Апавяданні
Іван Чыгрынаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 207с.
Мінск 2007
Рака дымілася цёплым туманам.
Учора гэтага чалавека бачыў я ў садзе разам з дырэктарам саўгаса. Шырока стаўляючы ногі, ён пахаджаў паміж дрэў, падпёртых калкамі, каб не ламалася ад яблыкаў сучча, і голасна смяяўся. Ва ўсёй яго постаці адчувалася здароўе і тая абыякавая ўпзўненасць, з якой прывыклі ступаць па зямлі толькі нямногія людзі. Нават дырэктар саўгаса, які гаварыў яму пра нейкія справы, ідучы побач, здавалася, губляўся пад яго насмешлівым, трохі паблажлівым позіркам.
Ён быў высокага росту, з шырокімі, крыху прыўзнятымі плячамі, з высокім ілбом і доўгімі, закінутымі назад валасамі, якія ўжо добра пасівелі.
Пад той час я апынуўся каля будкі вартаўніка.
Стары Панаська сказаў:
— Бач, як перад гэтым Чыкілёнкам гнуцца...
Стары дыміў люлькай і соннымі вачамі глядзеў у той бок, дзе за коўратамі сабраўся каля легкавушак натоўп.
— Ну і пралаза гэты Чыкілёнак,— дадаў стары.
Потым спытаў:
— А ты яшчэ не схадзіў да яго на паклон? — I, не чакаючы адказу, пахваліў: — Ты гэта правільна, хлопец, робіш. Табе няма чаго знацца з ім.
Калі дык ад Панаські можаш не пачуць і аднаго слова за цэлы дзень, а цяпер яго быццам цягнуў хто за язык.
— Бацька яго, Іван Чыкіла, быў чалавек,— гаварыў Панаська.— Ігнаська таму і аддаў за яго сваю Вольгу. Думаў, сын па бацьку пойдзе. Яблыка ж, кажуць, далёка ад яблыні не падае. Але як часта людзі памыляюцца!.. Гэта аж вунь куды заляцела.
Панаська гудзеў сваім глухаватым, але яшчэ моцным голасам:
— I добра, што хоць Вольга не бачыць. Ды ён, мусіць, і не надумаўся б сюды, каб яна жыла. He, што ні кажы, а Чыкілёнак гэты...
To было ўчора. Сёння Чыкілёнак выглядаў адзінока.
Што прывяло яго на Пычаў бераг? Няўжо сапраўды тыя самыя шчупакі, якія мне каторы дзень не давалі спакою?
Здалёку ён не чуў маіх крокаў. He паварушыўся і тады, калі я затупаў блізка.
Але я не шукаў з ім сустрэчы.
Зоркі тым часам патухлі на небе. Паказалася сонца. Спачатку яно выплыла адным сваім краем і стала падобнае на чырвоны шар, у які нехта неўзаметку дзьмуў, і таму ён усё большаў, падымаючыся ўгору.
Нарэшце гэты распалены шар адарваўся ад зямлі і закалыхаўся над ёю — вялікі, блізкі і разам з тым недасягальны.
Сонца здавалася нейкім няпраўдашным. Быццам яго намаляваў хто чырвонай фарбай ды павесіў там, дзе яно заўсёды ўсходзіць, каб падманваць прасцячкоў і даверлівых.
— Гэта ты, Іваноў? — спытаў Чыкілёнак і не павярнуў галавы: напэўна, падумаў, што прыйшоў шафёр.
Я прамаўчаў.
Тады ён раззлаваўся:
— Ты што, не чуеш?
— Гэта не Іваноў,— адказаў я.
Штосьці прыгожае і непрыгожае адначасова было ў твары гэтага чалавека. У шэрых і крыху раскосых вачах Чыкілёнка, асабліва калі ён усміхаўся, загараліся хітраватыя іскрынкі. Але загараліся толькі на адзін кароткі міг.
Дзіўнымі якасцямі быў надзелены Чыкілёнак. Ён яшчэ не разгледзеў мяне як мае быць, толькі паспешліва акінуў позіркам. Ён яшчэ не сказаў нічога такога, каб запомніць. I не зрабіў нічога, адно што ўзяўся за вудзільна. Але на Пычавым беразе захадзіла ўсё хадуном, зрабілася раптам шумна, быццам неспадзявана хто запоўніў, як пляшку, усю пустэчу, якая да гэтага была тут.
— А, рыбак,— гаварыў ён паблажліва мне, і я ўжо бачыў яго такім, якім быў ён учора ў садзе: быццам толькі што не сядзеў на Пычавым беразе адзінокі і заклапочаны чалавек, якога варта было пашкадаваць.
— Ты, мусіць, не адсюль? — пытаў ён і сам адказваў: — Канечне, не адсюль. А то ж я адразу цябе пазнаў бы, хоць ужо дваццаць гадоў не быў тут. Я, брат, на пароду памятлівы. Дык я, малады чалавек, маю сказаць табе, што на гэтым Пычавым беразе...
Гаварыў ён спакойна, важка, самавіта. I ўвесь час стараўся быць дружалюбна-абыякавым.
Гаворкай сваёй нібы закалыхваў.
Ён меў нешта сказаць мне пра Пычаў бераг. Але ж я таксама меў што сказаць яму. Напрыклад, пра тое, як памірала яго жонка.
...Тым летам над тутэйшымі пясчанымі пагоркамі стаяла засуха. Яравыя гарэлі на корані, а жыта, пасмяглае, нізкарослае, было пустое.
Дажджы ішлі стараной.
Але прывіды голаду не палохалі людзей.
— Нябось зямля вялікая, адна цаліна колькі дасць,— гаварыў хто-небудзь адзін, і ўсёй вёсцы перадаваліся яго спакой і развага.
— Чаго-чаго, а хлеба прывязуць у краму,— згаджаліся суседзі.
Але пасля гарачыні, калі на зямлю прыходзіў вечар, нехта ўсё ж валачыў за вёску плуг, пракладаючы за гумнамі збавіцельную баразну, нехта насіў да возера чужы частакол...
Пясок на дарогах перагараў на мяккі прысак. Босаму па ім нельга было ступіць аднаго кроку — пякло. I калі з вёскі выязджала якая машына ці нават падвода, дык за многа вёрст было відаць кожнаму, бо адразу над усім, што рухалася па дарозе, павісала воблака пылу, якое паступова рабілася падобнае на клубы жоўта-белага дыму, што падымаецца звычайна над стогам падпаленай саломы. Як у бяздонні, прападаў гук. Крычы ці не крычы, а цябе ўсё роўна ніхто не пачуе здалёку.
У такі вось дзень мне якраз і выпала ісці на Саматэвічы. Я выбраў дарогу самую кароткую. Гэта была палявая дарога: вузкая, ледзь не сцежка.
Ужо відаць было, як узвышаліся пасярод старых ліп купалы саматэвіцкай царквы — самай высокай будыніны ў наваколлі. Ужо не так многа аставалася
прайсці. I я траціў, здаецца, апошнія сілы свае, каб па гэткай духаце хутчэй датупаць да мястэчка.
Наперадзе ішла якаясьці жанчына, і мне ўвесь час хацелася дагнаць яе. Можа, гэта была адзіная жывая істота, якую нешта змусіла ў неміласэрную гарачыню выйсці з дому. Але неўзабаве і яна схавалася ў жыце. Мне падумалася, што яна некуды збочыла, бо не ўсе ж людзі ходзяць у адну дарогу. Затое зусім не парадаваўся я, калі заўважыў жанчыну зноў. Яна ляжала на ўзмежку, галавою ў жыта, нібы шукаючы там ратунку ад спёкі. Ляжала на спіне, і рукі яе былі шырока раскінуты. Твар увесь пасінелы — ён ледзь не свіціўся наскрозь,— слаба крывіўся ад болю.
Я кінуўся да жанчыны і асцярожна прыўзняў яе за плечы.
— Дыхаць... дыхаць няма чым,— ледзь чутна шаптала яна. Збялелыя вусны яе дрыжалі.
«Памірае»,— прамільгнула ў маёй галаве, і я разгубіўся. Ад гэтага кроў хлынула раптам у галаву, нешта сціснула скроні. Але я перамог нечаканую слабасць, якая, можа, больш ад сённяшняй гарачыні была, чым ад разгубленасці, узяў на рукі хворую і панёс яе па дарозе, туды, дзе віднеліся купалы царквы. Недзе там была ўчастковая бальніца.
Жанчына, здавалася, не дыхала. Твар яе ўкрылі кропелькі поту.
Я ўпарта нёс сваю нялёгкую ношу і з кожным крокам усё болып хваляваўся. Нарэшце мне пачало здавацца, што я не паспею дайсці да пасёлка — жанчына памрэ на маіх руках. Тады я палажыў яе ў жыта і пабег шукаць падмогі, бо сам нічога не мог зрабіць: жанчына, наколькі я разумеў гэта, хварэла на сэрца і яе, небараку, у дарозе хапіў прыступ.
Я бег, і пот заліваў мне вочы. У роце прагоркла.
«Каб не памерла, каб не памерла»,— нібы падлічваў я крокі, і гэта мяне падганяла...
Праз два дні я прыйшоў у бальніцу адведаць яе.
Сястра, якая ездзіла тады з доктарам на машыне «хуткай дапамогі» па хворую, замест адказу паказала мне ў канец калідора: там, насупраць акна, нехта стаяў у белым халаце.
Бальнічны калідор быў доўгі, адразу цяжка было разгледзець чалавека. Але праз колькі крокаў я ўжо ведаў, што там стаяла жанчына. Толькі не тая, якую давялося ратаваць.
— Мама памерла,— яна ступіла насустрач і заплакала.
Ад яе слоў раптам заныла ўсярэдзіне. Заныла, засадніла. Але я ўсё ж пайшоў за дзяўчынай па калідоры, каб даслухаць, як яна гаварыла скрозь слёзы:
— Перад смерцю мама хацела бачыць вас. Гэта ж вы падабралі яе на дарозе ў той дзень. А вы ўсё не ішлі... I яна не дачакалася. Памерла. Дык я потым падумала, што вы яшчэ прыйдзеце. Мне сказаў доктар...
Я мог бы расказаць Чыкілёнку не толькі пра гэта. Але ён астатняе ведаў.
...У сорак першым Чыкілёнак падаўся на ўсход, калі апошнія нашы часці перайшлі на рацэ мост.
Дома асталася адна жонка.
Гэта было ўлетку, а ўвосень жонка мелася радзіць. I ён не павёз яе ў бежанцы — не раілі людзі. Але як толькі прыйшлі немцы, тыя ж самыя людзі разнеслі чутку:
— Бачылі Чыкілёнка ў Шурышчы!..
Суседзі пасля гэтага пачалі заходзіць у хату, робячы выгляд, што дарэмна Вольга тоіцца ад іх.
— Ты, дзеўка, пабойся Бога, не будзь такой скрытнай,— гаварыла кожную раніцу якая-небудзь Хвядосіха, калі Вольга ішла з вёдрамі да студні.— Ад людзей жа не век хавацца. Бачылі твайго ўчора!..
Вольга доўга не верыла. Але з цягам часу і яна перастала спаць начамі.
Чакала, што муж, калі ён сапраўды дзе паблізу, пастукае калі-небудзь у шыбіну.
Нарэшце яе паклікалі ў камендатуру.
— Мы ведаем, што ваш муж хаваецца ў лесе,— ветліва ўсміхаючыся, заявіў камендант.— Таму мы і паклікалі вас. Вы чакаеце дзіцяці. Дык перадайце свайму мужу, каб ён праз чатыры дні з’явіўся да нас. Вы павінны ўлічваць абставіны. Пераканайце яго.
Камендант пазваніў некуды і вылез з-за стала. Ён быў ветлівы да канца:
— Назад вас павязуць на маёй машыне. Мы, немцы, любім гасціннасць. Але ведайце, праз чатыры дні я сам прыеду да вас. Канечне, таксама ў госці, бо я спадзяюся, што ніякіх непаразуменняў паміж намі не будзе.
Камендант стрымаў слова.
— Вы нас падвялі, шаноўная,— гукнуў ён яшчэ ад парога, і ў голасе яго не было ранейшай ветлівасці.— Дзе ваш муж? — ужо наступаў ён.
— Я не бачыла яго. Ён ні разу не прыходзіў дамоў.
Вольгу павялі к возеру і паставілі там, крокаў за дзесяць ад берага, у халодную ваду,— як сказаў камендант, прымаць ванны...
На дварэ тады стаяла восень.
Пасля па Вольгу яшчэ прыходзілі з камендатуры. Але ў яе нарадзілася дачка раней часу.
Потым пацягнуліся доўгія месяцы хваробы. Камендантавы ванны так не мінуліся. Вольга застудзіла ногі, і ёй давялося вучыцца хадзіць нанава. Цяпер ужо разам з дачкой.
Тым часам вайна заціхала. Як і ўсе людзі, Вольга чакала свайго гаспадара, бо ўжо каторы год атрымлівала ад яго пісьмы.
Муж пісаў, між іншым, што ніколі за вайну яму не выпадала хадзіць паблізу Брадоў, і таму яго ніхто не мог бачыць у Шурышчы.
Але навошта было варушыць старое? Добра, што ўсё абышлося.
Так думала Вольга.
I вось аднойчы, здаецца, праз тры месяцы пасля вайны, калі жывыя вярталіся пад свае стрэхі, Вольга атрымала пісьмо. Яно было падпісана чужой рукой.
КНІГІ ОНЛАЙН
