Планета людзей
Антуан дэ Сент-Экзюперы
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 397с.
Мінск 1984
— Сто семдзесят пяць.
Мая эпітафія шмат ужо страціла ад сваёй суровай высакароднасці: «Вёў самалёт па курсу сто семдзесят два, сто семдзесят чатыры, сто шэсцьдзесят восем, сто семдзесят пяць...» Якое легкадумства. Глянь! Матор пырхае! Ён астывае. Закрываю закрылкі капота. Добра. Пара адкрыць запасны бак — я паварочваю ручку. Ці нічога я не забываю? Кідаю вокам на паказчык ціску масла. Усё ў парадку.
— Дрэнь справы, пан капітан...
Ты чуеш, Паўла? Справы дрэнь. I ўсё-такі я не Mary не здзіўляцца сінечы гэтага вечара. Яна такая незвычайная! Колер да таго глыбокі! I гэтыя імклівыя садовыя дрэвы,— магчыма, слівы. Я ўпісаўся ў гэты пейзаж. Бывайце, вітрыны! Я злодзей, які пераскочыў цераз агароджу. Шырока ступаю я па ўраселай канюшыне і краду слівы. Паўла, гэта бязглуздая вайна. Тужлівая і такая сіняя вайна! Я трошкі разгублены. Я знайшоў гэтую дзівосную краіну пад старасць... О не, я не баюся. Трошкі сумна, толькі ўсяго.
— Манеўруйце, капітан!
Гэта новая гульня, Паўла! Націснеш правай нагой, націснеш левай — і артылерыя збіта з панталыку. Калі я падаў, я набіваў сабе шышкі. Ты, канечне, загойвала мне іх прымочкамі. Хутка мне пазарэз спатрэбяцца твае прымочкі. I ўсё-такі, ведаеш... Яна проста казачная, гэтая вечаровая сінеча!
Там, наперадзе, я заўважаю тры пушчаныя ў разлёт коп’і. Тры вертыкальныя сцябліны, доўгія і зіхоткія. Сляды трасіруючых куль ці снарадаў малога калібру. I такія залачавыя. Я раптам бачу, як у сінечы вечара ўгору ўзносіцца асляпляльны бляск патройнага кандэлябра...
— Капітан! Злева страшэнны агонь! Бярыце ўправа!
Цісну на педаль.
— О, дрэнь справы...
Справы дрэнь, але я не выбіваюся па-за межы свайго свету. Са мной усе мае ўспаміны, усе надбаныя скарбы, усе, каго я люблю. Са мной маё маленства, якое, нібы корань, губляецца ў змроку. Я пачаў жыццё тугой успамінаў... Справа дрэнь, але я зусім не адчуваю таго, што меркаваў адчуць у кіпцюрах гэтых знічак.
Я ў любай майму сэрцу краіне. Вечарэе. Злева вялікія прагалы святла між навальнічнымі хмарамі ўтвараюць прамавугольныя вокны храма. Я амаль кранаюся рукой усіх гэтых дзівосаў — яны за два крокі ад мяне. Вось дрэвы, усыпаныя слівамі. Вось зямля — яна пахне зямлёй. Як хораша, мусіць, хадзіць па pace. Ведаеш, Паўла, я лячу ціха-ціха, перавальваюся з боку на бок, нібы воз з сенам. Здаецца, што самалёт ляціць імкліва... Канечне, калі ты думаеш пра гэта! Але калі забыць пра машыну, калі глядзець па баках, тады гэта — як прагулянка за ваколіцай...
— Арас...
Так. Там, на даляглядзе. Але Арас — не горад. Арас — гэта ўсяго толькі чырвоны кнот на фоне начной сіні. На фоне навальніцы. Бо ўжо ясна — злева і спераду насоўваецца залева. Адным змярканнем гэткую цямнечу не вытлумачыць. Такая цемра магчыма толькі пад агромністым скопішчам хмар...
Зарава Араса пабольшала. Гэта не зарава пажару. Пажар распаўзае ўшыркі, як язва, акаймаваная жывым мясам. А гэты чырвоны кнот, бесперапынна сілкаваны гаручым, нагадвае кнот трошкі чаднай лямпы. Гэтае полымя гарыць спакойна, упэўненае, што не згасне, што гаручага дастаткова. У ім адчуваецца кампактная, амаль важкая плоць, якую часам пакалыхвае вецер, раскачвае, нібы дрэва. Вось іменна, дрэва... Гэтае дрэва апляло Арас сеццю сваіх каранёў.
I ўсё, што ёсць у Apace, усе запасы Араса, усе скарбы Араса ўздымаюцца ўгору, ператвораныя ў сокі, якія сілкуюць дрэва.
Я бачу, як гэтае, часам надта цяжкае полымя, хілячыся то ўправа, то ўлева, выплёўвае клубы чорнага дыму, потым зноў выпростваецца. Але я ўсё яшчэ не магу разгледзець горада. У гэтым зараве — уся вайна. Дзютэртр кажа, што справы дрэнь. Спераду відней. А мяне болей за ўсё здзіўляе паблажлівасць лёсу, ці піто: гэтая атрутная даліна шпурляе ў нас не так ужо й шмат пагібельных зор.
Так, але...
Ты ведаеш, Паўла, у дзівосных казках майго маленства рыцар на шляху да таямнічага зачараванага замка праходзіў праз страшныя выпрабаванні. Ён узбіраўся на ледавікі. Пераадольваў прорвы, разгадваў задумы здраднікаў. Нарэшце перад ягонымі вачыма паўставаў замак пасярод блакітнай даліны, па якой, як па алеі, мякка скакаў ягоны конь. Рыцар ужо лічыў сябе пераможцам... Ах, Паўла, таго, хто ведае, што такое казка, не ашукаеш! Менавіта тут заўсёды і пачыналася самае цяжкае!..
Я таксама лячу скрозь вечаровую сінь да свайго вогненнага замка, як некалі... Ты з’ехала ад нас надта рана і не ведаеш нашых гульняў, табе не надарылася гуляць з намі ў «рыцара Аклена». Мы самі прыдумалі гэтую гульню, бо мы пагарджалі звычайнымі забавамі. У гэтую гульню мы гулялі ў тыя дні, калі насоўвалася цяжкая навальніца, калі пасля першых маланак па своеасабліваму водару і раптоўнаму трымценню лістоты мы адчувалі, што вось-вось хлыне лівень. Лістота ператвараецца тады на момант у лёгкую, шумную пену. Гэта было сігналам... Нішто ўжо не магло нас тады ўтрымаць!
3 глыбіні парку праз шырокія палянкі мы пітосілы ляцім дахаты. Першыя кроплі навальнічнага ліўню
падаюць цяжка і рэдка. Першы, у каго пацэльвае кропля, лічыцца пераможаным. Потым другі. Пасля трэці. Затым і ўсе астатнія. Той, хто даўжэй за ўсіх заставаўся нечапаным, быў, безумоўна, улюбёнцам багоў, ён быў непаражальны! I яму даставалася права — аж да наступнай навальніцы — насіць імя «рыцара Аклена»...
I шторазу, заняўшы ўсяго некалькі секунд, гульня завяршалася дзіўным вэрхалам...
Я і зараз гуляю ў «рыцара Аклена». Я лячу да свайго вогненнага замка павольна, але так, што перацінае дыханне...
I раптам:
— Ну, капітан! Такога яшчэ я не бачыў...
Такога я таксама яшчэ не бачыў. Я перастаў быць непаражальны. 0, я і не ведаў, што я ўсё-такі спадзяваўся...
XX
Нягледзячы на вышыню семсот метраў, я спадзяваўся. Нягледзячы на танкавыя паркі, нягледзячы на полымя Араса, я спадзяваўся. Я безнадзейна спадзяваўся. Я вяртаўся памяццю ў сваё маленства, каб зноў адчуць сябе пад яго высокай аховай. Для дарослага няма аховы. Калі ты стаеш дарослы, цябе адпускаюць аднаго... Але хто асмеліцца пакрыўдзіць хлопчыка, якога трымае за руку ўсемагутная Паўла? Паўла, я засланіўся тваім ценем, як шчытом...
Я выкарыстаў усё, што мог. Калі Дзютэртр сказаў мне: «Справы дрэнь...», я ператварыў у надзею нават саму гэту грозьбу. Мы на вайне: дык трэба ж, каб вайна праявілася хоць у чым-небудзь. I яна праявілася ўсяго толькі ў некалькіх зіхоткіх росчырках: «I гэта тая славутая смяротная небяспека над Арасам? Проста смяхоцце!..»
Асуджаны на смерць уяўляе сабе ката як нейкага безаблічнага робата. Але вось прыходзіць даволі-такі прыемны чалавек, які ўмее чыхаць і нават усміхацца. Асуджаны чапляецца за гэтую ўсмешку, нібы яна — шлях да выратавання... Але гэта прывідны шлях. Кат, хоць сабе і чхае, усё роўна адатне яму галаву. Але хіба можна адмовіцца ад надзеі?
Як мог не ашукацца і я ў ветлівым прыёме, калі пад намі рассцілаліся такія мілыя, вабныя мясціны, калі так прыязна паблісквалі мокрыя чарапічныя дахі, і хоць прамінала хвіля за хвіляй — нішто не мянялася і нават не падавала знаку, што зменіцца? Калі мы трое — Дзютэртр, стралок і я — проста спакойна вярталіся з прагулянкі за аселіцай, нават не дужа стараючыся настаўляць каўняры, бо ў сапраўднасці зусім не дажджыла? Бо ў глыбіні нямецкіх пазіцый не выяўлялася нічога такога, што сапраўды заслугоўвала насцярогі, бо не мелася ніякай яўнай прычыны, якая ў далейшым абавязкова павінна была б зыначыць воблік вайны. Бо мроілася, што вораг развеяны, раствораны ў бязмежнасці палёў, што, магчыма, усяго толькі і засталося па аднаму салдату на дом, па аднаму салдату на дрэва, і толькі хто-колечы, час ад часу згадваючы пра вайну, пачынаў страляць. Яму задурылі галаву бясконцым паўтарэннем аднаго і Taro ж: «Ты павінен страляць па самалётах...» Але зараз гэта прыгадвалася цьмяна, як скрозь сон. Салдат даваў кароткую чаргу, сам добра не ўсведамляючы, ці трэба гэта. Так некалі на вячэрніх прагулках з мілай сэрцу спадарожніцай я паляваў на качак. Я страляў па іх, а сам гаварыў зусім пра іншае. Качак гэта цалкам задавальняла...
Вельмі проста ўбачыць тое, што хочаш убачьіць: вось гэты салдат цэліцца ў мяне, але так, абы-абы, і кулі яго ляцяць міма. Іншыя салдаты ўвогуле прапускаюць нас. Тыя, хто ў пэўнай ступені мог бы падста-
віць нам ножку, магчыма, з асалодай удыхаюць у гэты момант водар начы, або закурваюць цыгарэту, або дагаворваюць анекдот,— і ўсе яны прапускаюць нас. Раскватараваныя вунь у той вёсцы салдаты, можа, акурат у гэты момант з кацялкамі ў руках выстройваюцца ў чарзе за супам. А тут узнікае і замірае нейкі гул. Свой ці чужы? Ім няма калі разбірацца, яны сочаць за сваім напоўненым кацялком — і прапускаюць нас. А я, засунуўшы рукі ў кішэні і пасвістваючы, спрабую як ні ў чым не бывала прашмыгнуць цераз гэты садок, дзе забаронена прагульвацца, але куды кожны вартаўнік — які разлічвае на пільнасць другога — бесперашкодна прапускае мяне...
Я такі непаражальны! Самая мая бездапаможнасць — сіло для іх: «Навошта нам хвалявацца? Яго саб’юць трошкі далей...» Гэта так відавочна! «Ну й пайшоў сабе прэч! Хай цябе збівае хто хоча!..» Яны перакладваюць гэтую нудлівую работу на іншых, каб не прапусціць сваёй чаргі па суп, каб не перапыніць жарту або каб проста нацешыцца вячэрнім ветрыкам. А я карыстаюся іх нядбальствам, я вырываю сваё выратаванне ў гэтай хвіліны, калі вайна стаміла іх, усіх да аднаго, як наўмысна — а чаму б і не? I ўжо наперад прыкідваю, што ад салдата да салдата, ад узвода да ўзвода, ад вёскі да вёскі я спраўлюся са сваім заданнем і дабяруся дадому. Урэшце, мы ўсяго толькі нейкі самалёт, які пралятае ў вячэрнім небе... 3-за яго і галаву паднімаць не варта!
Канечне, я спадзяваўся вярнуцца. Але адначасова я ведаў: нешта павінна адбыцца. Вас асудзілі да пакарання смерцю, але турма, дзе вы сядзіце, яшчэ агорнута нематою. Вы адчайна чапляецеся за гэтую цішыню. Кожная наступная секунда — як папярэдняя. I няма выключна ніякага рэзону меркаваць, што яшчэ адна, наступная, пераверне свет. Гэткая работа занад-
та цяжкая для яе. Кожная секунда, адна за адной, ратуе цішыню. I ўжо здаецца, што яна будзе вечна...
Але вось — крокі таго, чый прыход немінучы.
У наваколлі нешта парушылася. Гэтак палена, якое, здавалася, загасла, нечакана з трэскам шпурляе ўгору сноп іскрынак. Якая таемная сіла прымусіла ўсю даліну імгненна зрэагаваць на нашу прысутнасць? Восенню дрэвы рассяваюць сваё насенне. Чаму яно раптам імкліва ляціць у нас і, здаецца, запаўняе сабой увесь свет?
КНІГІ ОНЛАЙН
