Планета людзей
Антуан дэ Сент-Экзюперы
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 397с.
Мінск 1984
Пунта Арэнас! Я прыпіраюся плячыма да камянёў фантана. Падыходзяць бабулі, бяруць ваду, іхняя доля — цяжкая праца прыслугі; толькі гэта і адкрыецца мне ў іхнім лёсе. Прыхілілася галавой да сцяны і моўчкі плача дзіця; толькі гэта я пра яго і запомню: слаўнае, навек несуцешнае хлапчанё. Я тут чужы. Я анічога пра іх не ведаю. Мне няма доступу ў іхнія ўладанні.
На якой маленечкай сцэнцы разыгрываецца гэты гіганцкі спектакль чалавечых радасцей, нянавісцей, сяброўстваў! Адкуль бярэцца ў людзей гэтае пачуццё вечнасці, калі яны, рызыканты, сёння стаяць на яшчэ цёплай лаве, а ім пагражаюць ужо заўтрашнія пяскі, пагражаюць снягі? Іх жа цывілізацыя — толькі кволая аздоба: загаворыць вулкан, нахлыне мора, дыхне пясчаная бура — і яны знікнуць без следу.
Гэты горад, відаць, раскінуўся на шчодрай зямлі, мяркуюць, што слой глебы тут глыбокі, як у правінцыі Бос *. Людзі забываюць, што жыццё і тут і ўсюды — гэта раскоша і што нідзе няма дастаткова трывалага грунту пад нагой чалавека. I доказам гэтаму — адно вядомае мне азярцо за дзесяць кіламетраў ад Пунта Арэнас. Акаймаванае каравымі дрэўцамі і нізкімі хацінкамі, не возера, а мізэрная лужына пасярод сялянскага падворка, дый годзе,— яно богведама чаму падвержана прылівам і адлівам. Усё вакол так мірна і звычайна, палымнеюць кусты руж, бавяцца дзеці, a
* Б о с — вобласць у Цэнтральным масіве (Францыя).
яно слухмяна падначалена нейкім іншым законам, і ні ўдзень ні ўначы не замірае яго размеранае дыханне. Пад соннай роўняддзю вады, пад адзіным рассохлым чоўнам нястомна шчыруе месяцавая энергія. Чорнае прадонне азярка жыве адным жыццём з морам. Навокал да самага Магеланавага праліва пад лёгкаю посцілкай травы і кветак усё так дзіўна ўзаемазвязана і ўзаемазалежна. I вось — горад, ён, здаецца, надзейна збудаваны на абжытай зямлі, ты лічыш яго сваім домам,— а каля самага парога, у лужыне шырынёй ледзьве ў сотню метраў, б’ецца пульс мора.
3
Мы жывём на планеце-вандроўніцы. Час ад часу дзякуючы самалёту яна паказвае нам вытокі свайго паходжання: лужына вады ў залежнасці ад стану поўні выяўляе патаемныя радаводныя сувязі,— але я напатыкаў і іншыя прыкметы.
Калі ляціш над ускрайкам Сахары, паміж КапДжубі і Сіснеросам час ад часу напатыкаюцца плато ў форме конусавых пнёў дыяметрам ад некалькіх соцень метраў да трыццаці кіламетраў. Вышыня іх наўздзіў нязменная — трыста метраў. Але, апрача гэтай аднолькавасці ўзроўню, усе яны маюць адзін і той жа колер, адну і тую ж структуру, адну і тую ж форму сваіх абрывістых схілаў. Быццам калоны, якія, адзінока вытыркаючыся з пяску, яшчэ акрэсліваюць цень даўно зруйнаванага храма, гэтыя разрозненыя слупы сведчаць пра вялізнае плато, якое некалі лучыла іх.
У тыя гады паветраная сувязь паміж Касабланкай і Дакарам толькі наладжвалася, нашы машыны былі яшчэ недасканалыя і ненадзейныя, і калі мы цярпелі аварыю, выляталі на пошукі таварышаў ці на выручку, нам часта даводзілася прызямляцца ва ўладаннях няскораных арабаў. А пясок здрадлівы: здаецца, бу-
дзе дастаткова цвёрда, а сядзеш — і вязнеш. Старажытныя саланчакі з выгляду трывалыя, як асфальт, і звонка адгукаюцца пад нагамі, але пад коламі самалёта таксама падчас асядаюць. Белая солевая скарынка трэскаецца, і самалёт правальваецца ў чорную смуродную багну. Вось чаму, калі дазвалялі абставіны, мы аддавалі перавагу роўнядзі гэтых плато: яны ніколі не затойвалі пастак.
Парукай бяспекі быў зляжалы моцны зярністы пясок — агромністае радовішча драбнюткага ракушніку. Ён быў абсалютна цэлы на паверхні плато, але пры спуску ўніз па адхоне можна было прасачыць, як ён паступова крышыўся і сплюшчваўся. У самым старажытным пласце, у аснове масіву гэта быў ужо чысты вапняк.
Аднойчы, калі нашых таварышаў Рэна і Сера захапілі ў палон мяцежныя арабы, я прызямліўся на адной з такіх пляцовак, каб высадзіць маўра, пасланага для перагавораў, і стаў шукаць з ім, дзе б яму сысці ўніз. Але з усіх бакоў наша тэраса цяжкімі складкамі крута абрывалася ў бездань. Спуск быў немагчымы.
Трэба было ляцець шукаць іншую пляцоўку, але я марудзіў. Я адчуваў нейкую дзіцячую радасць ад Taro, што магу пакінуць свае сляды на зямлі, дзе яшчэ ніколі не ступаў ні звер, ні чалавек. Ніводзін маўр не рынуўся б на прыступ гэтага ўмацаванага замка. Ніводзін еўрапейскі даследчык яшчэ не пабываў тут. Я крочыў па неверагодна першародным пяску. Я быў першы, хто, быццам каштоўнае золата, з далоні на далоню перасыпаў гэты ракушнікавы пыл, першы, хто парушыў гэтую цішу. Тут — на гэтым палярным айсбергу, які за цэлую вечнасць не стварыў ані каліўца травы,— я, нібы занесенае вятрамі зернейка, быў першым сведчаннем жыцця.
У небе ўжо загарэлася нейкая зорка, і я ўзняў да
яе вочы. Сотні тысяч гадоў, думаў я, гэтая белая роўнядзь адкрывалася толькі зоркам. Чысцюткі абрус, рассцелены пад яснымі нябёсамі. I раптам, нібы на парозе вялікага адкрыцця, сэрца маё ўздрыгнула: на гэтым абрусе за пятнаццаць — дваццаць метраў ад мяне ляжаў нейкі вялікі чорны камень.
Я стаяў на трохсотметровым залежы ракушніку. Гэты суцэльны агромністы пласт быў неабвержным доказам таго, што тут не можа быць ніякага камення. Магчыма, у падземных нетрах дзе-небудзь і драмаў крэмень, вынік замаруджаных пераўтварэнняў у нетрах планеты, але якім цудам ён мог быць вынесены наверх, на гэтую некранутую пляцоўку? 3 калатаннем сэрца я падабраў сваю знаходку: цвёрды камень велічынёй з кулак, цяжкі, быццам з металу, і круглы, як слязіна.
На абрус, рассцелены пад яблыняй, могуць падаць толькі яблыкі; на абрус, рассцелены пад зоркамі, можа падаць толькі зорньі пыл; ніколі яшчэ ніводзін метэарыт не выяўляў свайго паходжання гэтак яскрава.
I, натуральна, узняўшы галаву, я падумаў, што з кроны гэтай нябеснай яблыні павінны былі нападаць і іншыя плады. I я знайду іх там, дзе яны ўпалі, бо сотні ж тысяч гадоў нішто не магло іх патрывожыць. Бо яны не маглі растварыцца ў гэтым пяску. I я кінуўся ў пошукі, каб праверыць сваё меркаванне.
Яно пацвердзілася. Я падбіраў камень за каменем, прыблізна па аднаму на гектар. I кожны раз — гэты выгляд аплаўленай лавы. I кожны раз — гэтая цвёрдасць чорнага алмазу. I ў кароткія хвіліны, калі я замёр на вяршыні майго зорнага дажджамера, перада мною нібы ў адначассе праліўся гэты шматвяковы вогненны лівень.
4
Але найвялікшым цудам было тое, што там, на выгнутай спіне нашай планеты, між гэтым намагнічаным абрусам і зоркамі прысутнічала чалавечая свядомасць, дзе, як у люстэрку, мог адлюстравацца гэты дождж. Радовішча мёртвай матэрыі, і раптам чалавечы роздум — гэта сапраўдны цуд. А мяне апаноўвае яшчэ адзін успамін...
Неяк я пацярпеў аварыю ў сэрцы пясчанай пустыні, і я чакаў ранку. Схілы дзюнаў, асветленыя поўняй, зіхацелі золатам, а процілеглыя бакі заставаліся цёмныя да самага грэбеня, дзе тонкая выразная лінія падзяляла святло і цень. На гэтай пустыннай будаўнічай пляцоўцы змроку і месячнага святла панаваў спакой часова прыпыненай працы, а яшчэ — цішыня пасткі, на дне якой я і задрамаў.
Калі я пракінуўся, перад маімі вачыма была толькі чаша начнога неба, бо я, скрыжаваўшы рукі на грудзях, ляжаў на вяршыні бархапа тварам да гэтага зорнага акварыума. Да мяне ніяк не даходзіла, што гэта за прадонне, і ажпо галава закружылася, піто нідзе не было ніводнага карэньчыка, за які можна было б ухапіцца, ніводнага даху, ніводнай галінкі паміж гэтымі нетрамі і мной, і я ўжо адчуваў, што няўтрымна падаю, імкліва ныраю ў прорву.
Але не, я не падаў, Выявілася, што ўвесь я з галавы да ног прыкуты да зямлі. I мне рабілася невымоўна лёгка, што я магу аддаць ёй цяжар свайго цела. Сіла прыцягнення здавалася мне велічнай, як любоў.
Я адчуваў, як зямля падпірала маё цела, падтрымлівала, прыўзнімала, несла мяне ў начную пространь. Я рабіў адкрыццё: мая ўласная вага прыціскае мяне да планеты, як на крутым віражы ўсім цяжарам уціскаешся ў кабіну, і я смакаваў асалоду ад гэтай дзі-
воснай апоры, такой трывалай, такой надзейнай, і ўсім сваім целам угадваў пад сабой выпуклую палубу майго карабля.
Я так ясна ўсведамляў гэты рух у прасторы, што зусім не здзівіўся б, калі б з нетраў зямлі да мяне дапаў змучаны голас парод, якія з цяжкасцю прыстасоўваюцца адна да адной, паскрыпванне старога парусніка, які ўваходзіць у гавань, працяжны рэзкі скрып перагружанай баржы. Але ў нетрах зямлі панавала глыбокая моўча. Але плячыма я адчуваў сілу прыцягнення — усё тую ж гарманічную, нязменную, дадзеную на векі вякоў. Так, я неаддзельны ад роднай планеты,— гэтак целы мёртвых галернікаў са свінцовым грузам на нагах навекі застаюцца ў марскім прадонні.
I, загублены ў пустыні, згалелы, безабаронны, сярод пяскоў і зорак, адцяты ад магнітных палюсоў майго жыцця бязмежнаю цішай, я стаў абдумваць сваё становішча. Бо я ведаў, што днямі, тыднямі, месяцамі буду рабіць усё магчымае, каб вярнуцца да гэтых жыццядайных полюсаў, калі толькі які-небудзь самалёт не адшукае мяне ці калі заўтра мяне не прырэжуць маўры. Тут у мяне ўжо не заставалася анічога. Я быў усяго толькі звычайны смертны, які заблудзіўся паміж пяскоў і зорак, і ўсведамляў, што валодае толькі адзінай радасцю — дыхаць...
I, аднак, я зрабіў адкрыццё, што я перапоўнены летуценнямі. Яны нахлынулі на мяне бясшумна, як крынічная вада, і я спачатку не мог уцяміць, што гэта за пяшчота агортвае мяне. He было ні слоў, ні мрояў, было толькі адчуванне, што побач нехта ёсць, нехта вельмі блізкі і родны, і вось зараз, зараз я пазнаю яго. А потым я зразумеў, што гэта такое, заплюшчыў вочы і аддаўся чарам успамінаў.
Недзе ў свеце існаваў парк, зарослы цёмнымі ялінамі і ліпамі, і стары дом, дарагі майму сэрцу. Ня-
важна, піто быў ён далёка, не побач, што, стаўшы тут згадкаю, ён не мог ні абагрэць мяне, ні даць мне прытулак нанач: ён існаваў — і гэтага было дастаткова, каб запоўніць сабою маю ноч. Я перастаў быць проста целам, няўдала вышпурнутым на пясчаны бераг,— я азіраўся, я быў дзіцем гэтага дома, быў перапоўнены ягоным водарам, прахалодай ягоных пярэдніх, галасамі, якія ажыўлялі яго. I нават канцэртам жаб у балотцах, які раптам уварваўся ў мяне. Мне так патрэбны былі тысячы гэтых драбніц, каб зноў пазнаць самога сябе, каб зразумець, з якіх страт узнікае ў пустыні пачуццё самоты, каб спасцігнуць сэнс яе моўчы, калі не чутно нават жабак.
КНІГІ ОНЛАЙН
