Дом без гаспадара
Генрых Бёль
Выдавец: Беларусь
Памер: 285с.
Мінск 1996
— Салат з курыцай — гэта проста ашаламляльна, дарагая Нэла!
Ён спужаўся: тыя, што называлі маці «дарагая Нэла», прыходзілі да іх часцей, чым тыя, што называлі яе проста «фрау Бах».
— Можна, я пайду ў пакой да дзядзькі Альберта?
— Так,— адказала маці,— ідзі, я прынясу табе паесці.
— А я не галодны.
— Праўда?
— Праўда! — сказаў Марцін, і яму раптам зрабілася шкада маці,— не надта ўжо шчаслівай выглядала яна,— і ён ціха дадаў: — Дзякуй, мама, я добра паеў.
— Нэла,— сказала чужая жанчына, якая ў гэты момант здзірала нажом мяса з курыных касцей,— я ўжо чула, дарагая, што ў вас жыве Альберт Мухаў, а я проста прагау пазнаёміцца з кругам людзей, якія ведалі вашага мужа. Быць у цэнтры культурнага жыцця — незвычайная асалода.
У пакоі ў Альберта было хораша: там стаяў пах тытуню і чыстай бялізны, якая заўсёды стосікамі ляжала ў ягонай шафе. Бялюткія кашулі, у зялёную палоску і ў ружавата-рудую палоску, чыста вымытыя, з цудоўным пахам. Яны пахлі гэтак жа прыемна, як дзяўчына з пральні, якая прыносіла іх; дзяўчына была такая светлавалосая, колер яе валасоў амаль не адрозніваўся ад колеру яе скуры. Пры дзённым святле яна здавалася вельмі прыгожай, і Марцін любіў яе, таму што яна была ветлівая і не гаварыла глупства. Часта яна прыносіла яму рэкламныя паветраныя шарыкі, ён надзімаў іх і гадзінамі разам з Брылахам гуляў у мяч проста ў пакоі, не баючыся што-небудзь разбіць; вялікія тугія шары з тонкай гумы, на іх красаваліся белыя надпісы: «Буфо адмые любыя плямы». На стале ў Альберта заўсёды стосам ляжала папера для малявання, а скрынка з фарбамі стаяла ў кутку каля шкатулкі з табакай.
Але за сцяной у пакоі маці моцна рагаталі, і ён злаваўся, і яму таксама хацелася размахваць начным гаршком і крычаць: «У мяне кроў у мачы!»
Яшчэ адзін вечар сапсаваны, таму што Альберту таксама давялося сысці. Звычайна, калі маці заставалася дома і не чакала аніякіх гасцей, яны ўвечары збіраліся ў яе пакоі; бывала, на паўгадзінкі заходзіў Глум і нешта расказваў, часам Альберт садзіўся за піяніна і іграў, а маці чытала, але лепш за ўсё было, калі Альберт позна ўвечары катаў яго на машыне або хадзіў з ім есці марожанае. Яму падабалася яркае стракатае святло ў кафэ, якое выпраменьваў певень, падабаліся прарэзлівыя гукі радыёлы, абпальваючы холад марожанага, зеленаваты ліманад, у якім плавалі льдзінкі, і ён ненавідзеў дурных жанчын і мужчын, якія лічылі яго цудоўным і надзвычайным і псавалі яму вечары. Ён надзьмуў вусны, адкінуў крышку скрынкі з фарбамі, дастаў доўгі тоўсты пэндзаль, памакнуў яго ў ваду і доўга набіраў на яго чорную фарбу. Перад домам спынілася машына, і ён адразу ж пачуў, што гэта машына ўрача, а не Альберта, ён адклаў пэндзаль убок, дачакаўся званка і кінуўся ў калідор, бо зараз павінна было здарыцца тое, што здаралася заўсёды і што кожны раз зноў хвалявала яго. Бабуля выскачыла са свайго пакоя з крыкам: «Доктар, мілы доктар, у мяне зноў кроў у мачы!» — і ціхі маленькі чорнавалосы доктар усміхнуўся, асцярожна падпіхнуў бабулю назад у пакой і дастаў з кішэні пінжака скураны футарал памерам не болыпы за партсігар, які Марцін бачыў у сталяра, суседа Брылаха.
Пасадзіўшы бабулю ў крэсла, урач асцярожна расшпіліў у яе манжэту, закасаў рукаў блузкі, як заўсёды, паківаў галавой, любуючыся яе поўнай, белай, быццам кашулі Альберта, рукой, і прамармытаў: «Ну, зусім як у маладой дзяўчыны, як у маладой дзяўчыны»,— а бабуля ўсміхалася і пераможна глядзела на бутэльку з мачой, якая ў гэты час красавалася або на сярэдзіне абедзеннага стала, або на чайным століку, што на колцах.
Марцін павінен быў трымаць ампулу, бо маці з гэтым ніколі не спраўлялася. «Мяне трасе ад аднаго позірку на ампулу»,— гаварыла яна. Калі ўрач зразаў галоўку ампулы, Марцін стаяў зусім спакойна, і доктар, як заўсёды, сказаў:
— Ты храбры хлапец!
Марцін уважліва сачыў, як маленькая, тоненькая дзюбка калібры апускаецца ў празрыстую вадкасць,
як урач адцягвае поршань, як шпрыц напаўняецца чымсьці бясколерным, што валодае цудадзейнай сілай. Бясконца шчаслівым, пакорным і прыгожым рабіўся твар бабулі. I ён не адчуваў ні кроплі страху, калі ўрач раптоўна ўтыкаў дзюбку калібры ў руку бабулі — гэта было як укус,— пяшчотная белая скура крыху напружвалася, быццам яе клюнула птушачка. Бабуля неадрыўна глядзела на ніжнюю паліцу чайнага століка, дзе стаяла «кроў у мачы», урач жа асцярожна націскаў на поршань і ўпрыскваў у бабулю бязмежнае шчасце. Яшчэ рывок, урач дастае дзюбку з бабулінай рукі — і загадкавы, шчаслівы ўздых бабулі. Ён заставаўся ў бабулі і пасля адыходу ўрача, хоць яму было страшна, але цікаўнасць была мацнейшай за страх, тут здзяйснялася нешта жахлівае, гэткае ж жахлівае, як і тое, што рабілі ў кустах Грэбхакэ і Вольтэрс, такое ж жахлівае, як слова, якое маці Брылаха сказала ў падвале кандытару,— жахлівае, але затое таемнае і прыцягальнае. Увогуле, па сваёй ахвоце, ён нізавошта не застаўся б у бабулі, але калі ёй рабілі ўкол, ён заставаўся. Бабуля ляжала ў ложку, над ёй паднімалася нейкая светлая хваля, якая рабіла яе маладой, шчаслівай і няшчаснай, яна глыбока ўздыхала і плакала, а твар яе расцвітаў і рабіўся такім жа гладкім і прыгожым, як твар маці. Разгладжваліся зморшчыкі, вочы ззялі, выпраменьваючы шчасце і спакой, а слёзы цяклі безупынку, і ў гэтыя хвіліны ён раптоўна пачынаў любіць бабулю, ён любіў яе вялікі квітнеючы твар, што заўсёды выклікаў у яго страх, і ён цвёрда ведаў, што ён зробіць, калі вырасце вялікім і адчуе сябе няшчасным: ён папросіць, каб яму пракалолі руку дзюбкай калібры, якая ўлівае шчасце,— некалькі кропель бясколернага Нечага. Цяпер яго не нудзіла ў бабуліным пакоі, не нудзіла нават ад бутэлькі, што стаяла на ніжняй палічцы чайнага століка на колцах.
Ён клаў руку на бабулін твар — спярша на левую шчаку, затым на правую, затым на лоб, пасля доўга трымаў далонь над яе вуснамі, каб адчуць яе спакойнае і цёплае дыханне, і ў канцы затрымліваў руку на бабулінай шчацэ, і ён болып не ненавідзеў яе: выдатны □рыгожы твар, такі зменены ад нейкага паўнапарстка бясколернага Нечага. Бывала, бабуля нават не засынала, і, не расплюшчваючы вачэй, яна ласкава гаварыла яму: «Слаўны хлопчык!» — і яму рабілася сорамна.
таму што звычайна ён яе ненавідзеў. Калі яна засынала, ён мог спакойна агледзець яе пакой, у яго ніколі не знаходзілася часу для гэтага з-за страху і агіды. Вялікая чорная горка, каштоўная, старадаўняя, уся набітая крышталёвым посудам. Тут былі крышталёвыя вазы і малюпасенькія тонкія кілішкі для гарэлкі, шкляныя куфлі: сінявокая з матавым узорам лань, піўныя кружкі. Пасля, усё яшчэ не здымаючы рукі з твару бабулі, ён глядзеў на фотаздымак бацькі: ён быў большы, чым той, што вісеў над ложкам маці, і тут бацька быў яшчэ маладзейшы, зусім малады і ўсмешлівы, з люлькай у роце, цёмныя густыя валасы выразна выдзяляюцца на фоне неба, на небе белыя, бы шматкі ваты, аблачынкі. Здымак такі рэзкі, што можна нават распазнаць выпуклы ўзор — кветкі на металічных гузіках бацькавай вязанай камізэлькі, а вузкія цёмныя вочы глядзяць на Марціна так, быццам бацька на самай справе стаіць там, у цёмным кутку, паміж горкай і столікам, дзе вісіць здымак, і ніколі, ніколі яму не ўдавалася зразумець: маркотны бацька на гэтым здымку ці вясёлы. Вельмі ўжо молада ён выглядаў, амаль гэтак, як старэйшыя вучні ў іхняй школе. На бацьку, ва ўсякім выпадку, ён ні кроплі не падобны. Бацькі бываюць старэйшымі, болып саліднымі і сур’ёзнымі. Бацьку можна пазнаць па тым, як ён сядзіць за сталом,— яму абавязкова падаюць яйка на сняданак,— як ён чытае газету, як звыклым рухам ён здымае пінжак. Бацька гэтак жа мала быў падобны на бацькаў другіх дзяцей, як дзядзька Альберт на дзядзькаў іншых хлопчыкаў. Марцін ганарыўся, што ў яго такі малады бацька, але да гэтага прымешвалася адчуванне нейкай няёмкасці: здавалася, быццам ён не сапраўдны бацька, і маці здавалася не сапраўднай маці,— ад яе быў інпіы пах, чым ад маці іншых хлопчыкаў, яна здавалася лягчэйшай і маладзейшай за іх і ніколі не гаварыла пра тое, чым жылі іншыя людзі, пра тое, што вызначала характар мацярок іншых хлопчыкаў,— яна ніколі не гаварыла пра грошы.
Выгляд у бацькі не вельмі шчаслівы,— да такой высновы ён заўсёды прыходзіў у канцы, але зусім не з-за таго слова, якое непарыўна звязана з іншымі бацькамі,— зусім не з-за клопатаў. Клопаты ёсць ва ўсіх бацькаў, усе бацькі старэйшыя, але ўсе яны.
кожны па-свойму, выглядаюць ніколькі не шчаслівейшымі, чым яго бацька...
На Глумавай — на ўсю сцяну — карце свету было тры тлустыя кропкі: першая — месца, дзе нарадзіўся Глум, другая — месца, дзе яны жылі, а трэцяя — месца, дзе загінуў бацька,— Калінаўка.
Ён зусім забыўся пра бабулю, хоць рука яго ўсё яшчэ ляжала на яе спячым твары, забыўся пра маму і дурнаватых гасцей, пра Глума і Больду, нават пра дзядзьку Альберта,— ён спакойна разглядваў партрэт бацькі ў цёмным кутку паміж горкай і чайным столікам.
Ён усё яшчэ сядзеў там, калі маці паклікала яго,— Альберт даўно ўжо вярнуўся. Марцін пайшоў услед за маці, не вымавіўшы ні слова, распрануўся, лёг у ложак, прачытаў вячэрнюю малітву: «Калі не адпусціш нам, Гасподзь, грахі нашыя», і калі Альберт спытаў у яго, ці стаміўся ён, адказаў — так, яму вельмі хацелася пабыць аднаму. А калі выключылі святло, нават дурны смех у суседнім пакоі перастаў перашкаджаць яму,— ён заплюшчыў вочы, убачыў партрэт бацькі, спадзеючыся, што бацька прыйдзе да яго ў сне такі ж малады, бесклапотны, магчыма, з усмешкай, значна маладзейшы, чым дзядзька Альберт. Ён хадзіў гуляць з бацькам у заапарк; ён падоўгу катаўся з ім на аўтамабілі, запальваў яму цыгарэту, набіваў люльку, дапамагаў яму мыць і рамантаваць машыну, ездзіў конна разам з ім па бясконцых раўнінах і ціха сам сабе з асалодай мармытаў: «Мы ляцім да гарызонту»,— слова «гарызонт» ён паўтараў павольна і ўрачыста, і маліўся, і сцадзяваўся, што бацька гэтак і з’явіцца ў ягоных снах — конна або ў машыне, якая ляціць да гарызонту.
Гэта карціна стаяла перад яго вачыма, пакуль ён не засынаў, ён бачыў усе рэчы, якія належалі бацьку: наручны гадзіннік, вязаная камізэлька, запісная кніжка, у якой былі незавершаныя вершы. Але марным было яго палкае жаданне ўбачыць у сне бацьку. Бацька не з’яўляўся. У пакоі было цёмна, ён ляжаў адзін, і, калі дзядзька Альберт заходзіў зірнуць на яго, ён прыкідваўся, быццам спіць, ён не хацеў, каб яму перашкаджалі, і ўвесь час, пакуль Альберт быў у пакоі, ён не расплюшчваў вачэй, баючыся, што прападзе бацькаў твар, твар усмешлівага юнака з люлькай у ро-
КНІГІ ОНЛАЙН
