КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Хотя такнм образом в мае 1864 года более йлй менее прошлй предложенные мною меры, которые, впрочем, й до того временн 6ылй мною большею частью прйведены в йсполненне, йбо онй 6ылй неотложно необходймы во время самого разгара мятежа для укрошенйя оного; но взятое с правйтельства как бы на- Нататкі пра кіраванне Паўночна-Заходнім краем і пра падаўленне ў ім бунту 149 снльственно согласйе не йсправйло высшйх правйтельственных лйц от враждебного настроенйя ко введенной мною сйстеме управлення; й потому я не только не получал нйкакой поддержкй йз Петербурга, но, напротав того, употребляемы былй все меры к возможному протаводействйю. Такйм образом, прошел 1864 год, которым я однако воспользовался, чтобы прйвеста в нсполненне все мспрошенные мною мероположенмя. Сочувствйе й готовность русскмх людей, прйбывшйх в край, к утвержденйю в оном русской народностд й правленйя былй так велйкд, что я в продолженйй временй меныне года успел утверднть в крае те начала й мероположення, которые пропйсаны. К началу 1865 года во всех гймнэзйях учйтеля былй уже русскне, так как преподавання польского языка в школах уже не было; с содействйем духовенства, мйровых посреднйков учебное ведомство открыло повсеместно народные школы, которых было уже более 600. Преподавателямн в нйх былн русскне семйнарнсты, койх прйбыло в край несколько сот йз внутреннйх губерннй по сношенйям мойм с епархмальнымй епйскопамй. Во всех почтй городах началй стройть на суммы, данные правйтельством й особенно на контрйбуішонные деньгй, каменные православные церквн, также й в деревнях; некоторые даже в начале 1865 года былй освяіцены. Устроены былд церковные советы йз крестьян й вообше прдхожан православных, которые деятельно способствовалй построенню церквей м деньгамй й работой. Духовенство православное вйдймо воодушевлялось й усердно содействовало; мною йспрошено было ему значнтельное пособйе по 400 т<ысяч> в год йз контрйбуцйонных сумм, так что все прнходскйе сельскйе свяшсннйкй получйлн равное содержанйе до 280 руб., а городскйе до 700 руб. Чйновнйкй русскне всех ведомств в 1864 году получдлй уже добавочное жалованйе в 90 % йз контрйбуцйонныхденег. Мйровым посреднйкам также увелйчено содержанйе на 500 руб.; так все русскйе деятелй, будучй обеспечены вполне, труднлйсь верою й правдою к утвержденйю русского дела в крае. Кончено к 4 апреля 1866 года. С.-Петербург. КАМЕНТАРЫ 1 Паўночна-Заходні край — назва, якая выкарыстоўвалася ў расійскай афіцыйнай дакументацыі замест слоў «Белоруссня» і «Лнтва» для абазначэння Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай, Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай губерняў пасля паўстання 1863—1864 гг. 2 Пасаду міністра дзяржаўных маёмасцяў М. М. Мураўёў займаў з 1857 да 1862 г. 3 Дасведчаны, праз сваяцкія сувязі, палітэмігрант князь П. У. Далгарукаў такім чынам характарызуе сітуацыю, што склалася на той момант: «В конце знмы 1861 года пронзошла прн дворе п в Совете мнннстров решнтельная борьба между стародурамн н константнновцамл. Государь уже прлнял крепостной вопрос к душе л, к счастью, совершенно осволл его себе. [...] Борьба, о которой мы здесь упомлнаем, была одной лз самых слльнейшлх л самых решлтельных, когда-ллбо пролсходлвшлх прл петербургском дворе. Без унлчтоженля крепостного состоянля нлкакле реформы не моглл быть прлведены в действле, а прл упраздненлн крепостного состоянля нлкакая слла в млре не могла удержать Росслю на отвратлтельной л мертвяіцей колее, по которой влачлл ее Нлколай (I. — А. Ф.')... Это понлмалл стародуры л рваллсь лз снл, чтобы воспрепятствовать лсполлнскому шагу, совершенному Манлфестом 19 февраля 1861 года. [...] Нессельроде л Мейендорф не заседалл нл в Совете млнлстров, нл в Главном комлтете по крестьянскому делу, л потому главным представлтелем стародуров в этлх двух высшлх учрежденлях являлся Муравьев: тут у него шла борьба отчаянная с веллклм князем» — Долгоруков П. В. Петербургскне очеркл. С. 333—334. 4 Канстанцін Мікалаевіч (1827—1892) — вялікі князь, другі сын Мікалая I, брат Аляксандра II. У 1857 г. стаў старшынёй камітэта па вызваленні сялян, фактычны натхняльнік асноўных рэформаў 1860-х іт. Намеснік Царства Польскага (1862-1863), старшыня Дзяржаўнага савета Расійскай імперыі (1865—1881). Пра яго дзейнасць на паса- дзе намесніка Царства Польскага і пазійыю па «польскім пытанні» гл. у прыватнасці: Koberdowa I. Wielki Ksi^ze Konstanty w Warszawie: 1862-1863. Warszawa, 1962. 5 19 лютага 1861 г. Аляксандр II падпісаў Маніфест «О всемнлостнвейшем дарованнн крепостным людям прав состояння свободных сельскнх обывателей», які ліквідаваў сістэму прыгоннага права ў Расіі, Палажэнні пра сялян, што выходзілі з прыгоннай залежнасці, якімі рэгуляваліся пытанні вызвалення сялян і выкупу імі зямлі, а таксама функцыянавання сялянскай абшчыны і рэкруцкай павіннасці. М. М. Мураўёў ставіўся да рэформаў вельмі негатыўна. 6 Аляксандр II (1818—1881) — імператар усерасійскі з 1855 г. 7 Праект палажэння быў распрацаваны рэдакцыйнымі камісіямі пад кіраўніцтвам міністра юстыцыі графа В. М. Паніна да 1860 г. 8 Дэпартамент надзелаў існаваўу 1797—1917 гг. як вышэйшы орган дзяржаўнага кіравання, у юрысдыкцыі якога знаходзіліся зямельныя ўладанні імператарскай сям’і. М. М. Мураўёў кіраваў Дэпартаментам надзелаў з 1856 г. да 29 лістапада (11 снежня) 1862 г. 9 Дзяржаўны савет — вышэйшы заканадаўча-дарадчы орган Расійскай імперыі ў 1802—1906 гг. М. М. Мураўёў з’яўляўся членам Дзяржаўнага савета Расійскай імперыі з 1 (13) студзеня 1850 года. 10 Камітэт міністраў — вышэйшая адміністрацыйная ўстанова Расійскай імперыі ў 1802—1906 гг. М. М. Мураўёў быў членам Камітэта міністраў з 1856 г. 11 М. М. Мураўёў мае на ўвазе акцыі, якія адбываліся ў Царстве Польскім з патрабаваннем пашырэння аўтаноміі і грамадзянскіх правоў, а таксама правядзення больш маштабнай аграрнай рэформы. Паралельна сапраўды ішла падрыхтоўка да паўстання, якое і разгарнулася ў студзені 1863 г. 12 Веляпольскі Аляксандр Ігнацы (1803—1877) — маркіз ГанзагаМышкоўскі, польскі дзяржаўны дзеяч. 3 лістапада 1861 г. — памочнік намесніка Царства Польскага вялікага князя Канстанціна Мікалаевіча, віцэ-старшыня Дзяржаўнага савета Царства Польскага. Ініцыятар шэрагу ліберальных рэформаў. 3 жніўня 1863 г. у адстаўцы. Гл. пра яго: Spasowicz W. Literacki і polityczny spadek ро A. Welopolskim // Spasowicz W. Liberalizm i narodowosc. Wybor pism. Krakow, 2010. S. 1—106. 13 Царства Польскае — створанае пасля Венскага кангрэса на тэрыторыі захопленых Расіяй земляў дзяржаўнае ўтварэнне, якое знаходзілася ў стане уніі з Расійскай імперыяй (1815—1917). 14 Пар.: «Наполеон III, прмняв на себя роль заіцмтнмка м покровмтеля польской нацмм, не мог оставаться в бездействмм ввмду возраставшего возбужденмя в обшественном мненмм Францмм протмв Россмм. Он задумал стать во главе грозной коалмцмм, перед которой, по его расчету, русское правмтельство не могло не преклонмться м не согласмться на всякме уступкм в пользу поляков. В этмх вмдах он предложмл всем кабмнетам, не только европейскмм, но м Вашннгтонскому, предпрмнять совместно дмпломатмческмй поход протмв Россмм. В теченме всего марта велась по этому предмету ожмвленная перепмска между кабмнетамм Пармжскмм, Лондонскнм м Венскнм. Предполагалось для первоначала обратмться к Россмм с коллектавной нотой по крайней мере от этмх трех кабмнетов» — Ммлютмн Д. А. Воспоммнанмя. 1863-1864. М„ 2003. С. 128. 15 Назімаў Уладзімір Іванавіч (1802—1874) — расійскі дзяржаўны дзеяч; генерал-ад’ютант (1849); генерал ад інфантэрыі (1859). Апякун Маскоўскай навучальнай акругі (1849—1855). Член Дзяржаўнага савета (1861). Віленскі генерал-губернатар і камандуючы войскамі Віленскай ваеннай акругі (1855-1863). П. Д. Шастакоў, які служыў пад яго кіраўніцтвам у Маскоўскай навучальнай акрузе, характарызаваў яго як «человека высокой честностм м благородства, прямого, гуманного» — см.: Шестаков П. Д. Воспоммнанмя о В. й. Назммове // Ястормческмй вестнмк. 1891. Т. 43. № 3. С. 723. Напярэдадні ад’езду з Вільні мясцовая шляхта ўручыла яму адрас, дзе, у прыватнасці, адзначалася яго роля ў правядзенні сялянскай рэформы на тэрыторыі падначаленых яму губерняў: «Вы одмн, а нмкто другой, подвмнулм дворянство Лмтовскмх губернмй впервые высказать мысль о необходммостм упраздненмя крепостного состоянмя... вы, первый мз русскмх, удостомлмсь получмть царскмй рескрмпт, возвеіцавшмй не одной Россмм, но м целому ммру о начале освобожденмя двадцатл мллллонов людей» — гл.: Владлмлр Нвановлч Назлмов. 1802—1874 II Русская старлна. 1874. Т. 9. № 4. С. 757. Вядома, М. М. Мураўёў ставіўся да дзейнасці свайго папярэдніка надзвычай негатыўна, аднак відавочна, што У. I. Назімаў разумеў сітуацыю значна глыбей. Кіраўнік партыі «белых» сярод літоўскіх паўстанцаў Якуб Гейштар прыгадваў: «Назімаў перад сваім ад’ездам сказаў: “He трэба падманваць сябе, у гэтай краіне ў нас няма шчырых добразычліўцаў, ёсць прыстойныя і нікчэмныя, але расіян... тут няма”» — PamiQtniki Jakoba Giejsztora z lat 1857—1865. T. 2. Wilno, 1913. S. 69. 16 Валуеў Пётр Аляксандравіч (1815—1890) — граф (1880), расійскі дзяржаўныдзеячіпісьменнік. Сапраўднытайнырадца (1866). Міністр унутраных спраў (1861-1868). Член Дзяржаўнага савета, сенатар (з 1861 г.). Старшыня Камітэта міністраў (1879—1881). У пачаткусваёй кар’еры быў шмат у чым абавязаны М. М. Мураўёву і нават пісаў на ягоную просьбу нататкі, што ўтрымлівалі крытыку праектаў рэдакцыйных камісій; аднак на пачатку 1860-х гг. далучыўся да прыхільнікаў вялікага князя Канстанціна Мікалаевіча. П. У. Далгарукаў пісаў: «Валуев, как лзвестно, флюгер, направляемый ветром прлдворным... Внлмательно угождая всем тем, кто лмеет перевес прн дворе, он, временно посаженный в млнлстерство, держлтся в нем вот уже шесть лет л прослдлт еіце, потому что всяклй временшлк л всякая преобладаюшая партля будут лметь в нем своего подручнлка. Ума недальнего, но весьма начлтанный, трудолюблвый, умеюшлй хорошо говорлть по-русскн, что для старых членов Государственного совета столь же поразлтельно, как еслл бы лм ввелл слона в заседанле, Валуев, высокого роста, осанлстый, сановлтый, лзысканно одетый, с головой высоко поднятой, с речью важной, умеет самым веллчавым образом усердно во всем угождать временіцлкам л людям ему нужным» — Долгоруков П. В. Петербургскле очеркл. С. 291, 294-295. Аднак у «польскім пытанні» П. А. Валуеў прытрымліваўся пазіцыі, якая вельмі адрознівался ад той, што панавала ў сучасным яму асяроддзі: «Мы все лшем моральной сллы, на которую моглл бы опереться, л ее не находлм. А одною матерлальной сллой побороть нравственных слл нельзя. Несмотря на все гнусностл л ложь поляков, на лх стороне есть лдел. На нашей — нл одной. В Западном крае л в Царстве повторяются теперь проскрлпцлл древнего Рлма времен Мармя л Суллы. Это не