Так сказаў Заратустра
Кніга ўсім і нікому
Фрыдрых Ніцшэ
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 280с.
Мінск 2015
— калі б я не ўздыхаў і не дрыжаў перад імі ад холаду, цярпліва дазваляючы ахутваць сябе спагадай!
I ў тым дзёрзкасць і добрая воля маёй душы, што не хавае яна зімы і сваіх снежных бураў; але не хавае і сваіх памарожанняў.
У аднаго адзінота — гэта ўцёкі хворага, а ў другога — уцёкі архворых.
Няхай чуе, як я дрыжу і ўздыхаю ад зімовай сцюжы, гэты зброд, які недаверліва касавурыцца, абступіўшы мяне! Задыхаючыся і з дрыжыкамі ўцякаў я з іх напаленых пакояў.
Няхай уздыхаюць яны і шкадуюць мяне, што маё цела абмарожана: «Хоць бы ён не скалеў на лёдзе пазнання!» — перажываюць яны.
Я ж бегаю па гары Елеонскай на бадзёрых нагах: у сонечным закутку сваёй гары я спяваю і смяюся з усякай спагады».
Так спяваў Заратустра.
Пра мінанне
I вось, без спеху, мінаючы многія гарады і многія народы, абочнымі дарогамі вяртаўся Заратустра ў свае горы, у сваю пячору. I вось — нечакана ён апынуўся каля брамы вялікага горада; але тут, раскінуўшы рукі, да яго кінуўся апантаны блазен і заступіў дарогу. Гэта быў той самы юрод, якога люд назваў «Малпаю Заратустры», бо ён пераняў з яго казаняў сякія-такія спохваткі і фразы і, здаралася, прысвойваў сабе сёе-тое са скарбніцы ягонай мудрасці. I звярнуўся блазен да Заратустры з такімі словамі:
«О Заратустра, тут — вялікі горад; тут няма чаго табе шукаць, а страціць ты можаш усё.
Навошта табе мясіць гэты бруд? Пашкадуй сваіх ног! Лепей плюнь на гэтую браму і вярніся назад!
Тут пекла думкам адлюдніка: усякія думкі варацца тут жыўцом і, зварыўшыся, драбнеюць.
Тлеюць тут усе вялікія пачуцці, затое брынчаць высахлыя і нікчэмныя! ,
Хіба не чуеш ты паху разніцы і кухняў духу? Хіба не чуеш, як смурод забітага духу ўзносіцца над гэтым горадам?
Хіба не бачыш, што душы тут, як мятыя, брудныя анучы? А яны робяць з гэтых анучаў газеты!
Аўштоператварыўсятутдух? — Ва ўменне каламбурыць! Агідныя слоўныя памыі вырыгае ён: з гэтых памыяў і робяцца газеты.
Яны гоняць адно аднаго і не ведаюць куды. Яны распальваюць адно аднаго і не ведаюць, навошта. Яны грукочуць сваёю бляхаю і брынчаць сваім золатам.
Яны халодныя і шукаюць цяпла ў нагрэтай вадзе; яны распаленыя і шукаюць халадку ў застылых духах; яны ўсе кволыя і ссохлі ад грамадскай думкі.
Усе заганы і пахібы тут — дома: але ёсць і дабрачынныя — шмат паслужлівай і службовай дабрачыннасці;
— спрытнай дабрачыннасці з пісучымі пальцамі і заднім месцам, якое змазалела ад седні і чакання; і дабрачыннасць гэтая мае ўзнагароды — сціплыя знакі на грудзях, а таксама пласказадых дочак, напханых саломай.
Тут багата пабожнасці, а таксама пабожнага лізаблюдства і нізкапаклонства перад Богам воінстваў, Саваофам.
Бо адтуль, «згары», падаюць зоркі і літасцівыя пляўкі, таму і цягнуцца ўгору пустыя — без зоркі — грудзі.
У месяца свой двор, і ў двара — свае паразіты: і на ўсё, што зыходзіць з двара, моліцца ўбогі зброд і пахлебная ўбожная дабрачыннасць.
«Я служу, ты служыш, мы служым» — так моліцца служоная дабрачыннасць каля падножжа ўладара: каб заслужаная зорка прычапілася, нарэшце, да запалых грудзей!
Але як месяц абарочваецца вакол усяго зямнога, так і ўладар абарочваецца вакол сама зямнога, што толькі ёсць: а гэта — золата гандляроў.
Бог воінстваў — гэта не Бог залатых зліткаў: князь думае, а гандляр кіруе!
У імя ўсяго ў табе светлага, моцнага, добрага, о Заратустра, плюнь на гэты горад гандляроў і вярніся назад!
Тут у кожнага ў венах шумуе гнілая і бледная кроў: плюнь на вялікі горад, на гэты велізарны сметнік, дзе бушуе і шумуе брудны накіп!
Плюнь на горад задушаных душ і запалых грудзей, зайздрослівых вачэй і ліпкіх пальцаў,
— на горад настырнікаў, блудадзеяў, пісакаў, крыкуноў і расшаленых гардзеяў,
— дзе ўсё сапсаванае, смярдзючае, заганнае, змрочнае, трухлае, прышчавае, падступнае сабрана разам;
— плюнь на вялікі горад і вярніся назад!»
Але тут Заратустра спыніў апантанага блазна і заткнуў яму рот.
«Перастань, нарэшце! — крыкнуў ён. — Мне ўжо даўно збрыдлі і прамовы, і выхілкі твае!
Навошта ты жыўтак доўга ў балоце, што і сам зрабіўся жабай ?
Ці не цячэ цяпер і ў тваіх жылах гнілая шумоўная балотная кроў, калі ўжо ты навучыўся так спрытна квакаць і ліхасловіць?
Чаму ты не сышоў у лес? Альбо не араў зямлі? Хіба мала ў моры зялёных астравоў?
Я пагарджаю пагардай тваёй; і калі ты асцерагаеш мяне, чаму ты не асцярог самога сябе?
3 адной толькі любові залунаюць мая пагарда і птушка, якая нясе асцяроіу, — але не з балота!
Цябе завуць маёй малпай, ты апантаны блазен: я ж называю цябе сваёй рохкай свіннёю; рохканнем ты ганьбіш хвалу, якую я ўзношу блазноце.
Але чаго ты пачаў рохкаць? Таму, што табе мала ліслівілі, — вось і сеўты каля гэтага сметніка, каб мець прычыну рохкаць, — ідзелявялікаепомсты! Бопомста — восьтваёшумавінне, славалюбны дурань, я раскусіў цябе!
Але твае дурныя прамовы шкодзяць мне, нават калі ты вымаўляеш правільныя словы! I хай нават тысячу разоў справядлівыя словы Заратустры — утваіхвуснахянызаўсёды будуць шкодныя і несправядлівыя!»
Так сказаў Заратустра; паглядзеўшы на вялікі горад, ён уздыхнуў і доўга маўчаў. I нарэшце сказаў так:
«Не толькі гэты дурань агідны мне, але і горад ваш.
Hi з тым, ні з другім нічога не зробіш: іх нельга ні палепшыць, ні пагоршыць.
Гора гэтаму вялікаму гораду! Хацеў бы я пабачыць той вогненны слуп, у якім ён згарыць!
Бо слупы полымя павінны папярэднічаць Вялікаму Полудню. Але ўсё мае свой час і лёс.
Аднак жатакую навуку я дам табе на развітанне, дурань: дзе нельга болей любіць, трэба прайсці міма!»
Так сказаў Заратустра і прайшоў міма блазна і міма вялікага горада.
Пра адступнікаў
1
Ах, павяла і пажухла ўсё, што яшчэ нядаўна зелянела і стракацела на гэтым поплаве! А колькі мёду надзеі насіў я адгэтуль у свае вулеі!
Усе маладыя сэрцы ўжо пастарэлі, і не так пастарэлі, як стаміліся, спошліліся, супакоіліся — яны называюць гэта так: «Мы зноў зрабіліся пабожнікамі».
Яшчэ нядаўна бачыў я, як на світанку смела ішлі яны па дарозе сваёй; але здарожыліся іхнія ногі пазнання, і вось плявузгаюць яны цяпер на смеласць сваёй зары!
I праўда, быццам у скоках, калісьці лёталі іхнія ногі, пад ухвальны смех маёй мудрасці; а цяпер яны адумаліся. Толькі што я бачыў, як, угнуўшыся, паўзуць яны да крыжа.
Вакол свету і свабоды пырхалі яны калісьці, нібы камары і маладыя паэты. I вось, крыху пастарэўшы, крыху памаладзеўшы, яны ўжо запечныя лежні, цемрашалы і дэвоты.
Магчыма, таму панікла іхняе сэрца, што адзінота, быццам кіт, праглынула мяне? Магчыма, пакутліва доўга, але марна ўчувалася іхняе вуха ў поклічы маіх сурмаў і веснікаў?
Шкада! Заўсёды знаходзіліся і такія, чыё сэрца не разлучаецца з мужнасцю і дзёрзкасцю, чый дух цярплівы і вытрывалы. Аастатнія — баязліўцы.
Астатнія — гэта заўсёды большасць, штодзённасць, многія мноствы, лішнія: усе яны баязліўцы!
Хто падобны на мяне, таму на долю выпадуць перажыванні, падобныя на мае, так што першымі яго прыяцелямі будуць блазны і нябожчыкі.
А другія — тыя, што назавуць сябе ягонымі вернікамі: ажыўлены натоўп, шмат любові, шмат шаленства, шмат дзіцячага шанавання.
Хай жа не прылепіцца да іх сэрцам той, хто падобны да мяне; не паверыць у гэтую вясну і цвіценне лугу той, хто ведае чалавечырод, — непастаянны ідушоюмалы!
Калі б яны маглі інакш, яны і хацелі б інакш. Тое, што напалавіну, заўсёды руйнуе. Калі лісце жаўцее — на што ж тут скардзіцца!
Хай яны ляцяць і падаюць, пакінь іх, Заратустра, і не шкадуй! Лепей зрывай іх бурнай віхурай — зрывай гэтае лісце, Заратустра, каб адляцела прэч ад цябе ўсё завялае!
2
«Мы зноў сталі пабожныя», — прызнаюцца гэтыя адступнікі, а многія з іх яшчэ і баяцца прызнацца.
Я гляджу ім у вочы, проста ў румянец іх шчок: вы тыя, хто зноў моліцца!
Але гэта ганьба — маліцца! Ганьба не ўсім, а мне, табе і кожнаму сумленнаму. Ганьба табе — маліцца!
Ты добра ведаеш: твой баязлівы дэманутабе, штотаклюбіць малітоўна складваць рукі або трымаць іх на каленях і ўвогуле любіць спакой, — гэты баязлівы дэман кажа табе: «Ёсць Бог!»
Але ў такім разе і ты належыш да тых, хто баіцца святла, каму яно ніколі не дае спакою: з кожным днём табе давядзецца ўсё глыбей хаваць галаву ў цемру і ў чад!
Праўда, латвы ты выбраў час: бо вось зноў пырхаюць начныя птушкі. Настаў час усіх, хто баіцца святла, — вечар, час святкавання, калі нішто не «святкуецца».
Я чую і адчуваю: прыйшоў час іх урачыстых шэсцяў і палявання — палявання расслабленага, вялага, кволага на нюх, калі пад ціхі крок мармычуць малітвы, — час палявання на душэўна-шчодрых дэвотаў: зноў пастаўлены ўсе пасткі, каб лавіць сэрцы! I дзе толькі ні падыму заслону, адусюль вылятае ўспалошаны начны матылёк.
Напэўна, ён быў там не адзін! Я адчуваю, што ўсюды пазапаўзалі маленькія абшчыны, і дзе толькі ёсць якая каморка, там знойдзеш і багамольцаў, і адчуеш іх пах.
Цэлыя вечары сядзяць яны і вядуць: «Дай нам зноў быць дзецьмі, каб казаць: «Божа літасцівы!» Набожныя цукернікі папсавалі ім языкі і страўнікі.
Альбо цалюткі божы дзень дзівяцца на хітрага павука-крыжака, які падпасвае здабычу і прапаведуе іншым павукам словы мудрасці: «Пад крыжамі зручна плесці сеткі!»
Альбо цэлыя дні выседжваюць з вудамі на балоце і лічаць сябе глыбокімі, але тых, хто ловіць вудамі там, дзе няма рыбы, я б нават павярхоўнымі не назваў!
Альбо пабожна-ўмільна вучацца іграць на арфе ў песняра, які сваёю ігрою вымацвае дарогі да сэрца маладзічак, бо стаміўся ён ад старых баб і іхніх падахвотак.
Альбо вучацца трэсціся ад жаху ў цёмным пакоі ў якоганебудзь прыдурка-вучонага, які ўсё чакае духаў, і пры гэтым дарэшты спаражняюць свой розум!
Альбо прыслухоўваюцца да флейты старога вандроўнага шарлатана, які пераняў у журботна завыўнага ветру гука-
вую паныласць; вось і цягне следам за ветрам і прапаведуе панылымі гукамі скруху.
Анекаторыя парабіліся начнымі вартаўнікамі; яны навучыліся дудзець у ражок, рабіць начны абыход і будзіць мінулае, якое даўно ўжо спачыла.
Пяць выслоўяў з старых паданняў чуў я ўчора ўначы каля садовага мура: ад стомленых, панурых, усохлых начных вартаўнікоў:
«Як на Айца, дык Ён не дужа клапоціцца пра сваіх дзяцей, у людзей айцы куды лепшыя!»
«Ён надта стары! I зусім ужо не клапоціцца пра сваіх дзяцей», — адказаў друті вандроўнік.
КНІГІ ОНЛАЙН
