Дом без гаспадара
Генрых Бёль
Выдавец: Беларусь
Памер: 285с.
Мінск 1996
на, увогуле і ўсё роўна — словы куды больш значныя, чым гэта здаецца дарослым. Ён нават пачуў бабулю. Нешта мармычучы, яна хадзіла па сваім пакоі, і ад яе цяжкіх крокаў дрыжала шкляная горка. Пачуўшы бабулю, ён адразу ж уявіў яе сабе; яе і вялізную чорную старасвецкую горку з моранага дубу; горка была вельмі старая, ці, іншымі словамі, вельмі каштоўная. Усё, што было старым, лічылася таксама каштоўным. Старыя цэрквы, старыя вазы. Насціл пад паркетам рассохся, і горка, не перастаючы, дрыжала, калі бабуля хадзіла па пакоі, а посуд у горцы безупынку лёгенька звінеў. Бабуля ні ў якім разе не павінна пачуць, калі ён прыходзіць дадому. A то яна пакліча яго да сябе, пачне карміць усялякай усялячынай — кавалкамі недасмажанага мяса, якое ён не пераносіць, будзе задаваць пытанні з катэхізіса і старыя, нязменныя пытанні пра Гезелера. Ён націснуў кнопку выключальніка і прачытаў запіску, пакінутую дзядзькам Альбертам: «Мне ўсё-ткі давялося пайсці». «Усё-ткі» было тры разы падкрэслена. «Вярнуся ў сем. Пачакай мяне з абедам». Тое, што Альберт тройчы падкрэсліў «усёткі», лішні раз пацвярджала важкасць гэтых слоў, якія ненавідзеў настаўнік і выкарыстоўванне якіх забараняў. Ён узрадаваўся, калі святло зноў патухла,— была рызыка, што бабуля выскачыць на святло, пацягне яго да сябе, пачне экзаменаваць і напіхваць недасмажаным мясам, ласункамі; пасля пачнуцца пяшчоты, гульяя ў катэхізіс і пытанні пра Гезелера. A то яна проста выскачыць на лесвіцу і закрычыць: «У мяне зноў кроў у мачы!» — будзе размахваць шкляным начным гаршком і аблівацца горкімі слязамі. Яго ванітавала ад бабулінай мачы, ён пабойваўся бабулі і таму ўзрадаваўся, калі выключальнік шчоўкнуў і святло зноў патухла.
На вуліцы ўжо запалілі ліхтары. Жаўтавата-зялёнае святло за спінай Марціна прабівалася праз тоўстае пікло парадяага, падала на сцяну і адкідала ягоны цень — вузкі шэры цень на цёмныя дзверы. Ён усё яшчэ не адняў рукі ад выключальніка, неўзнарок націснуў на кнопку, і тут здарылася тое, чаго ён заўсёды чакаў з такім напружаннем: яго цень выскачыў са змроку, як цёмны, вельмі спрытны звер, чорны і страшны; ён пераскочыў праз парэнчы, і цень ад галавы ўпаў на філёнку дзвярэй, што вялі ў падвал; затым ён
зноў расхістаў ключ і прасачыў за рухам вузкага шэрага ценю ад шнурка, але тут у аўтамаце ціха цікнула, святло зноў патухла; ён зноў двойчы, нават тройчы — гэта ж было так прыгожа! — прымусіў спрытнага чорнага хуткага звера — свой цень — выскачыць з зеленаватага святла за спінай, так каб цёмная пляма ад галавы зноў падала на ранейшае месца і зноў забегаў па падлозе размыты, шэры цень ад шнурка, што завязаны на шыі. Раптам ён пачуў наверсе шоргаючыя крокі Больды: яна шмыганула праз пярэднюю, у ваннай зашумела вада, і тут ён скеміў, што ў гэты час Больда заўсёды спускаецца на кухню і гатуе сабе булён.
Цяпер самае важнае ўвайсці ў дом ціха, каб бабуля не пачула. Ён уставіў ключ у дзірку, асцярожна пакруціў яго абедзвюма рукамі, пасля піхнуў дзверы, зрабіў шырокі крок, каб пераступіць скрыпучую дошку, і нарэшце апынуўся на тоўстай іржава-чырвонай дарожцы. He сыходзячы з месца, ён увесь пасунуўся наперад і ціха, каб не шчоўкнуў замок, зачыніў дзверы.
Ён стаіў дыханне і напружана прыслухаўся да гукаў, якія даносіліся з пакоя бабулі: яна, пэўна, нічога не пачула, таму што працягвала расхаджваць па пакоі. Усё гэтак жа звінеў посуд у горцы, і мармытанне бабулі нагадвала размову зняволенага з самім сабой. Яшчэ не настаў час крыві ў мачы — жудасная сцэна, якая перыядычна паўтаралася, калі бабуля ўрачыста праносіла жоўтую вадкасць праз увесь калідор,— з пакоя ў пакой, не саромеючыся разліваць яе, і гэтак жа без усялякага сораму плакала гаручымі слязамі. Маці ў такіх выпадках гаварыла:
— Нічога страшнага тут няма, мама. Я патэлефаную Гурвеберу.
I дзядзька Альберт гаварыў:
— Нічога страшнага тут няма, бабуля, мы патэлефануем Гурвеберу.
I Больда гаварыла:
— Нічога страшнага тут няма, дарагая Бэці, патэлефануй лепш урачу і перастань выломвацца.
I Глум раніцай, калі ён вяртаўся з царквы або з працы і яго сустракалі начным гаршком, таксама гаварыў:
— Нічога страшнага, дарагая бабуся, хутка прыйдзе доктар.
I Марціну даводзілася гаварыць:
— Нічога страшнага, мілая бабуля, мы паклічам урача.
Кожныя тры месяцы на працягу тыдня ўсе гулялі ў гэтую гульню, і з часу апошняга прадстаўлення прайшоў ужо немалы тэрмін — ёсць рызыка, што гульня можа ўзнавіцца менавіта гэтым вечарам, у любы момант.
Ён усё яшчэ стаяў, стаіўшы дыханне, і радаваўся, што бабуля працягвае мармытаць, працягвае хадзіць, а шкляная горка працягвае свой канцэрт.
Ён крадком прайшоў на кухню, у цемені знайшоў запіску ад маці — яна заўсёды пакідала яе на рагу стала на блакітных разводах абруса — і павесялеў, пачуўшы крокі Больды. Калі Больда дома — няма чаго асцерагацца крыкаў бабулі: «Кроў у мачы!» Больда і бабуля занадта доўга ведалі адна адну, і ў якасці адзінай слухачкі Больда не ўяўляла для бабулі аніякай цікавасці.
Больда сышла ўніз, шоргаючы пантофлямі па лесвіцы, запаліла ў калідоры святло; яна, адзіная ва ўсім доме, не баялася бабулі, і калі Больда ўвайшла ў кухню, запаліла святло і знайшла там Марціна, ён хуценька прыклаў палец да вуснаў, каб папярэдзіць яе. Больда нешта праклекатала, падышла да яго, пачухала па патыліцы і, як заўсёды, з раскацістым «р» прыглушана загаварыла:
— Прапашчае дзіця, ты, мусіць, есці хочаш?
— Так,— ціха адказаў ён.
— Булёну хочаш?
— Так,— адказаў ён і залюбаваўся яе гладка зачасанымі, чорнымі як смоль валасамі, глядзеў на яе белы, як папера, зморшчаны твар, на ўспыхнутае полымя газу ды гэтак і застаўся стаяць каля Больды, якая даставала з бляшанкі булёнавыя кубікі — тры, пасля чатыры.
— А хлебца з маслам, найсвежанькага?
— Вельмі хачу,— сказаў ён.
Яна зняла з яго ранец, шапку, зноў засунула шнурок з ключом пад кашулю: халодны ключ слізгануў да пупка і там павіс, крыху драпаючы скуру. Ён дастаў з кішэні запіску маці і прачытаў яе: «Мне зноў
неабходна было пайсці». «Неабходна» яна падкрэсліла чатыры разы. Больда ўзяла запіску ў яго з рук, зморшчыўшы лоб дасканала яе вывучыла і выкінула ў вядро для памыяў, якое стаяла пад ракавінай.
Па пакоі павольна распаўзаўся пах булёну, пах, які дзядзька Альберт называў «пошлым», маці—«агідным», бабуля «прасцяцкім», затое нос дзядзькі Глума асалодліва моршчыўся ад гэтага паху, дый самому Марціну ён вельмі падабаўся па прычыне, якую да гэтай пары ніхто не разгадаў: менавіта такі пах меў булён у Брылахаў — пах цыбулі, сала, часнаку і яшчэ нечага, што не паддаецца вызначэнню, што дзядзька Альберт называў «казарма». Ззаду, там, дзе ўздоўж пліты цягнулася труба, заўсёды стаяў зялёны кубак без ручкі, у ім Больда настойвала палыновы чай, напой, які сама прыдумала, да той пары, пакуль ён не ператвараўся ў густую, амаль што вязкую масу — цёплая горыч,— ад яе набягае сліна ў роце, у горле пяршыць, а ў страўніку разліваецца прыемнае цяпло, і пасля, калі ясі, усе стравы аддаюць гэтай горыччу, хлеб быццам замешаны на палыне, суп быццам прыпраўлены ім, і нават калі даўно ўжо ляжыш у ложку, жыватворная горыч быццам з патаемных закуткоў рота, са скрытых залоз прыцякае да нёба і набягае горкая сліна.
«Раз на тыдзень — глыток палыновага чаю» — такі быў нязменны рэцэпт Больды, і кожны, каму рабілася кепска, каму балеў жывот, павінен быў пакаштаваць з зялёнага кубка без ручкі. Нават бабуля, якая лічыла агідным усё, што ела і піла Больда, нават бабуля ўпотай цешылася глытком загусцелай горычы. Кожны тыдзень Больда выцягвала сухія шэра-зялёныя лісцікі з працёртага, рудога пакеціка і заварвала новы кубак. «Лепш чым каньяк,— прыгаворвала яна,— лепш чым усякія дактары, лепш чым дурное свінячае абжорства, лепш чым п’янства, чым курэнне да адурэння, лепш за ўсё на свеце палыновы чай і прыгожы харал». Яна сама нярэдка спявала, хоць голас у яе быў страшэнны: яе спробы ўлавіць мелодыю і рытм былі заўсёды марнымі, а ёй здавалася, што спявае яна цудоўна. Слых у яе быў такі ж немузыкальны, як і голас, таму яе невыносныя спевы ёй самой здаваліся да'статкова мілагучнымі і кожную праспяваную страфу яна суправаджала пераможнай ухмылкай. Нават Глум, які вельмі рэдка
выходзіў з сябе, Глум, які ставіўся з бясконцым цярпеннем да ўсіх і да ўсяго, які вытрымліваў маўкліва цэлы тыдзень крыкі пра «кроў у мачы», нават Глум даходзіў да стану, які быў яму зусім неўласцівы.
— Ой, Больда, пашкадуй мае нервы...— маліў ён яе.
Але вось булён у Больды падагрэўся, хлябцы намазаныя маслам, і, прыхапіўшы вялікі жоўты кубак, Марцін ціха, у адных панчохах, шмыгануў разам з Больдай уверх па лесвіцы ў яе пакой міма вялізнага, напісанага алеем партрэта дзядулі: з партрэта глядзеў самотны худы чалавек з дзіўна чырвоным тварам, ягоная рука з дымячай цыгарай ляжала на зялёным стале. А ўнізе медная дошчачка: «Нашаму паважанаму шэфу ў дзень дваццаціпяцігоддзя фабрыкі ад удзячных супрацоўнікаў. 1938*.
I заўсёды здавалася, што светла-шэры, выдатны намаляваны попел вось-вось упадзе на бліскучы паліраваны стол; часам ён нават у сне бачыў, што попел упаў, прачынаўся раніцай, быццам ад штуршка, і бег да лесвіцы паглядзець; але попел усё яшчэ вісеў на кончыку цыгары. Ён заўсёды заставаўся там, светлашэры, надзіва дакладна намаляваны, і, заўсёды знаходзячы яго на месцы, Марцін адчуваў нейкую палёгку, але адначасова і новы цяжар у грудзях: бо ўпаў бы гзты попел, нарэшце, і ўсё было б выдатна. I ланцужок ад гадзінніка так выпісаны, што яго хацелася схапіць рукой, і тонкі, срабрыста-шэры галыптук з блакітнаватай пярлінай. I кожны раз Больда гаварыла: «Але, Карл Гальштэге быў харошы чалавек», як бы даючы зразумець, што бабулі да яго далёка.
Ад сіняй спадніцы Больды заўсёды патыхала шчолакам, і заўсёды яна была абпырсканая зверху данізу мыльнай пенай, бо асноўны занятак Больды заключаўся ў дабрачынным прыбіранні ў цэрквах. 3 дабрачыннасці — не за грошы — прыбірала яна ў трох цэрквах: у прыходскай, дзе яна двойчы на тыдзень урачыста шлэпала па агромністых пакрытых мыльнай пенай лужынах ад увахода да лаўкі прычасця, з глыбокай пашанай скручвала дываны перад алтаром і, як чорны анёл на аблачынцы, праплывала вакол алтара па меншай лужыне, зусім белай ад мыльнай пены. Яшчэ яна прыбірала царкву ў парку і манастырскую капліцу, куды часта хадзіў і дзядзька Альберт: цём-
КНІГІ ОНЛАЙН
