Планета людзей
Антуан дэ Сент-Экзюперы
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 397с.
Мінск 1984
Жыццё заўсёды з трэскам касуе формулы. I разгром, які б агідны ён ні бьіў, можа аказацца адзіным шляхам да адраджэння. Я ведаю: каб вырасла дрэва, павінна загінуць насенне. Спробу супраціўлення, калі яно аказваецца западта позна, заўсёды спасцігае няўдача. Але затое яна будзіць сілы супраціўлення. I з яе, магчыма, вырасце дрэва. Як з насення.
Францыя сыграла сваю ролю. Ёй было наканавана дазволіць раздавіць сябе і на нейкі час апынуцца ў магіле маўчання, бо ўвесь свет, як нейкі арбітр, абыякава пазірае на тое, што тварыў з ёю вораг. Калі ідуць у атаку, камусьці даводзіцца быть наперадзе. I першых амаль заўсёды забіваюць. Для таго каб атака ўдалася, авангард мусіць загінуць.
I наша роля была самая высокая, бо мы, не творачы сабе ніякіх ілюзій, згадзіліся выставіць аднаго салдата супроць іхніх трох, нашых сялян — супроць іхніх рабочых! Я не хачу, каб нас судзілі па агідных праявах разгрому! Няўжо пра таго, хто гатовы згарэць у палёце, будуць меркаваць па ягоных апёках? А ён жа таксама ператворыцца ў патароча.
XVIII
I ўсё-такі гэтая вайна, калі не браць пад увагу той духоўны сэнс, які зрабіў яе неабходнай нам, вялася так, што здалася нам бязглуздай вайной. Я ніколі не саромеўся гэтага слова. Ледзь толькі мы аб’явілі вайну, як адразу ж, не маючы магчымасці ісці ў наступленне, мы сталі чакаць, калі ж, урэшце, зробяць ласку ды звядуць нас са свету!
I нас звялі з яго.
Для змагання з танкамі мы мелі толькі снапы жыта. Снапы жыта аніяк не падыходзілі для гэтага. I сёння вось знішчэнне завяршылася. Няма болей ні арміі, ні рэзерваў, ні сувязі, ні зброі.
А я працягваю свой палёт з няўзрушнай руплівасцю. Я зніжаюся да нямецкіх пазіцый з хуткасцю восемсот кіламетраў у гадзіну і пры трох тысячах пяцістах трыццаці абаротах у хвіліну. Навошта? Што за пытанне! Ды каб нагнаць на іх страху! Каб яны вымяталіся з нашай тэрыторыі! Паколькі разведдадзеныя, патрабуемыя ад нас, бескарысныя, гэтае заданне не можа мець іншай мэты.
Бязглуздая вайна.
Зрэшты, я пераболыпваю. Я нашмат знізіўся. Сістэма кіравання і рукаяткі параставалі. Я лячу па гарызанталі з нармальнай хуткасцю. Я прарываюся да нямецкіх пазіцый з хуткасцю пяцьсот трыццаць кіламетраў у гадзіну і з лікам абаротаў дзве тысячы дзвесце
ў хвіліну. А шкода. Я куды меней напалохаю немцаў.
Нас будуць папракаць, што мы назвалі гэтую вайну бязглуздай вайной!
Але ж «бязглуздай» называем мы яе самі! Значыць, нам яна сапраўды здаецца бязглуздай. Мы маем права кпіць з яе як хочам, бо ўсе ахвяры мы бяром на сябе. Я маю права кпіць са сваёй смерці, калі такія жарты могуць развесяліць мяне. I Дзютэртр таксама. Я маю права цешыць сябе парадоксамі. Бо сапраўды, навошта дагэтуль палаюць вёскі? Чаму іх жыхары не маюць даху над галавой? Чаго мы з такой няўзрушнай перакананасцю кідаемся ў жалезную мясарубку?
Мне дазволена ўсё, бо ў гэтую секунду я выдатна ўсведамляю, што раблю. Я іду на смерць. Я іду не на рызыку. Я прымаю не бой. Я прымаю смерць. Я спазнаю вялікую ісціну. Вайна — гэта не прыманне рызыкі. I не прыманне бою. Наступае час, калі для байца гэта ўсяго толькі — прыманне смерці.
У гэтыя дні, калі за мяжой меркавалі, што прынесеных намі ахвяр недастаткова, я, сведак таго, як адлятаюць і не вяртаюцца нашы экіпажы, задаю сабе пытанне: «Дзеля чаго мы аддаём сваё жыццё? Хто адплаціць нам за гэта? »
Бо мы паміраем. Бо за два тыдні ўжо загінула сто пяцьдзесят тысяч французаў. Мажліва, іх смерць і не сведчыць пра нейкае надзвычайнае супраціўленне. Я не ўслаўляю надзвычайнае супраціўленне. Яно немагчыма. Але ж ёсць атрады пехацінцаў, якія ідуць на смерць, абараняючы асуджаны хутарок. Есць авіягрупы, якія растаюць, як воск, кінуты ў агонь.
Вось хоць бы мы, лётчыкі групы 2/33,— чаму мы ўсё яшчэ згаджаемся паміраць? Каб здабыць павагу свету? Але павага прадугледжвае наяўнасць суддзі. А хто з нас дасць каму б там ні было права судзіць? Мы змагаемся ў імя справы, якую лічым агульнай
справай. Зараз на карце свабода не толькі Францыі, але ўсяго свету: на нашу думку, выступаць у ролі арбітра занадта ёмка. Мы самі судзім арбітраў. Mae таварышы з авіягрупы 2/33 судзяць арбітраў. I хай не кажуць нам, хто пакорна адлятае ў разведку, а на зварот маецца толькі адзін шанц супроць трох (і то — калі заданне лёгкае!),— хай не кажуць лётчыкам з іншых авіягруп, хай не кажуць майму таварышу, якому асколкам снарада так знявечыла твар, што ён навек пазбаўлены натуральнага права падабацца жанчынам, пазбавіўся яго, як вязень за кратамі турмы, гарантаваўшы сабе цноту ўласным калецтвам надзейней, чым крапаснымі сценамі,— хай не кажуць нам, што нас судзяць гледачы. Тарэадоры жывуць дзеля гледачоў, але мы не тарэадоры. Калі б Ашэдэ сказалі: «Ты павінен ляцець, бо цябе судзяць сведкі», Ашэдэ адказаў бы: «Памыляецеся. Гэта я, Ашэдэ, суджу сведак...»
Дык за што ж, урэшце, мы працягваем змагацца? За Дэмакратыю? Калі мы паміраем за Дэмакратыю, значыць, мы салідарныя з дэмакратычнымі краінамі. Хай тады і яны змагаюцца разам з намі! Але самая магутная з іх, адзіная, якая магла б нас выратаваць, ухілілася ад гэтага ўчора і ўхіляецца яшчэ сёння. Ну што ж! Гэта яе права. Але гэтым самым яна дае зразумець нам, што мы змагаемся толькі за ўласныя інтарэсы. А між тым мы добра ведаем, што ўсё прапала. Тады навошта ж мы прадаўжаем паміраць?
3 адчаю? Але няма ніякага адчаю! Вы не маеце ніякага ўяўлення пра разгром, калі думаеце, што ён нараджае адчай.
Ёсць болей высокія ісціны, чым усе довады розуму. Нешта западае ў нас і кіруе намі, я падпарадкоўваюся гэтаму нечаму, хоць яшчэ і не здолеў яго ўсвядоміць. Дрэва не мае мовы. Мы — голле дрэва. Ёсць ісціны, якія відавочныя, хоць іх немагчыма выказаць слова-
мі. Я паміраю зусім не дзеля таго, каб затрымаць нашэсце, бо няма гэткай крэпасці, дзе б я змог укрыцца і супраціўляцца разам з тымі, каго люблю. Я паміраю зусім не дзеля таго, каб уратаваць гонар, бо я не лічу, што закрануты нечы гонар,— я не прызнаю суддзяў. I, тым болып, я паміраю не ад роспачы. I ўсё-такі я ведаю, я ўпэўнены, Дзютэртр, які зараз узіраецца ў карту, вылічыць, што Арас недзе там, на курсавым вугле сто семдзесят пяць градусаў, і праз паўхвіліны скажа мне:
— Курс сто семдзесят пяць, пан капітан...
I я вазьму гэты курс.
XIX
— Сто семдзесят два.
— Ясна. Сто семдзесят два.
Хай будзе сто семдзесят два. Уяўляю эпітафію: «Вёў самалёт па курсу сто семдзесят два». Колькі часу можна пратрымацца, кідаючы ворагу гэты бязглузды выклік? Я лячу на вышыні семсот пяцьдзесят метраў пад навіссю цяжкіх непраглядных хмар. Вазьмі я метраў трыццаць вышэй, і Дзютэртр ужо не зможа весці здымку. Даводзіцца ляцець проста навідавоку, быць вучэбнай цэллю для нямецкай артылерыі. Семсот метраў — забароненая вышыня. Тут служыш мішэнню для ўсёй даліны. Прымаеш на сябе агонь усёй арміі. Стаеш дасягальны гарматам любога калібру. Цэлую вечнасць застаешся ў зоне абстрэлу кожнага віду зброі. Гэта ўжо не абстрэл, гэта збіванне кіямі. Як быццам тысячы кіёў намагаюцца збіць адзін арэх.
Я ўсё дасканальна прадумаў: не можа быць і мовы пра парашут. Калі падбіты самалёт рынецца да зямлі, адно толькі адкрыванне люка зойме болей секунды, чым працягнецца само падзенне. Каб адкрыць люк, трэба сем разоў павярнуць непадатлівую рукаятку.
Апрача таго, на вялікай хуткасці вечка люка дэфармуецца, і яго ўжо не ўціснуць у паз.
Што зробіш. Аднойчы прыходзіцца праглынуць гэтую пілюлю! Нічога складанага: трымаць курс сто семдзесят два. Дарэмна я састарыўся. Дарэмна я быў такі шчаслівы ў маленстве. Я кажу гэта, але ці гэта праўда? Ужо тады, у пярэдняй, я трымаў курс сто семдзесят два. Калі слухаў дзядзькоў.
Маленства... Цяпер яно выглядае такім пяіпчотным. He толькі маленства, а ўсё прамінулае жыццё. Я бачу, як яно сцелецца ўдалячынь, быццам поле...
I мне здаецца, што я ніколечкі не зыначыўся. Тое, што я адчуваю цяпер, заўсёды было знаёма мне. Прычыны маіх радасцей ці нягодаў памяняліся, безумоўна, але пачуцці засталіся тыя ж самыя. Я гэтаксама быў шчаслівы ці няшчасны. Мяне каралі або даравалі мне віну. Я вучыўся добра. Я вучыўся кепска. Калі як...
Мой самы даўні ўспамін?.. У мяне была нянька з Ціроля, звалі яе Паўла. Але гэта нават не ўспамін: гэта ўспамін пра ўспамін. Калі мне было пяць гадоў і са мною адбыўся той выпадак у пярэдняй, Паўла стала ўжо легендай. Але яшчэ доўга пад Новы год мама абвяшчала нам: «Ліст ад Паўлы!» Для нас, дзяцей, гэта была вялікая радасць. Але чаму мы былі гэткія ашчасліўленыя? Ніхто з нас не помніў Паўлу. Яна вярнулася ў свой Ціроль. У свой цірольскі дамок. Падобны на барометр у выглядзе будана, загубленага між снягоў. У сонечныя дні Паўла з’яўлялася на парозе, як гэта бывае ва ўсіх барометрах у выглядзе будана.
— А Паўла прыгожая?
— Вачэй не адвесці.
— А ў Ціролі часта сонечна?
— Заўсёды.
У Ціролі заўсёды было сонечна. Паўла выходзіла са свайго дамка-барометра, ён выштурхваў яе далёка-
далёка, на снежную палянку. Калі я навучыўся пісаць, мне даручылі пісаць Паўле лісты. Я пісаў ёй: «Дарагая Паўла, я вельмі рады, што пішу вам...» Гэта нагадвала малітву, бо я не помніў Паўлу...
— Сто семдзесят чатыры.
— Ясна. Сто семдзесят чатыры.
Хай будзе сто семдзесят чатыры. Давядзецца памяняць эпітафію. Цікава, як усё маё жыццё цалкам паўстала перада мною. Я спакаваў свае ўспаміны. Патрэбы ў іх больш не будзе. Нікому і ніколі. Я берагу памяць пра адну вялікую любасць. Мама казала нам: «Паўла просіць пацалаваць вас усіх за яе...» I мама цалавала ўсіх нас за Паўлу.
— А Паўла ведае, што я вырас?
— Канечне, ведае.
Паўла ведала ўсё.
— Пан капітан, яны страляюць.
Паўла, у мяне страляюць! Я кідаю вокам на вышынямер: шэсцьсот пяцьдзесят метраў. Хмары на вышыні семсот метраў. Ну што ж. Трудная рада. Але свет пад аблокамі зусім не чорны, як мне ўяўлялася: ён сіні. Казачна сіні. Асядае прыцемак, і ўся даліна сіняя. Сям-там ідзе дождж. Сіні дождж...
— Сто шэсцьдзесят восем.
— Ясна. Сто шэсцьдзесят восем.
Хай будзе сто шэсцьдзесят восем. Яна ўсё-такі здорава пятляе, дарога ў вечнасць... А якой спакойнай здаецца мне яна, гэтая дарога! Свет нагадвае сад. Толькі што ён уяўляўся мне бяздушным, як чарцёж. Усё ўяўлялася мне бесчалавечным. Але цяпер я лячу нізка і адчуваю дзіўную блізкасць з гэтым светам. Пада мной то самотна, то невялічкімі гаёчкамі праносяцца дрэвы. Я бачу іх. I зялёныя палі. I дамы пад чырвонымі чарапічнымі дахамі, і людзей на парозе дамоў. I густыя сінія ліўні навокал. У такое надвор’е Паўла, вядома, хутчэй вяла нас дахаты...
КНІГІ ОНЛАЙН
