Беларускі Гістарычны Зборнік
11
79
Pocz^tki szkolnictwa cerkiewnego na terenie obecnego wojewodztwa bialostockiego przypadaj^dopiero na drug^poiow? XIX wieku. Jego pioniera-mi byli ksi?za Grzegorz i Flor Sosnowscy z parafii w Puchlach. Oni to ot-worzyli par? szkol cerkiewno-parafialnych i szkol gramoty (oswiaty), ktore byly jednoczesnie pierwszymi szkoiami tego typu na terenie calej owczes-nej diecezji litewskiej (w jej sklad wchodzila Bialostocczyzna). Szkoly te powstaly w Puchlach (1858 r.), Socach (1858 r.), Dawidowiczach (1868 r.). Niestety, ich funkcjonowanie bylo obarczone tymi samymi trudnosciami, co i w innych regionach owczesnego imperium rosyjskiego.
Nowy zastrzyk energii w zakladaniu szkol cerkiewnych otrzymalo ducho-wienstwo prawoslawne, po usilnych staraniach wielu jego przedstawicieli, do-piero w 1884 r., kiedy to zostaly zatwierdzone (13 czerwca) „Przepisy o szko-lach cerkiewno-parafialnych”, ulatwiaj^ce zakladanie i prowadzenie tychze placowek oswiatowych. Jak grzyby po deszczu zacz?ly pojawiac si? nowe szkoly, w tym nadzwyczaj obficie na terenie wojewodztwa bialostockiego. 4 maja 1891 r. zostaly zatwierdzone przepisy o szkolach gramoty.
W zasadzie dzialaly dwa rodzaje szkol, t.j. cerkiewno-parafialne i gramoty, z tym, ze cz?sto si? zdarzalo, ze te ostatnie byly zamieniane na te pierw-sze. Rzadziej dzialo si? odwrotnie.
Istnialy dwa typy szkol cerkiewno-parafialnych: jednoklasowe (2-letnie) i dwuklasowe (4-letnie). W jednoklasowych nauczano religii, spiewu cerkiewnego, czytania, pisania i pocz^tkow arytmetyki; w dwuklasowych, op-rocz wymienionych przedmiotow, takze dziejow Cerkwi prawoslawnej i oj-czyzny. W pocz^tku XX w. nauk? w szkolach jednoklasowych wydluzono do trzech lat, zas w dwuklasowych do pi?ciu.
W szkolach gramoty nauczano krotkiej historii Starego i Nowego Testa-mentu, krotkiego katechizmu, spiewu cerkiewnego ze sluchu, czytania ksiqg cerkiewnoslowianskich i rosyj skich, pisania i poczqtkow rachowania.
W koncu roku szkolnego 1886/87 w diecezji litewskiej dzialalo 146 szkol cerkiewno-parafialnych i 646 szkol gramoty, z czego na terenie obecnego woj. bialostockiego odpowiednio 39 i 95. Uczylo si? w tych szkolachponad 15,5 tys. dzieci, z czego naterenie woj. bialostockiego okolo 3,2 tys. Zdecy-dowana wi?kszosc uczniow i uczennic byla wyznania prawoslawnego, niem-niej do szkol tych ucz?szczali w nieznacznej ilosci rowniez katolicy, staro-obrz?dowcy, luteranie, Zydzi, a nawet mahometanie. Uczniowie rekrutowa-li si? glownie z warstwy chlopskiej, w pojedynczych przypadkach z war-stwy mieszczan i nizszych grup wojskowych. Ich wiek oscylowal w prze-dziale od 7 do 12-13 lat.
Niewiele ze wspomnianych szkol posiadalo wlasne budynki. Wi?kszosc miescila si? w wynajmowanych domach, zamieszkiwanych przez wlasci-cieli i ich rodziny. Cz?sc ulokowala si? w pomieszczeniach zajmowanych przez kier parafialny, sluzb? cerkiewn^ strozowkach, domach wspolnoty
80
gminnej i innych obiektach. Budynki te w wi?kszosci byfy niewygodne do nauczania, ciasne i ciemne. W niektorych wsiach parafianie podejmowali decyzje o budowie nowych budynkow, przeznaczonych na potrzeby szkofy.
W podobnych warunkach funkcjonowaly szkofy gramoty. Przewaznie miescify si? one w chlopskich izbach, udost?pnianych kolejno przez rodzi-cow ucz^cych si? dzieci. Byfy to zatem szkofy ruchome, w?druj4ce.
Obydwa rodzaje szkol cierpiafy cz?sto na niedostatek najniezb?dniejszych przybordw i pomocy szkolnych. Braki byfy proporcjonalne do stopnia za-moznosci (a raczej biednosci) wsi.
Rok szkolny w szkole cerkiewno-parafialnej trwal przeci?tnie od 4 do 6 miesi?cy, w szkole gramoty — od 2 do 6 miesi?cy. Nierzadkie byfy wypad-ki zamykania szkol na krotszy lub dluzszy okres w zwi^zku z wyst^pieniem epidemii ktorejs z chorob zakaznych, np. ospy, szkarlatyny, dyfterytu.
Nauczaniem w szkolach cerkiewno-parafialnych zajmowal si? zazwy-czaj kier parafialny oraz sami proboszczowie (korzystaj^cy czasem z pomocy zon oraz dzieci pobieraj^cych nauk? w seminariach czy gimnaz-jach), psalmisci z synami, chlopi posiadaj^cy ukonczon^ szkol? ludow^ (rzadziej powiatow^) oraz nizsi rang^ wojskowi (rezerwisci lub w stanie spoczynku). Nauka religii nalezala w zasadzie do duchownych, czasem diakow ewentualnie psalmistow. Z kolei spiew cerkiewny byl domen^psal-mistow, rzadziej ksi?zy.
Podobn^ kadr? nauczycielsk^ spotykano w szkolach gramoty. Nauczaniem religii zajmowali si? proboszczowie i psalmisci, rzadziej diaczkowie. Pozostafych przedmiotow nauczali dzieci duchownych — ucz^ce si? lub maj^ce juz ukonczon^ szkol? powszechn^ lub nauczycielsk^, chlopi — po ukonczeniu szkol ludowych, wyj^tkowo nauczycielskich czy gimnazjum, nizsi rang^wojskowi, urz?dnicy i pisarze gminni.
Przeci?tna placa nauczyciela w szkole cerkiewno-parafialnej wynosila 30-50 rubli za rok szkolny. Ponadto niektorzy nauczyciele korzystali z bezplatne-go wyzywienia i zakwaterowania, udzielanych im przez rodzicow uczniow, lub otrzymywali okreslone porcje zyta i kartofli. Czasem wszystkie trzy swiad-czenia byfy traktowane fycznie. Duchowni nauczaj^cy w szkolach cerkiew-nych nie otrzymywali z tego tytulu zadnej zaplaty, nierzadko jeszcze doklada-li nauczycielom pewne sumy z wlasnych zasobow pieni?znych, szczegolnie w przypadkach skrajnej biedy wyst?puj$cej wsrod parafian. W rzadkich przy-padkach wynagrodzenie za nauczanie otrzymywali psalmisci.
Przeci?tne wynagrodzenie nauczyciela w szkolach gramoty wynosilo 10 do 20 rubli za cafy rok szkolny. Wi?kszosc zatrudnianych nauczycieli ko-rzystala takze z bezplatnego zakwaterowania i wyzywienia u chlopow lub ekwiwalentu zbozowego, a czasem z jednego i drugiego fycznie. Podobnie jak w szkolach cerkiewno-parafialnych, duchowni nie otrzymywali za nauczanie zadnego wynagrodzenia.
81
W obu rodzajach szkol rodzice ucz^cych si? wnosili oplaty miesi?czne (30-50 kopiejek) lub za caly rok szkolny. Byly one obliczane od liczby ucz^-cych si? w rodzinie lub ogolnie od rodziny, bez wzgl?du na liczb? uczniow.
Szkoly cerkiewne znajdowaly si? pod stalg opiek^nadzorcow szkolnych, ktorzy starali si? przede wszystkim wplywac na polepszenie procesu i wa-runkow nauczania, udzielajgc praktycznych rad i wskazbwek nauczycielom, namawiaj^c chiopow do wspoldzialania w otwieraniu i budowie nowych szkol oraz dbalosci o juz istniej^ce. Byli w stalym kontakcie z wladzami gminnymi. Informowali powstal^ w 1886 r. Litewsk^ Diecezjaln^ Rad? Szkolny o potrzebach poszczegolnych szkol. Rozdzielali i rozsylali ksi^zki otrzymywane ze skladu diecezjalno-szkolnego. Podczas wizytowania szkol niektorzy z nich rozdawali najlepszym uczniom zakupione za wlasne pie-ni^dze broszury o tresci religijno-moralnej1.
Nizej dokonano przegl^du obu rodzajow szkol funkcjonujacych w ostat-nim 20-leciu XIX w. w granicach obecnego woj. bialostockiego2. 6w wy-kaz nie jest najpewniej kompletny, gdyz dla niektorych szkol nie udalo mi si? ustalic chociazby przyblizonego roku otwarcia. Mogly one dzialac juz w koncu XIX w., jak tez dopiero od pocz^tku XX w.
Przyj?ty zostal uklad wsi wedlug kolejnosci alfebetycznej. Zastosowano nast?pujqce skroty:
cerk.-paraf. — cerkiewno-parafialna
chi. — chlopiec
2 kl. — dwuklasowa
dziew. — dziewczyna
gram. — gramoty
1 kl.—jednoklasowa
o. — ojciec (duchowny)
par. — parafia
r. szk. — rok szkolny szk. — szkola
1 Opracowano na podstawie: 1) Carkouna-prychodskija szkofy [w:], Bielaruskaja sa-wieckaja encyklapiedyja, Minsk 1974, t. 11, s. 94; 2) Cerkowno-prichodskija szkoly w Rossii, „Litowskija Jeparchialnyja Wiedomosti” (dalej: LEV), 1885, nr3, s. 23-25; 3) Prawila o szkolach gramoty, LEV, 1891, nr 21, s. 166-167; 4) Pribawlenija k Cerkownym Wiedomostiam, 1904, nr 46, s. 1845; 5) Szkoly gramoty i ich nowoje naznaczenije w narodnom obrazowanii, LEV, 1891, nr 23, s. 183-185.
2 Za podstaw? tej cz?sci opracowania poshizyly mi nast^puj^ce publikacje: 1) Cer-kowno- prichodskija szkofy i szkofy gramoty zakriwszyjasia w 1886-87 godu, LEV, 1887, nr 45, s. 400-403; 2) Izwleczenije iz otczota Litowskago Jeparchialnogo uczi-liszcznago sowieta o cerkowno-prichodskich szkolach i szkolach gramotnostipo ap-riele 1885 goda, LEV, 1885, nr 18-19, s. 182-186; 3) Otczot Wilenskagoprawoslaw-nogo Swiato-Duchowskago bratstwa za XXII (1886-87-j) god, LEV, 1887, nr 39, s. 329-335; 4) Swiedienija o cerkowno-prichodskich i domasznich szkolach gramotnosti, dejstwujuszczich s osieni 1884, LEV, 1885, nr 3, s. 22; 5) Swiedienija o cer-
82
Ancuty (par. puchlowska) — Szk. gram. Otwarta w listopadzie 1883 r. Miescila si? w wynaj?tym, osobnym budynku chlopskim. W r. szk. 1884/85 uczylo si? 15 dzieci, w 1885/86 — 12 chi. i 2 dziew., w 1886/87 — 10 chi. i 1 dziew. Nauczyciel — Cyryl Sylwestruk3.
Andryjanki (par. andryjanska) — 1 kl. szk. cerk.-paraf. Otwarta 26 sier-pnia 1884 r. Miescila si? poczqtkowo w domu przeznaczonym dla szk. lu-dowej, pozniej przeniosla si? do wlasnego budynku wymagaj^cego remon-tu. W r. szk. 1884/85 uczylo si? 18 dzieci, w 1885/86 — 21 chi., w 1886/87 — 28 chi. i 1 dziew. Nauczyciele — kier parafialny i syn psalmisty Anatol Karnatowski, maj^cy ukonczon^szk. ludow^w Bielsku; nast?pnie jego obo-wi^zki przej^i miejscowy chlop4.
Augustowo (par. bielska troicka) — Szk. cerk.-paraf. Dzialala juz w 1891 r. W 1906 r. uczylo si? 62 chi. i 27 dziew.5
Babia Gora (par. cichowolska) — Ruchoma szk. gram. Otwarta w listopadzie 1886 r. W r. szk. 1886/87 uczylo si? 13 chi.6
Baciki Srednie (par. siemiatycka) — Ruchoma szk. gram. Otwarta w 1884 r. W r. szk. 1884/85 uczylo si? 8 chi. i 2 dziew., w 1906 r. — 16 chi. i 5 dziew. Nauczyciel — szeregowiec rezerwy Mikolaj Pradzko, uczen szk. pulkowej7.
Baciuty (par. topilecka) — Ruchoma szk. gram., nast?pnie zamieniona na szk. cerk.-paraf. Otwarta 3 lutego 1884 r. Uczniow w 1884 r. — 22 chi., wr. szk. 1885/86 — 24 chi., w 1886/87 — 21 chl„ w 1906 r. — 24 chi. i 24 dziew. Nauczyciel — podoficer rezerwy Arystarch Britikow, ukonczyl szk. ludowq, w pulkowej cerkwi shizyl jako pryczetnik8.
Bialystok (par. bialostocka) — Szk. gramoty. Otwarta w listopadzie 1885 r. Miescila si? w ciasnym, prywatnym domu mieszczanina, ktory byl jedno-czesnie nauczycielem (posiadal wyksztalcenie domowe). W r. szk. 1885/86 uczylo si? 7 chi. i 1 dziew., w 1886/87 — 10 chi.9
КНІГІ ОНЛАЙН
