Поўны збор твораў. Том 3
Аповесці
Васіль Быкаў
Памер: 656с.
Мінск 2005
рукой па сцяне. Пальцы натрапілі на нейкую злубянелую ад сцюжы адзежыну, потым на планку ў дзвярах. Намацаўшы сцюдзёную, напечаную марозам завесіну, ён зразумеў размяшчэнне дзвярэй і лёгка знайшоў аднолькавую ва ўсіх вёсках кавальскую штуковіну — клямку. I гэтыя дзверы былі не зашчэплены. Ён пераступіў высакаваты парог, перадаючы клямку ў зледзянелыя рукі Сотнікава.
На перакуленай сярод стала місцы міргала газнічка, агеньчык яе тужліва закалаціўся ад марознага паветра. Стараваты, з каротка пастрыжанай сівой барадой чалавек, які, аблёгшы на стол, сядзеў за газнічкай у накінутым на плечы кажушку, узняў голаў. На яго старэчым, хоць і даволі яшчэ цвёрдым, твары коратка бліснуў сцюдзёны позірк, які адзін толькі і сведчыў пра тое, што ён убачыў захожых. Тут жа, аднак, вочы яго і патухлі пад асаджанымі на іх бровамі.
— Добры вечар у хату,— са стрыманай ветлівасцю павітаўся Рыбак.
Вядома, можна б і без гэтых вітанак з нямецкім прыслужнікам, але Рыбак хацеў развеяць напружанасць першай сустрэчы. Стары, аднак, не адказаў і не ўстаў з-за стала, толькі паглядзеў на іх з быццам нават нездаволенасцю на сівым твары.
Ззаду ўсё валіў холад — Сотнікаў няўмела бразгаў дзвярыма, якія не зачыняліся. Рыбак вярнуўся і са звыклым стукам зачыніў дзверы. Гаспадар нарэшце выпрастаўся за сталом, не мяняючы, аднак, спакойнага выразу твару,— нібы ён і не здагадваўся, хто гэта, такія познія госці.
— Ты будзеш стараста? — афіцыйна запытаў Рыбак, валюхаста тупаючы ад дзвярэй да стала. У намёрзлых трафейных ботах было трохі коўзка, і ён стрымліваў свой крок на падлозе. Стары загарнуў таўшчэзную кніжку, якую перад тым, мабыць, чытаў ля газнічкі.
— Стараста, ну,— сказаў ён роўным, без ценю пагарды або ліслівасці голасам. У той час у запеччы штось шаснула, тупнула, і з-за шырмачкі, папраўляючы на галаве хусцінку, з’явілася не надта старая, бялявая з твару і, відаць па ўсім, рухавая кабета — мусіць, гаспадыня гэтае хаты. Рыбак зняў з пляча і прыставіў да ботаў вінтоўку.
— Ведаеш, хто мы?
Стараста паварушыўся за сталом, нацягнуў на плечы кажух.
— Здагадваюся. Але калі па гарэлку, дык няма. Усю забралі.
Рыбак усмешыста зірнуў на Сотнікава: стары смоўж, ці не прымае ён іх за паліцаяў? Зрэшты, так, можа, і лепей: справа, што прывяла іх сюды, гонару партызанам не прыбавіць. Захоўваючы, аднак, спакойную самавітасць, Рыбак сказаў:
— Што ж, абыдземся без гарэлкі.
Стараста памаўчаў, нібы штось згадваючы, і пасунуў на край міску з газнічкай. На хаце стала відней.
— Калі так, сядайце.
— Ага, сядайце, сядайце, дзеткі,— узрадавалася запрашэнню гаспадара кабета. Яна ўхапіла ад стала ўслон і пасунула яго бліжай да грубкі, у якой, відаць было, дагаралі дровы,— Во тут цяплей будзе, мусіць жа, намерзліся. Мароз такі...
— Можна і сесці, — пагадзіўся Рыбак, але сам не сеў, кіўнуў Сотнікаву: — Сядай, грэйся.
Сотнікаў адразу апусціўся на ўслон і прыпёрся спіной да пашкрэбанага боку грубкі. Вінтоўку трымаў у руках, нібы апіраўся на яе, пілотку на галаве нават не паправіў — як была глыбока насунута на памарожаныя вушы, так і асталася. Рыбаку рабілася ўсё цяплей, ён расшпіліў на два гузікі свой кажушок і піхнуў з лоба шапку. Гаспадар меў незалежны, нібы нават абыякавы выгляд, а яго кабета, склаўшы на жываце рукі, насцярожана і трапятка сачыла за кожным іх рухам. «Баіцца», — падумаў Рыбак. Ён пратупаў сюды-туды па хаце, нібы незнарок зазірнуў у цёмны запечак і спыніўся ля чырвонай фанернай шафы, якая загароджвала ложак. Гаспадыня зважліва саступіла ўбок.
— Там нікога, дзетка, нікога.
— Што, адны жывяце?
— Адны. Во з дзедам так і капцім свет, — тужліва адказала кабета. I раптам — не прапанавала, амаль запрасіла: — Можа б, вы паелі чаго? Можа ж, галодныя, га? Пэўне ж, са сцюжы, без гарачага...
Рыбак унутрана ўсміхнуўся і пацёр рукі.
— Можа, і з’ямо. Як ты думаеш? — знарок разважліва, бы з неахвотай звярнуўся ён да Сотнікава. — Падмацуемся, калі пані старасціха частуе.
— Во і добра. Я зараз! — узрадавалася кабета. — Капустачка, пэўна, цёплая яшчэ. I гэта... Можа, бульбачкі зварыць?
— He, варыць не трэба. Няма калі, — рашуча вырашыў Рыбак і скоса, назіркам паглядзеў на старасту, які, аблёгшыся на стол, нерухома сядзеў у куце. Над ім цьмелі пад ручнікамі тры старасвецкія абразы. Рыбак пратупаў ботамі да прасценка і спыніўся перад вялікаю зашклёнай рамай з фатаграфіямі. Ён знарок не пазіраў на старасту, але адчуваў, што той таксама спадцішка сочыць за ім.
— Значыць, немцам служыш?
— Прыходзіцца, — уздыхнуў стары. — Што ж зробіш?
— I многа плоцяць?
Пытанне было знарок з’едлівае, але і на яго гэты дзед адказаў роўна і з годнасцю:
— He пытаўся і знаць не хачу. Сваім абыдуся. «Ганарлівы, аднак, — падумаў Рыбак. — 3 характарам».
У бярозавай раме на сцяне сярод паўтузіна розных фота ён выглядзеў маладога, чымсь падобнага да гэтага дзеда, хлопца ў гімнасцёрцы з артылерыйскімі эмблемамі ў пятліцах і трыма значкамі на грудзях. Было ў яго поглядзе нешта грунтоўна-спаважнае, упэўненае і ў той жа час па-маладому наіўнае.
— Хто гэта? Сын, можа?
— Сын, сын. Толік наш,— ласкава пацвердзіла гаспадыня. Цераз плячо Рыбака яна таксама зазірнула на фота, трымаючы ў руках міску.
— А цяпер дзе ён? He ў паліцыі часам?
Стараста падняў насуплены твар.
— He ўсе ж, як некаторыя. На фронце, во дзе.
Старасціха паставіла на стол міску з капустай і загаманіла:
— Ай, божачка, як пайшоў у трыццаць дзевятым, дык і ўсё. Ад самага лета ні слыху ні дыху. Хоць бы ведаць, ці жывы хаця.
— Так, так, — сказаў Рыбак, не адгукваючыся на яе жал-
лівае прычытанне, якога ён даволі наслухаўся ад пачатку вайны. Цяпер яго займала другое. Счакаўшы, калі яна выгаварыцца, ён важка заўважыў старому: — Апазорыў ты сына!
— Аняго ж! — з жарам падхапіла ад печы кабета. — I я ж тое гавару яму дзень пры начы. Апазорыў і сына, і ўсіх чыста.
Гэта было трохі нечакана, тым болей што старасціха гаварыла быццам бы са шчыраю набалеласцю ў голасе. Рыбаку здалося тады, што дзед гэты — проста недарэка нейкі. Але толькі ён падумаў так, як твар старога нядобра нахмурыўся і ўвесь ён рэзка павярнуўся да гаспадыні.
— Годзе! He твая справа!
Кабета адразу ж змоўкла, нібы папярхнулася на паўслове, а дзед з важнасцю падняў дакорлівы позірк на Рыбака.
— А ён мяне не апазорыў? Немцу аддаў. Гэта не пазор?
— Так выншла: вайна. He яго тут віна.
— А чыя? Мая, можа? — прыдзірліва, без ценю боязі дапытваўся стары і аб’явіў: — Ваша віна. Маладзейшых.
— Да-а,— няпэўна сказаў Рыбак, прыпыняючы не надта прыемную і не дужа простую размову, якой, ведаў, па цяперашнім часе не было канца. Гаспадыня тым часам хуценька разаслала кароценькі, на паўстала, настольнік, паставіла міску з капустай, скаромны пах ад якой уладна прыглушыў усе яго іншыя пачуцці, яшчэ больш абвастрыўшы голад. Вельмі хацелася есці, і ён рашыў пакуль што адкласці падрахунак яго не надта прыемных адносін з гаспадаром.
— Сядайце ж, падсілкуйцеся трошкі. Во хлебца вам,— з ліслівай гасціннасцю запрасіла гаспадыня.
Рыбак, не знімаючы шапкі, піхнуўся за стол.
— Давай паямо, — сказаў ён да Сотнікава. Той пакруціў галавой:
— Еш. Я не буду.
Рыбак уважліва паглядзеў на таварыша, які ўвесь згорбіўся на ўслоне і, пакашліваючы, калаціўся — мабыць, ад дрыжыкаў. Гаспадыня, пэўне, мала што разумеючы ў яго стане, здзівілася:
— Чаму ж гэта? Мо грэбуеце нашым? Можа, яшчэ чаго хочаце?
— He, дзякуй. Нічога не трэба, — рашуча сказаў Сотнікаў і сашчапіў у рукавах рукі. Гаспадыня занепакоілася.
— Божачка, можа, я не дагадзіла чым? Дык даруйце... Я ж не хацела...
Рыбак добра ўмясціўся на лаве, трымаючы між каленяў карабін, узяў лыжку, лусту счарсцвелага, з кменавым пахам хлеба і не заўважыў, як у поўным маўчанні выеў усю вялікую гліняную міску. Стараста нязрушна сядзеў у куце, і гаспадыня стаяла збоч ад стала са шчырай гатоўнасцю дагадзіць госцю.
— Так, хлебушка я прыбяру. Гэта на яго долю,— сказаў Рыбак.
Гаспадыня ахвотна згадзілася:
— Бярыце, бярыце, дзеткі.
Стараста нечага моўчкі чакаў — якога слова ці, нарэшце, гаворкі пра справу. Вялікія яго парэпаныя рукі ляжалі на чорнай вокладцы кніжкі. Засоўваючы акраец за пазуху, Рыбак кіўнуў з неадабрэннем:
— Кніжачкі пачытваеш?
— А што ж, пачытаць нікому не шкодзіць.
— Савецкая ці нямецкая?
— Біблія.
— Цікава. Ану? Ніколі не бачыў бібліі,— крыху пасунуўшыся за сталом, Рыбак пакруціў у руках кнігу, адгарнуў вокладку. Аднак ён тут жа адчуў, што не трэба было рабіць гэтага — выяўляць нейкую сваю недасведчанасць хай сабе і ў другараднай справе.
— He лішне б і пачытаць, — прабурчаў стараста.
Рыбак рашуча загарнуў кнігу.
— To наша справа. He табе вучыць. Ты немцам служыш, стала быць — нам вораг, — сказаў Рыбак з таемным задавальненнем ад таго, што знайшоў прычыну пазбегнуць удзячнасці і перайсці на болей адпаведны абставінам тон. Ён вылез з-за стала на сярэдзіну хаты, паправіў на кажушку трохі тугаватую цяпер дзягу. Менавіта гэты паваротак у размове даваў яму падставу перайсці да справы, хоць гэты
пераход і патрабаваў япічэ некаторай псіхалагічнай падрыхтоўкі.
— Ты вораг. А з ворагам у нас — ведаеш, які разгавор?
— Сматра каму вораг, — нібы не адчуваючы кепскага, ціха, але цвёрда пярэчыў стары.
— Сваім. Рускім.
— Сваім я не вораг.
Нязрушная ўпартасць старасты пачынала злаваць Рыбака. He хапала яшчэ даказваць гэтаму паслугачу, чаму ён — хоча таго ці не — вораг Савецкай дзяржаве. Весці з ім такую размову Рыбак не меў намеру, ён толькі падумаў, што, можа, той мае які невядомы ў сваю карысць довад, і болей правакуючы, чым усур’ёз, запытаў:
— Што, можа, сілай прымусілі? Проці волі?
— He, чаму сілай? — падумаўшы, сказаў гаспадар.
— Значыць, сам?
— Як сказаць? Пахожа, сам.
Тады ўсё зразумела, падумаў Рыбак, няма чаго і гаварыць. Ён ужо выразна адчуў злосць да гэтага чалавека, на спрэчку з якім ён бавіў патрэбны ім час, тады як і без таго з самага пачатку ўсё было зразумела.
— Так! Пайшлі!
Ускінуўшы рукі, да Рыбака кінулася старасціха.
— Ой, сыночак, куды ж ты? He трэба, пашкадуй дурнога! Стары ён, па дурноце сваёй...
Стары, аднак, не прымусіў паўтараць загад і няспешліва падняўся за сталом. Быў ёл зусім ссівелы і, не зважаючы, што ў гадах, вялікі і мажны — як устаў, загарадзіў сабон увесь покуць з абразамі.
КНІГІ ОНЛАЙН
