Планета людзей
Антуан дэ Сент-Экзюперы
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 397с.
Мінск 1984
Ну вось. Я вяртаюся дадому. Група 2/33 — мой дом. I я добра ведаю тых, хто жыве ў маім доме. Я не магу памыліцца ў Лакардэры. Лакардэр не можа памыліцца ўва мне. Я ўсведамляю гэтае адзінства з пачуццём гранічнай яснасці: «Мы — лётчыкі з авіягрупы 2/33! > Вось ужо бязладныя шматкі нітуюцца ў адно цэлае...
Я думаю пра Гавуаля і Ашэдэ. Я ўсведамляю гэтае адзінства, якое нітуе мяне з Гавуалем і Ашэдэ. Гавуаль. Цікава, якога ён паходжання? У ім адчуваецна здаровая сялянская аснова. У маёй памяці нечакана ўсплывае адзін цёплы ўспамін, і водар яго дападае да самага сэрца. Калі мы стаялі ў Арконце, Гавуаль, як. і я, жыў на ферме.
Аднойчы ён кажа мне:
— Гаспадыня закалола парсюка. Яна запрашае нас на крывянку.
Мы трое — Ізраэль, Гавуаль і я — з асалодай жавалі цёмную хрумсткую скарыначку. Сялянка пачаставала нас чаркай лёгкага белага віна. Гавуаль сказаў мне: «Глянь, што я купіў. Ёй гэта будзе прыемна. Трэба надпісаць». Гэта была адна з маіх кніг. I я не адчуў ніякай няёмкасці. Я з задавальненнем зрабіў надпіс, каб прынесці ёй задавальненне. Ізраэль напіхаў люльку. Гавуаль чухрыў нагу, гаспадыня, здавалася, была вельмі ўсцешана кнігай з надпісам самога аўтара. Духмянілася крывянка. Я трошкі захмялеў ад лёгкага белага віна і не адчуў сябе чужым, нягледзячы на тое, што надпісаў кнігу,— раней гэта заўсёды здавалася мне нейкай смешнаватай недарэчнасцю. Я адчуваў сябе сваім. Нягледзячы на гэтую кнігу, я не выглядаў ні пісьменнікам, ні сузіральнікам. Я прыйшоў сюды не збоку прьіпёку. Ізраэль лагодна глядзеў, як я падпісваю кніжку. Гавуаль усё гэтак жа па-прасцяцку пачухваў лытку. I я адчуваў да іх нейкую цьмяную ўдзячнасць. Гэтая кніга магла надаць мне выгляд старонняга назіральніка. А між тым я не рабіў уражання ні інтэлігента, ні гледача. Я быў свой.
Мне заўсёды была нанавісная роля назіральніка. Што ж я такое, калі я не прымаю ўдзелу? Каб быць, я павінен удзельнічаць. Мяне мацуюць вартасці маіх таварышаў, вартасці, пра якія яны і самі не маюць уяўлення, і не з-за ўласнай сціпласці, а таму, што ім на гэта начхаць. Hi Гавуаль, ні Ізраэль не думаюць пра сябе. Яны — вязіва повязяў, повязяў з іхняй працай, з іхняй прафесіяй, з іхнім доўгам. 3 гэтай гарачай, духмянай крывянкай. I я хмялею ад рэальнасці іхняй прысутнасці. Я магу маўчаць. Mary піць лёгкае белае віно. Mary нават надпісаць кнігу і гэтым не расчужаць сябе з імі. Нішто не парушыць нашага братэрства.
Я зусім не збіраюся прыніжаць тут ні поспехаў розуму, ні перамогу мыслення. Я ў захапленні ад светлых галоў. Але чаго варты чалавек, калі ў яго бракуе сутнасці? Калі ён — толькі адна ўява, а не быццё. Гэтую сутнасць я бачу ў Гавуалі і ў Ізраэлі. Як бачыў яе і ў Гіёмэ.
Перавагі, якія мне дае мая пісьменніцкая дзейнасць,— да прыкладу, магчымасць атрымаць дазвол пакінуць групу 2/33, каб узяцца за іншую працу, калі б прафесія лётчыка стала не даспадобы мне,— пра гэта я і думаць не магу без агіды. Гэта ўсяго толькі свабода не быць. Толькі выкананне свайго абавязку дазваляе чалавеку чымсьці стаць.
Мы ўсе ў Францыі ледзь не загінулі ад розуму, пазбаўленага сутнасці. Гавуаль ёсць. Ён любіць, ненавідзіць, радуецца, злуе. Ён увесь сатканы з повязяў. Сядзець насупроць яго, грызці гэтую хрумсткую каўбасу для мяне такая ж асалода, як і выконваць свой прафесійны абавязак, які ператварае нас у адзінае дрэва. Я люблю групу 2/33. Я люблю яе не як глядач, якога цешыць цудоўнае відовішча. Мне начхаць на відовішчы! Я люблю групу 2/33, бо я неаддзельны ад яе, бо яна сілкуе мяне, бо і я сілкую яе таксама.
I цяпер, вяртаючыся з Араса, я болей чым калі належу сваёй групе. Я звязаў сябе з ёю яшчэ адной ніткай. Ува мне яшчэ болей умацавалася гэтае пачуццё еднасці, цешыцца якім можна толькі ў душэўнай суцішнасці. Ізраэль і Гавуаль траплялі, магчыма, у яшчэ горшыя пераплёты, чым я. Ізраэль не вярнуўся. 3 маёй сягонняшняй прагулкі не павінен быў вярнуцца і я. Яна дае мне яшчэ большае права сесці за агульны стол і памаўчаць разам з усімі. Гэтае права купляецца вельмі дарагой цаной. Але і каштуе яно вельмі дорага, гэтае права быць. Вось чаму я з лёгкім сэрцам надпісаў сваю кніжку... Яна нічога не псавала.
А зараз я чырванею пры думцы, як буду нешта
блытана мармытаць у адказ на роспыты маёра. Мне будзе сорам за самога сябе. Маёр падумае, што я тупаваты. Размовы пра мае кнігі не бянтэжаць мяне, бо напладзі я хоць цэлую бібліятэку, спасылкі на яе не ўратавалі б мяне ад сораму, які пагражае мне. I сорам гэты — не гульня, не прытворства. Я не скептык, які дорыць сабе раскошу стварыць нейкі кранальны рытуал. Я не гараджанін, які ў водпуску корчыць з сябе вяскоўца. Я паляцеў у разведку над Арасам за новым доказам таго, што я вяду сумленную гульню. Я рызыкаваў сваёй плоццю. Усёй сваёй плоццю. I шанцаў на выйгрыш у мяне не было. Я аддаў усё, што мог, дзеля таго, каб былі датрыманы ўсе правілы гульні. Каб яны сталі нечым большым, чым проста правіламі гульні. Я заслужыў права адчуць сябе прысаромленым, калі маёр пачне распытваць мяне. Іншымі словамі — права ўдзельнічаць. Прылучыцца. Браць і даваць. Права быць нечым болыпым, чым я сам. Саступіць гэтаму пачуццю, якое захліствае мяне. Любіць таварышаў любоўю, не падобнай на парыў, што налятае аднекуль звонку, любоўю, якая не шукае гарачых прызнанняў — ніколі — хіба што ў часіну развітальнай вячэры. Такой часінай мы бываем трошкі пад хмелем і ў лагодным ап’яненні схіляемся да суседа па сталу, як дрэва, ацяжаранае пладамі. Мая любоў да авіягрупы не мае патрэбы ў знешнім праяўленні. Яна складаецца з адных повязяў. Яна — самая мая сутнасць. Я неаддзельны ад групы. Вось і ўсё.
Калі я думаю пра сваю групу, я не магу не думаць пра Ашэдэ. Я мог бы расказаць пра яго баявую адвагу, але я здаўся б смешны самому сабе. Справа зусім не ў адвазе: Ашэдэ цалкам і поўнасцю аддаў сябе вайне. Можа, у большай ступені, чым любы з нас. Ашэдэ нязменна знаходзіцца ў тым стане духу, якога я дамагаўся з такой цяжкасцю. Я праклінаў усё на свеце, калі збіраўся ў палёт. Ашэдэ не праклінае. Ашэдэ дасяг-
нуў таго, да чаго мы толькі імкнёмся. Да чаго я хацеў бы дайсці.
Ашэдэ — былы сяржант, якому нядаўна прысвоілі званне малодшага лейтэнанта. Вядома, яму бракуе адукацыі. Сам ён ніяк не здолеў бы вытлумачыць сябе. Але ён зладжаны, ён цэласны. У сувязі з Ашэдэ слова «абавязак» страчвае ўсялякую пыхлівасць. Кожны хацеў бы выконваць свой абавязак так, як яго выконвае Ашэдэ. Думаючы пра Ашэдэ, я папракаю сябе за сваё нядбайства, ляноту, нярупнасць і перш за ўсё — за хвіліны бязверы. I справа тут не ў маёй дабрачыннасці: проста я па-харошаму зайздрошчу Ашэдэ. Я хацеў бы жыць так, як жыве Ашэдэ. Якое цудоўнае дрэва, што глыбока ў дол пускае свае карані! Якая цудоўная стойкасць Ашэдэ! У Ашэдэ нельга памыліцца.
Таму я не буду пладзіць словы пра баявыя вылеты Ашэдэ. Ці вылятаў ён па сваёй волі? Мы ўсе, і заўсёды, па сваёй волі ляцім на любое заданне. Але намі кіруе падсвядомая патрэба верыць у сябе. I тут мы трошкі перасільваем сябе. А для Ашэдэ быць добраахвотнікам зусім натуральна. Ён і ёсць самая гэтая вайна. Гэта так натуральна, што, калі размова ідзе пра нейкае асабліва цяжкае заданне, маёр Аліяс найперш за ўсё згадвае пра Ашэдэ: «Скажыце, Ашэдэ...» Для Ашэдэ вайна гэта тое самае, што для манаха — яго вераванне. За што ён змагаецца? Ён змагаецца за сябе. Ашэдэ неаддзельны ад поўнай сутнасці, якая ўвасоблена ў ім і якую трэба ратаваць. Тут межы жыцця і смерці амаль зліваюцца. Для Ашэдэ яны ўжо зліліся. Магчыма, сам не ведаючы таго, ён не баіцца смерці. Жыць самому; паміраючы, ратаваць жыццё іншых... Для Ашэдэ жыццё і смерць не вііключаюць адно другое.
Болып за ўсё я быў уражаны тым, як ён перапалохаўся, калі аднойчы Гавуаль папрасіў у яго хранометр для вымярэння хуткасці з зямлі.
— He, пан капітан... He магу...
— Дзівак! Мне ж на дзесяць хвілін! Толькі адрэгуляваць!
— Нан капітан... Хранометр ёсць на складзе.
— Ёсць. Але ж ён паўтара ўжо месяца, як захрас на дзвюх гадзінах сямі хвілінах!
— Пан лейтэнант... такую рэч, як хранометр, не пазычаюць... Я не абавязаны пазычаць свой хранометр... Гэтага вы не можаце вымагаць ад мяне!
Калі ўспалымнелы самалёт Ашэдэ прызямляецца на аэрадроме, а сам ён нейкім цудам застаецца жывы, ваенная дысцыпліна і павага да чыноў могуць прымусіць яго неадкладна перасесці ў іншы самалёт і паляцець на другое заданне, на гэты раз, магчыма, ужо зусім пагібельнае... Але ён неабавязаны перадаваць у нядбайныя рукі свой дзівосны хранометр, які каштаваў яму трохмесячнага заробку і які ён штовечара заводзіць з сапраўды мацярынскай клапатлівасцю. Дастаткова глянуць, як чалавек абыходзіцца з рэччу, каб зразумець, што ён нічога ў ёй не цяміць.
I калі Ашэдэ, адстаяўшы свае правы і яшчэ палаючы ад абурэння, пераможцам выйшаў са штаба, прыціскаючы да грудзей свой хранометр, я гатовы быў расцалаваць Ашэдэ. Мне раскрыліся скарбы яго душы. Ён будзе змагацца за свой хранометр. Яго хранометр існуе. I ён памрэ за сваю краіну. Яго краіна існуе. Як існуе Ашэдэ, непарыўна звязаны з імі. Ён сатканы са сваіх незлічоных повязяў са светам.
Вось чаму я люблю Ашэдэ, не адчуваючы патрэбы казаць яму пра гэта. Я страціў Гіёмэ, майго лепшага сябра — ён загінуў у палёце,— і пра яго я таксама пазбягаю гаварыць. Мы ляталі на адных і тых жа лініях, мы разам удзельнічалі ў іх пракладанні. У нас была адзіная сутнасць. Я адчуваю, што разам з ім загінула і нейкая частка мяне. У маёй моўчы Гіёмэ заўжды са мною. Я неаддзельны ад Гіёмэ.
Я неаддзельны ад Гіёмэ, неаддзельны ад Гавуаля, ад Ашэдэ. Я неаддзельны ад групы 2/33. Неаддзельны ад маёй радзімы. Усе мы, з групы 2/33, неаддзельныя ад яе...
XXIII
Як я адмяніўся! Апошнімі днямі, маёр Аліяс, мне было вельмі горка. Гэтымі днямі, калі браніраванае нашэсце напатыкала толькі пустку, бязглуздыя заданні каштавалі нашай групе семнаццаці экіпажаў з дваццаці трох. I мне здавалася, што ўсе мы ўслед за вамі згадзіліся быць статыстамі і строіць з сябе забітых у нейкім спектаклі. Гэта праўда, маёр Аліяс, мне было горка, і гэта было самаашуканствам!
Усе мы ўслед за вамі сутаргава хапіліся за літару доўгу, сутнасць якога ўжо зблякла. Вы інстынктыўна вымагалі ад нас не перамогі — яна была немагчыма,— а сцверджання нашай сутнасці. Вы, як і мы, ведалі, што дабытыя намі звесткі нікому не будуць перададзены. Але вы ратавалі абрады, сэнс якіх быў схаваны. Вы сур’ёзна распытвалі нас — як быццам нашы адказы маглі прыдацца на нешта — пра размяшчэнне танкаў, пра баржы, грузавыя машыны, чыгуначныя станцыі, цягнікі на станцыях. Часам вы нават абуралі мяне сваім недаверам:
КНІГІ ОНЛАЙН
