Планета людзей
Антуан дэ Сент-Экзюперы
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 397с.
Мінск 1984
XV
— Курс на поўдзень, капітан. Лішак вышыні ліквідуем у французскай зоне!
Гледзячы на гэтыя чорныя дарогі, якія цяпер ужо добра відно, я пачынаю разумець, што такое мір. Мір — гэта пэўны лад. Сяляне вечарамі вяртаюцца ў вёску. Ссыпаюць у свірны зерне. I кладуць у шафы старанна складзеную бялізну. У дні міру ведаеш, дзе ляжыць кожная рэч. Ведаеш, дзе знайсці кожнага сябра. I ведаеш, дзе ты будзеш сёння спаць. Так! Мір гіне, калі рвуцца ніткі асновы, калі ты болей не знаходзіш сабе месца ў свеце, калі не ведаеш, дзе той, каго любіш, калі муж, які выйшаў у мора, не вярнуўся.
Мір — гэта калі ўсе рэчы знаходзяцца на сваіх месцах і набываюць свой існы сэнс, які выразна пра-
глядвае скрозь іх знешнюю абалонку. Калі яны з’яўляюцца часткай нечага болыпага, чым яны самі, як разнастайныя солі зямлі, што аднойчы злучыліся ў дрэве.
Але грымнула вайна.
I вось я лячу над дарогамі, а па іх бясконцай ракою цячэ чорны кісель. Кажуць, быццам насельніцтва эвакуіруюць. Але цяпер гэта ўжо лухта. Яно эвакуіруецца само па сабе. У гэтым вялікім перасяленні маецца нейкае заразлівае вар’яцтва. I сапраўды, куды імкнуцца гэтыя бежанцы? Яны ідуць на поўдзень, як быццам там іх чакае жыллё і ежа, як быццам там іх чакае ўтульны цёплы прытулак. Але там, на поўдні, ёсць толькі запруджаныя мястэчкі, дзе людзі спяць у хлявах і дзе ўжо на зыходзе запасы харчу. Дзе нават самыя шчодрыя спакваля робяцца жорсткімі праз бязглуздасць гэтага нашэсця, якое пакрысе, нібы паток бруду, глынае іх саміх. Адна-адзіная правінцыя не можа прытуліць і пракарміць усю Францыю!
Куды яны ідуць? Яны і самі не ведаюць! Яны крочаць да нейкіх прывідных прыстанішчаў, бо ледзь толькі іхні караван дабярэцца да аазіса, як аазіса ўжо — і заваду няма. Кожны аазіс знікае, калі настае яго чарга, і ў сваю чаргу ён сам уліваецца ў караван. I калі караван дабіраецца, нарэшце, да вёскі, якая робіць выгляд, быццам яшчэ жыве, ён у першы ж вечар высмоктвае з яе ўсе жыццёвыя сокі. Ён абжырае яе, як чарвякі абжыраюць костку.
Вораг прасоўваецца наперад хутчэй бежанцаў. Сямтам танкі далучаюцца да іх патоку, і тады ён гусцее і паўзе назад. Часам у гэтым месіве захрасаюць цэлыя нямецкія дывізіі, і ў сякіх-такіх выпадках можна назіраць дзіўную рэч: тыя, што пры іншых абставінах забівалі, тут падаюць напіцца.
За час адступлення мы стаялі, можа, у тузіне вёсак, пераходзячы з адной у другую. Мы акуналіся ў
гэтую цяжкую ціну, якая марудна сунулася праз гэтыя вёскі:
— Куды вы ідзяце?
— А хто яго ведае.
Яны наогул нічога не ведалі. Ніхто нічога не ведаў. Яны эвакуіраваліся. Нідзе ўжо не было ніводнага свабоднага кутка. Усе дарогі былі запруджаны. I ўсё-такі яны эвакуіраваліся. На поўначы моцным выспяткам быў разбураны мурашнік, і мурашкі разбягаліся хтокуды. Як належыць працавітым мурашкам. Без панікі. Без надзеі. Без роспачы. Быццам выконваючы свой доўг.
— Хто вам загадаў эвакуіравацца?
Загад заўсёды зыходзіў ад мэра, ці ад настаўніка, ці ад памочніка мэра. Ноччу, гадзін каля трох, ён нечакана паднімаў на ногі ўсю вёску:
— Эвакуіруемся.
Яны чакалі гэтага. Вось ужо два тыдні міма іх цягнуліся бежанцы, і яны перасталі верыць у непарушнасць свайго ачага. А чалавек жа з даўніх давён перастаў ужо быць качэўнікам. Ён будаваў сабе вёскі, якія стаялі вякамі. Ён глянцаваў мэблю, і яна служыла ягоным праўнукам. Бацькоўскі дом прымаў чалавека пры нараджэнні і вёз яго да самай смерці, а потым, як надзейны карабель, перапраўляў з аднаго берага ракі на другі і ягонага сына. Але вось аседламу жыццю прыйшоў канец. I людзі ішлі прэч адсюль, нават не ведаючы навошта!
XVI
ПІмат гора давялося зведаць нам на шляхах вайны! Часам надараліся такія заданні, калі за адзін ранак трэба было агледзець і Эльзас, і Бельгію, і Галандыю, і поўнач Францыі, і мора. Але часцей за ўсё мы рашаем нашы зямныя задачы, і наш далягляд абмя-
жоўваецца дарожным заторам на якім-небудзь скрыжаванні. Так, да прыкладу, нейкіх тры дні таму мы з Дзютэртрам аказаліся сведкамі таго, як расплывалася вёска, дзе мы жылі.
Я, мусіць, ніколі не збаўлюся гэтага неадчэпнага ўспаміну. Гадзіне а шостай ранку мы з Дзютэртрам выйшлі з дому і ўбачылі неймаверны вэрхал. Усе гаражы, свірны, клуні вывернулі на вузкія вулачкі самыя разнастайныя сродкі перасоўвання, новыя аўтамабілі і дапатопныя калымагі, што вось ужо паўвека драмалі пад пылам, калёсы для возкі сена і грузавікі, омнібусы і брычкі. Калі б добра пашукаць, на гэтым базары знайшліся б і дыліжансы! Усе скрыні на колах былі вывалачаны на свет. У іх звальвалі хатні скарб. Абы-як увязаныя ў благія посцілкі, яго абы-як валакуць да вазоў. I вось ужо ўвесь гэты скарб ператвараецца ў хлам.
Раней ён вызначаў аблічча дома. Ён быў прадметам хатняга культу. Кожная рэч мела сваё месца, кожная набыла звычную неабходнасць і, авеяная ўспамінамі, мела сваю каштоўнасць, бо яна ўдзельнічала ў стварэнні сямейнага ачага. Аднак людзі, мяркуючы, што гэтыя рэчы каштоўныя самі па сабе, адарвалі іх ад каміна, ад стала, ад сцяны, паскідалі ў кучу, і panep выявілася, што гэта ўсяго толькі хлам, месца якому на барахолцы. Ад свята збераганых рэліквій, калі іх зваліць у кучу, проста верне!
Розрух пачынаецца прама на вачах.
— Ды вы што, здурэлі?! Што здарылася?
Гаспадыня кафэ, куды мы заглядваем, паціскае плячыма:
— Эвакуіруемся.
— 0 божа! Але чаму?
— Хто яго ведае. Мэр загадаў.
Спраў у яе — не перарабіць. Яна знікае пад лесвіцай. Мы з Дзютэртрам азіраем вуліцу. На грузавіках,
легкавушках, вазках, шарабанах грувасцяцца дзеці, матрасы і кухонны посуд.
Асабліва няшчасна выглядаюць старыя аўтамабілі. Дужы конь у аглоблях воза надае адчуванне нейкай надзейнасці. Конь не патрабуе запасных частак. Каб адрамантаваць воз, дастаткова і трох цвікоў. Але гэтыя недаломкі механічнай эры! Гэтая зборня поршняў, клапанаў, магнета і шасцяронак — ці надоўга іх выстарчыць?
— ...Капітан... Ці не падсобілі б вы мне?
— Ну, вядома. Чым магу служыць?
— Выведзіце машыну з гаража.
Я недаўмёна гляджу на яе.
— Вы... вы не ўмееце вадзіць машыну?
— Нічога, на дарозе спраўлюся... Там лягчэй будзе...
3 ёю яшчэ нявестка і сямёра дзяцей...
На дарозе! Там яна будзе паўзці па дваццаць кіламетраў у дзень, праз кожныя дзвесце метраў спыняючы машыну! Праз кожныя дзвесце метраў трэба будзе тармазіць, спыняцца, выключаць матор, выціскаць счапленне, уключаць яго, бясконца мяняць хуткасць у тлуме непазбежных затораў. Яна ж усё патрушчыць! А бензін, якога ў яе не хопіць! А масла! А вада, пра якую яна забудзе!..
— Сачыце за вадой! Ваш радыятар працякае, як кош.
— Што паробіш, машына старая...
— Ехаць давядзецца не меней тыдня... Ці справіцеся?
— He ведаю...
He адолеўшы і дзесятка кіламетраў, яна разы са тры дзеўбанецца ў іншыя машыны, заклініць счапленне, праколе шыны. Тады яна, яе нявестка і сямёра дзяцей заплачуць. Тады яна, яе нявестка і сямёра дзяцей, сутыкнуўшыся з непасільнымі цяжкасцямі, зусім
адмовяцца прымаць хоць якое рапіэнне і сядуць ля дарогі ў чаканні пастуха. Але пастухі...
Пастухі... Проста дзіва, да чаго іх бракуе! Мы з Дзютэртрам назіраем, як паводзяць сябе авечкі без пастуха. Яны брыдуць у аглушальны грукат механізмаў. Тры тысячы поршняў. Шэсць тысяч клапанаў. Усё гэта скрыгоча, раве і тарахціць. У некаторых радыятарах кіпіць вада. Вось так, напружваючы ўсю сваю сілу, гэты безнадзейны караван вырушае ў дарогу. Караван без запасных частак, без шын, без бензіну, без механікаў. Якое вар’яцтва!
— А нельга вам застацца дома?
— Ах, пэўна ж, што мы лепей засталіся б дома!
— Тады навошта ж ехаць?
•— Нам загадалі...
— Хто вам загадаў?
— Мэр...
Зноў гэты мэр.
— Дзіва што! Усе мы з радасцю засталіся б дома.
I гэта праўда. Тут не адчуваецца ніякай панікі, тут пануе атмасфера сляпой пакоры. Карыстаючыся гэтым, мы з Дзютэртрам спрабуем абразуміць сяго-таго:
— Лепей разгрузіце вы ўсё гэта. Тады хоць ваду будзеце піць са сваіх калодзежаў...
— Ну пэўна, так было б лепей!..
— Але ж вас ніхто не гоніць!
Нашы словы падзейнічалі. Вакол нас сабралася кучка людзей. Нас слухаюць. Ківаюць галовамі ў знак згоды.
— Капітан сапраўды праўду кажа...
У мяне выяўляецца прыхільнік. Адзін дарожнік, якога я схіліў у сваю веру, угаворвае яшчэ гарачэй, чым я:
— Я ж казаў! Вось выедзем на шашу, будзем жэрці жвір!
Яны пярэчаць. Потым пагаджаюцца. Яны заста-
нуцца. Некалькі чалавек ідуць угаворваць астатніх. Але вось яны замаркочана вяртаюцца:
— Нічога не выходзіць. Давядзецца і нам ехаць.
— Чаму?
— Пекар паехаў. Хто ж будзе пячы хлеб?
Вёска ўжо распадаецца. Недзе нешта дало трэшчыну. I праз гэтую трэшчыну выцеча ўсё дарэшты. Тут ужо нічога не паправіш.
Дзютэртр мяркуе па-свойму:
— Уся трагедыя ў тым, што людзей прымусілі паверыць, што вайна — з’ява ненармальная. Некалі яны заставаліся дома. Вайна і жыццё перапляталіся...
Зноў з’яўляецца гаспадыня. Яна валачэ мяшок.
— Мы вылятаем праз сорак пяць хвілін... Ці не знойдзецца ў вас па кубачку кавы?
— Бедныя вы мае дзеткі!..
Яна выцірае вочы. He, яна плача не па нас. I не па сабе. Яна плача ад знямогі. Яна адчувае, што яе ўжо заглынуў хаос гэтага распоўзлага каравана, які з кожнай вярстой будзе распаўзацца ўсё болей і болей.
А потым, недзе ў чыстым полі, варожыя знішчальнікі, зніжаючыся, раз-пораз будуць выплёўваць кулямётныя чэргі ў гэты няшчасны статак. Але самае дзіўнае, што звычайна яны не надта і шчыруюць. Падпаляць некалькі машын, і досыць. Заб’юць некалькі чалавек, і годзе. Нас абслугоўваюць па вышэйшаму класу,— нас быццам лапярэджваюць. Бы сабака, які кусае за падкаленак авечак, каб статак пажвавеў у хадзе. А тут — проста хочуць пасеяць паніку. Але які сэнс у гэтых кароткіх выпадковых налётах, калі яны амаль ні да чаго? Вораг не дужа стараецца знішчыць караван. Зрэшты, караван нішчыцца і без ягонай дапамогі. Машына псуецца сама па сабе. Машына задумана для мірных, ураўнаважаных людзей, якім няма куды спяшацца. Калі машыну няма каму рамантаваць, наладжваць, фарбаваць, яна старэе неверагодна хутка.
Сёння вечарам усе гэтыя машыны будуць выглядаць так, нібыта ім па тысячы гадоў.
У мяне такое ўражанне, што я прысутнічаю пры агоніі машын.
Вось гэты з веліччу караля падганяе пугай свайго каня. Ен, быццам на троне, сядзіць на козлах і ўвесь аж ззяе. У дадатак, здаецца мне, ён хапіў добрую чарку:
КНІГІ ОНЛАЙН
