Планета людзей
Антуан дэ Сент-Экзюперы
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 397с.
Мінск 1984
— Ну што вы! 3 месца пілота бясспрэчна можна весці назіранне!
I ўсё-такі вы мелі рацыю, маёр Аліяс.
Над Арасам я ўзяў на сябе адказнасць за гэты натоўп, што віраваў пада мною. Я звязаны толькі з тымі, каму я даю. Я разумею толькі тых, з кім я звязаны непарыўнымі повязямі. Я існую толькі ў той ступені, у якой мяне мацуюць мае карані. Я неаддзельны ад гэтага натоўпу. Гэты натоўп неаддзельны ад мяне. Пры хуткасці пяцьсот трыццаць кіламетраў і на вы-
шыні дзвесце метраў цяпер, калі я спусціўся пад хмару, я далучаюся да яго ў гэтым вечаровым змроку, як пастух, які адным поглядам пералічвае, гуртуе і яднае свой статак. Гэты натоўп ужо не натоўп: ён — народ. Хіба ж я магу быць у роспачы?
Нягледзячы на твань паражэння, мяне, быццам я прылучаўся да нейкага таінства, перапаўняе няўтрымная святочная радасць. Я аточаны вэрхалам разгрому, і ўсё-такі я адчуваю сябе пераможцам. Хто з маіх таварышаў, вяртаючыся з задання, не адчувае сябе пераможцам?Капітан Пеніко расказваў мне пра свой ранішні палёт: «Калі мне здавалася, што якая-небудзь зенітка надта добра прыстралялася да мяне, я пікіраваў проста на яе на поўнай хуткасці, на брыючым палёце, даваў па ёй кулямётную чаргу, якая адразу ж тушыла гэты чырванаваты агонь, як смерч, праносіўся над гарматным разлікам... Гармата быццам выбухала! Людзі разбягаліся хто куды, спатыкаліся і падалі на зямлю. У мяне было такое ўражанне, што я гуляю ў кеглі». I Пеніко смяяўся, Пеніко пераможна смяяўся. Пеніко — капітан-пераможца!
Я знаю: баявое заданне пераўвасобіла нават таго стралка з экіпажа Гавуаля, які, апынуўшыся ноччу ўнутры храма, узведзенага васьмюдзесяццю чатырма пражэктарамі, прайшоў пад скляпеннем іх промняў, як салдат на вяселлі праходзіць пад скрыжаванымі шпагамі.
— Можаце ўзяць курс дзевяноста чатыры.
Дзютэртр толькі што сарыентаваўся па Сене. Я знізіўся да ста метраў. Зямля з хуткасцю пяцьсот трыццаць кіламетраў у гадзіну коціць на нас вялікія прамавугольнікі канюшыны або пшаніцы і трохвугольнікі лясоў. Я адчуваю дзіўнае фізічнае задавальненне назіраць, як нос майго самалёта нястомна расхінае іх, быццам крыгі. Унізе з’яўляецца Сена. Калі я пралятаю над
ёй пад вуглом, яна адступае, быццам паварочваецца вакол сваёй восі. Гэты рух выклікае ўва мне такую ж асалоду, як плаўны ўзмах касы на лузе. Сядзець мне ёмка. Я гаспадар на борце сваёй машыны. Бакі не працякаюць. Я згуляю ў покер з Пеніко, выйграю ў яго чарку каньяку, потым пастаўлю мат Лакардэру. Вось які я, калі я пераможца!
— Пан капітан... страляюць, мы ў забароненай зоне!..
Курс вылічвае ён. Я тут ні пры чым.
— Моцна страляюць?
— 3 чаго толькі можна...
— Павернем прэч?
— Ну, не!..
Тон у яго пагардлівы. Мы ведаем, што такое патоп. Агонь нашых зенітак — проста як вясновы дожджык.
— Дзютэртр... Паслухайце, гэта ж ідыёцтва — быць збітымі сваімі!
— Нічога... He саб’юць... Хай папрактыкуюцца. Голас Дзютэртра з’едлівы.
А ў мяне няма ахвоты да з’едлівасці. Я шчаслівы. Мне прыемна пагаварыць са сваімі людзьмі.
— Ну й праўда, страляюць, як...
Глянь, ён яшчэ жывы, наш стралок! Я заўважыў, што па ўласнай ініцыятыве ён яшчэ ні разу не абвяшчаў пра сваю прысутнасць. Ён пераварыў усю прыгоду моўчкі, не адчуваючы патрэбы мець зносіны з людзьмі. Зрэшты, адзін раз ён, здаецца, вымавіў: «Ну і ну!» — у самы разгар абстрэлу. Ва ўсякім разе, плыні прызнанняў не было.
Але зараз закранута яго спецыяльнасць: кулямёт. А калі закранецца спецыяльнасць, тут ужо спецыялістаў не стрымаць.
Я міжволі супрацьпастаўляю гэтыя два светы. Свет самалёта і свет зямлі. Толькі што я ўцягнуў Дзютэртра
і майго стралка па-за дазволеныя межы. Мы бачылі, як палае Францыя. Мы бачылі, як ззяе мора. Мы састарэлі на вялікай вышыні. Мы схіляліся над далёкай зямлёй, як над музейнай вітрынай. Мы гулялі ў сонцы з пылінкамі варожых знішчальнікаў. Потым мы знізіліся зноў. Мы кінуліся ў касцёр. Мы ахвяравалі ўсім. I там мы даведаліся пра саміх сябе болей, чым змаглі б зразумець за дзесяць гадоў роздуму. Нарэшце, мы выйшлі з гэтага дзесяцігадовага пустэльніцтва...
А караван бежанцаў, які мы, магчыма, ужо бачылі, калі ляцелі да Араса, прасунуўся самае большае на паўкіламетра.
За той час, што яны будуць адцягваць у роў зламаны аўтамабіль, мяняць колы ці проста сядзець і барабаніць па баранцы ў чаканні, пакуль скрыжаванне вызваляць ад разбітых машын, мы паспеем ужо вярнуцца на базу.
Мы пераступілі цераз усё паражэнне. Мы нагадваем паломнікаў, якія лёгка зносяць пакуты ў пустыні, бо сэрцам яны ўжо ў свяшчэнным горадзе.
Вось-вось апусціцца глыбокая ноч і ахіне гэты бязладны натоўп сваімі горкімі крыламі. Статак збіваецца да купы. У каго яму вымольваць паратунак? А нам падорана шчасце спяшацца да таварышаў, і ў мяне такое ўражанне, што мы спяшаемся на свята. Гэтак звычайная халупа, калі яе здалёк асвеціць нам агеньчык, ператварае самую суровую зімовую ноч у ноч перад калядамі. Там, куды мы ляцім, нас чакае прыязны прытулак. Там, куды мы ляцім, мы далучымся да вячэрняй трапезьі.
На сёння досыць прыгод: я шчаслівы і стомлены. Я перадам механікам свой самалёт, аздоблены новымі прабоінамі. Я скіну цяжкі лётны камбінезон, і так як згуляць з Пеніко на чарку каньяку будзе ўжо занадта позна, я проста сяду вячэраць разам з таварышамі...
Мы познімся. Таварышы, якія позняцца, звычайна не вяртаюцца. Яны спазніліся? He, ужо ўвогуле запозна. Трудная рада! Ноч саштурхоўвае іх у вечнасць. За вячэрай група падлічвае свае страты.
Тыя, хто не вярнуўся, становяцца ва ўспамінах яшчэ мілей. Цяпер ім вечна ўсміхацца самай светлай усмешкай. Мы адпрэчым гэтую перавагу. Мы з’явімся неспадзявана, як злыя духі ці браканьеры. Маёр не паспее адкусіць кавалак хлеба. Ён будзе глядзець на нас. I, магчыма, скажа: «Ах!.. Вось і вы...» Таварышы будуць маўчаць. Яны ледзь глянуць на нас.
Некалі ў мяне было няшмат пашаны да дарослых. I дарэмна. Чалавек ніколі не старэе. Маёр Аліяс! Калі дарослыя вяртаюцца дадому, яны — як дзеці. «Вось ты, наш таварыш!..» I цнатліва змаўкаюць.
Маёр Аліяс, маёр Аліяс!.. Гэтай лучнасцю з усімі вамі я цешуся, як сляпы цешыцца агнём. Сляпко сядае і працягвае рукі, але ён не ведае, што прыносіць яму асалоду. 3 баявога задання мы вяртаемся з прагай узнагароды, якая завецца — любоў.
Хоць мы і не прызнаёмся самі сабе, што гэта — любоў. Любоў, як мы яе звычайна ўяўляем, выказваецца больш бурна. Але гэта сапраўды любоў: сець повязяў, якія робяць цябе чалавекам.
XXIV
Я спытаўся ў майго фермера, колькі ў мяне ў машыне прыбораў. I фермер адказаў:
— Я нічога не цямлю ў вашай гаспадарцы. А што да прыбораў, трэба думаць, нечага ў вас усё-такі бракуе: таго, з чым бы мы выйгралі вайну... Павячэраеце разам з намі?
— Я павячэраў ужо.
Але мяне сілаю пасадзілі паміж пляменніцай і гаспадыняй.
— А ну-тка, пляменніца, пасунься трошкі... дай месца капітану.
Аказваецца, я звязаны не толькі са сваімі таварышамі. Праз іх я звязаны з усёй маёй краінай. Любоў, калі ўжо яна завязалася, пускае карані ўсё глыбей і глыбей.
Фермер моўчкі кроіць хлеб. Дзённыя клопаты надалі яму суровую, высакародную паважнасць. I, нібы творачы нейкі свяшчэнны абрад, ён дзеліць гэты хлеб — магчыма, апошні раз.
А мне ўяўляюцца навакольныя палі, якія ўскаласілі зерне для хлеба. Заўтра іх захопіць вораг. Дарэмна чакаць лавіны ўзброеных людзей! Зямля вялікая. I нашэсце, магчыма, праявіцца тут усяго толькі з’яўленнем адзінокага вартавога, такога самотнага ў бязмежнай пространі,— шэрая плямка на ўзмежку пшанічнага поля... 3 выгляду нішто не адменіцца, але чалавеку дастаткова і аднаго знаку, каб усё зыначылася.
Подых ветру, які прабягае па каласістай ніве, заўжды нагадвае подых ветру на моры. Але калі нам здаецца, што на ніве ён пакідае больш прыкметны след, дык гэта таму, што вецер, перабіраючы калоссе, быццам падлічвае нашы скарбы. Быццам пераконваецца ў надзейнасці будучыні. Гэтак лашчаць жонку, спакойна праводзячы рукой па яе валасах.
А заўтра гэтая пшаніца стане зусім іншая. Пшаніца — гэта нешта большае, чым харч. Харчаванне чалавека — не адкорм скаціны. У хлеба столькі прызначэнняў! Хлеб стаў для нас сродкам з’яднання людзей, бо людзі дзеляць яго за агульным сталом. Хлеб стаў для нас сімвалам велічнасці працы, бо потам здабываецца ён. Хлеб стаў для нас вечным спадарожнікам спачування, бо яго раздаюць у часіну бедстваў. Смак раздзеленага хлеба ні з чым не зраўнаць. I вось цяпер уся моц духоўнага спажытку, духоўнага хлеба, якая народжана гэтым полем, у небяспецы. Заўтра мой фер-
мер, кроячы хлеб, магчыма, ужо не будзе служыць цяперашняму родаваму выратаванню. Заўтра, магчыма, гэты хлеб ужо не зацепліць сённяшняе святло ў вачах радні гаспадара. Бо хлеб — што алей у каганцы. Ён таксама ператвараецца ў святло.
Я гляджу на пляменніцу — яна вельмі прыгожая — і думаю: хлеб, сілкуючы яе, ператвараецца ў журботнае хараство. Ён ператвараецца ў цноту. Ён робіцца слодыччу маўчання. I вось, з-за адной толькі шэрай плямкі на ўскрайку пшанічнага мора гэты ж самы хлеб, нават калі ён будзе заўтра сілкаваць той жа самы каганец, магчыма, ужо не дасць такога ж святла. Галоўнае ў моцы хлеба зыначыцца.
Я змагаўся, каб уратаваць найперш за ўсё гэтае асаблівае святло, а потым ужо цялесны спажытак. Я змагаўся за тую асаблівую праменнасць, у якую пераўвасабляецца хлеб у дамах маёй радзімы. У гэтай загадкава-маўклівай дзяўчынцы больш за ўсё мяне хвалюе адухоўленасць яе аблічча. Нейкая няўлоўная гармонія рысаў яе твару. Паэма, адлюстраваная на старонцы, а не сама старонка.
Яна адчула, што за ёю назіраюць. Падняла на мяне вочы. Мне здалося, што яна ўсміхнулася мне... Гэта было падобна на лёгкі павеў на чуйнай роўнядзі вод... Я ўсхваляваны. Я адчуваю прысутнасць непаўторнай душы, якая загадкава існуе толькі тут, і нідзе болей. Я п’ю асалоду спакою і думаю: «Вось ён, спакой царства невымоўнасці...»
Я бачыў праменнае святло пшаніцы.
Твар пляменніцы стаў прадонны, поўны таямніц. Фермерша ўздыхае, азіраецца і маўчыць. Фермер, агорнуты думкамі пра заўтрашні дзень, замыкаецца ў сваім роздуме. I за маўчаннем гэтых людзей тоіцца ўнутранае багацце, вясковая спадчына,— і над гэтым таксама завісла небяспека.
I я з уразлівай яскравасцю ўсведамляю сваю адказнасць за гэтыя нябачныя скарбы. Я выходжу з дому. Я нетаропка крочу. Я нясу ў сабе гэты груз, і ён не гняце мяне, ён прыемны мне, быццам на руках у мяне закалыханае дзіця, якое прыпала да маіх грудзей.
КНІГІ ОНЛАЙН
