Беларускі Гістарычны Зборнік
11
Fryderyk Papee uwazal, ze pierwsza organizacja panstwowa na Litwie powstala w warunkach ekspansji Litwinow na Rus i zagrozenia ze strony Krzyzakow. Mendog dokonal zjednoczenia Litwy zabijaj^c i wyp?dzaj^c z kraju rywali. Jednoczesnie Litwa zacz?la si? rozszerzac na Rus12.
Najwi?ksza aktywnosc w badaniach nad genez^ WKL przypada na okres mi?dzywojenny. W pierwszej polowie lat 30. powstaly niemal jednoczesnie dwie rekonstrukcje wydarzen towarzysz^cych utworzeniu WKL autorstwa Henryka Paszkiewicza i Henryka Lowmianskiego. Wlasne pogl^dy na ten temat wypo-wiadali rowniez Stanislaw Zaj^czkowski, Jan Adamus, Jan Jakubowski.
Oryginaln^wersj? opracowal H. Paszkiewicz. W odroznieniu od innych badaczy, ktorzy uwazali Mendoga za tworc? panstwa i dyskutowali tylko o chronologii i szczegolach biegu wydarzen, Paszkiewicz uznawal Mendoga nie za tworc? WKL, a jedynie za odnowieciela panstwa. Na podstawie szczegolowej analizy zrodel pisanych, glownie tekstu ukladu zawartego mi?-dzy grup^ksi^z^t litewskich a Ksi?stwem Halicko-Wolynskim z 1219 r., badacz doszedl do wniosku, ze zjednoczone panstwo litewskie istnialo juz w os-tatniej cwierci XII w. Zdaniem Paszkiewicza pierwszym wladc^, ktory zjed-noczyl Litw?, byl ojciec Mendoga i Dowsprunka, nieznany z imienia ksi^-z?, ktorego pozniejsza tradycja nazywa Ryngoldem. Pi?ciu ksi^zat wymie-nionych na pierwszym miejscu w ukladzie z Ksi?stwem Halicko-Wolynskim z 1219 r. bylo czlonkami j ednego rodu — ksi4z?tami dzielnicowymi, ktorzy po smierci ojca Mendoga wladali Litwq. pod zwierzchnictwemjednego z nich — Zywibunda. Paszkiewicz wysunql przypuszczenie, ze w tekscie latopisu Hipackiego slowo „тарейшсн” nalezy odczytywac w liczbie pojedynczej
10 J. Latkowski, Mendog, krol litewski, s. 1,2, 4, 10, 24.
11 W. Kamieniecki, Genezapanstwa Litewskiego, Warszawa 1915, s. 49-50.
12 F. Papee, Poczqtki Litwy, „Kwartalnik Historyczny” 1927, t. 45, s. 467-469.
7
jako „тарейшей” i odnosi do samego Zywibunda, a nie do wszystkich pi?-ciu ksiqzqt13. Wersja Paszkiewicza spowodawala dyskusj? na V Powszech-nym Zjezdzie Historykow Polskich w 1930 r. w Warszawie. Jakubowski pow-torzyl swoje wczesniejsze przypuszczenie o istnieniu na Litwie przed Men-dogiem federacji kilku samodzielnych ksi^stw. Zdaniem Adamusa przy ana-lizie ukladu z 1219 r. nie wolno ograniczac si? do interpretacji jednego slo-wa, poniewaz w takim wypadku wazne wnioski historyczne bed^ zalezne od braku lub istnienia jednej fajeczki nad liters J. Adamus zaznaczyl row-niez, ze slowo „тарейшен” nalezy odczytywac w liczbie mnogiej i powo-lal si? na badania Gruszewskiego14.
Paszkiewicz w obszernej pracy „Jagiellonowie a Moskwa” (1933 r.) roz-win^l tez? o wspolistnieniu w pocz^tku XIII w. instytucji starszych ksi^z^t i wladzy wielkoksi^z?cej w osobie Zywibunda, a pozniej Dowsprunka — brata Mendoga. Mendog, przejqwszy wladz? po bracie i zjednoczywszy pan-stwo (w 1. 1226-1236), odnowil dzielo swojego ojca. Paszkiewicz uwazal rowniez, ze istnial scisly zwi^zek pomi?dzy ksztaltowaniem si? wladzy wiel-koksi^z?cej i podbojami na Rusi. Rozwoj stosunkow litewsko-ruskich wi-dzial jako nieustann^ walk?. W X-XII ww. ksi^z?ta kijowscy organizowali wyprawy na Jacwingow i Litwinow, aby obronic Rus przed napadami po-gan. Litwa chciala i musiala brae od otaczaj^cego j^swiata wi?cej niz mogla ofiarowac sama. Nie mogla zadowolic swoich potrzeb poprzez slabo rozwi-ni?ty handel. „Jedynym ujseiem energii Litwinow, dajacym stosunkowo szyb-ko i latwo powazne sukcesy, byly nieustanne rabunkowe wyprawy na zie-mie blizszych i dalszych s^siadow”15. Ksi?stwa ruskie z pogranicza litew-skiego dla zapewnienia sobie pokoju wspomagaly swych poganskich s^sia-dow — uprzedzaly o niebiezpieczenstwie, zaopatrywaly w zywnosc, ulat-wialy przeprawy przez rzeki itp. Paszkiewicz uwazal, ze nie nalezy lekce-wazyc „roli elementu ruskiego w budowaniu litewskiego panstwa”. Poprzez podboj ziem ruskich, bezposrednio wl^czonych do wielkiego ksi?stwa, wlas-ciciele Litwy wzmacniali swoje stanowisko w kraju. „Wielcy ksi^z?ta Lit-wy, aby umocnic sw^ pozycj? wewn^trz kraju, osi^gn^c zwierzchnictwo nad poszczegolnymi kunigasami, korzystali z pomocy wojsk zaleznych oden ksi?stw ruskich”16. Docenienie aktywnej roli elementu ruskiego w sprawie budowy WKL odroznia Paszkiewicza od innych badaczy, ktorzy uwazali s^siednie ziemie wschodnioslowianskie niemal wylqcznie za bierny obiekt litewskiej ekspansji.
13 H. Paszkiewicz, Litwa przed Mendogiem, [w:] Pami^tnik V Powszechnego Zjazdu Historykow Polskich, Lwow 1930, t. 1, s. 252-253, 247-248.
14 Tamze, t. 2 (protokofy), s. 77-78.
15 H. Paszkiewwicz, Jagiellonowie a Moskwa, t. 1: Litwa a Moskwa w 13-14 wieku, Warszawa 1933, s. 26, 53-54, 57-61.
16 Tamze, s. 72,27; tenze, Zzagadnieh ustrojowych Litwyprzedchrzesciahskiej, ,,K.war-talnik Historyczny”, t. 44/1, s. 311.
8
Po drugiej wojnie swiatowej H. Paszkiewicz prawdopodobnie zmienil swoj pogl^d na rol? Mendoga w utworzeniu panstwa. W wydanej na emig-racji pracy pisal: „Nie przypuszczam, by ktos przed Mendogiem mogl na dhizej wladz? wielkoksiqz?c^ utrzymac. Z tego punktu widzenia trzydzies-toletnie prawie panowanie tego wladcy stanowi okres przelomowy w dzie-jach Litwy”17.
,,Najwi?ksze jak dot^d osi4gni?cie mediewistyki lituanistycznej18” — tak Juliusz Bardach scharakteryzowal w 1988 r. prac? Henryka Lowmianskie-go „Studia nad poczqtkami spoleczenstwa i panstwa litewskiego” (1931-1932)19. Podstaw^ pracy Lowmianskiego bylo szczegolowe opracowanie zrodel pisanych i wykorzystanie danych archeologicznych. Lowmianski stworzyl panoramiczny obraz ustroju plemiennego dawnych Litwinow: gos-podarki, osadnictwa, struktury spolecznej, organizacji rz^dow i genezy panstwa. Poniewaz zrodel pisanych dotycz^cych Litwinow zachowalo si? nie-wiele, Lowmianski poshigiwal si? analogiami z zycia mieszkancow Prus i Liwonii, znanymi z kronik i dokumentow krzyzackich. Metoda ta wydaje si? w^tpliwa w przypadku odtworzenia genezy powstania WKL, dlatego, ze rola Litwinow w tym panstwie byla inna niz Prusow i Lotyszy w Zako-nie Krzyzackim.
Lowmianski stworzyl wlasn^ teori? powstania panstwa. „Monarchia nie powstala w wyniku ewolucji plemiennych zwi^zkow panstwowych —jak to niemal powszechnie przyjmowano w literaturze, — lecz na ich ruinie; czynniki tworcze tkwily w organizacji druzyn, b?dqcej wytkwitem ekspan-sji lupieskicj, a znajduj^cej si? wlasnie poza obr?bem ustroju terytorialne-go”20. Zdaniem Lowmianskiego przeksztalcenie ustroju plemiennego w mo-narchiczny (powstanie panstwa) bylo rezultatem ewolucji wewn?trznej, przyspieszonej warunkami zewn?trznymi, przede wszystkim ekspansj^ na Rusi. „Panstwo litewskie wylonilo si? nie na tie obrony przed Zakonem, lecz ekspansji na Rusi”21. Niemniej jednak w okresie zwi^zku litewsko-krzy-zackiego (1250-1260), Krzyzacy brali bezposredni udzial w budowie mo-narchii litewskiej. Pozniej badacz zrezygnowal z tezy udzialu Krzyzakow w organizacji WKL22. Prymitywno-rabunkowa (do 1240 r.), a potem poli-tyczno-zaborcza ekspansja litewska przyczynila si? do powstania instytucji druzyny — zespolu zawodowych wojownikow pod dowodztwem ksi?cia.
17 H. Paszkiewicz, The origin of Russia, New York 1954, s. 199 (polskie tlumaczenie tej pracy: Poczqtki Rusi, Krakow 1996).
18 J. Bardach, O dawnej i niedawnej Litwie, Poznan 1988, s. 402.
19 H. Lowmianski, Studia nadpoczqtkami spoleczenstwa i panstwa litewskiego, Wilno 1931-1932, t. 1-2.
20 Tamze, t. 2, s. 369.
21 Tamze, s. 237-238, 142.
22 H. Lowmianski, Agresja zakonu krzyzackiego na Litw^ w wiekach 12-15, „Przegi^d Historyczny” 1954, t. 45. s. 345.
9
Dia zabiezpieczenia srodkow dla swego statego utrzymania druzyny poszly nie przeciwko swemu spoleczenstwu, co wymagatoby zbyt duzo wysilkow i prowadziloby do wojny domowej, a skierowaly si? przeciwko Rusi i za-cz?ly na stale osiadac w ruskich miastach. „Obecnie straceni ze stolcow knia-ziowskich potomkowie Ruryka ust?puj^ miejsce kunigasam litewskim”23. Ten proces zaczal si? okolo 1240 r. Jednak Litwini szybko si? zruszczali i zaczynali reprezentowac lokalne ruskie interesy. „Starsi wodzowie — or-ganizatorzy ekspansji — szybko si? upewnili, ze Litwa pozbawila si? cz?sci swych sii, natomiast zasilala zalogi ruskich grodow „zywotnym i dzielnym elementem litewskim”. „St^d wyplywala logiczna koniecznosc stworzenia w kraju niezb?dnego dla podtrzymywania organizacji druzynnej aparatu pan-stwowo-fiskalnego, wzorowanego chocby na formach ustrojowych ruskich, coraz lepiej przez Litwinow poznawanych — koniecznosc podboju spole-czenstwa litewskiego przez druzyny”24. Zmiany te dokonaly si? pod kie-rownictwem Mendoga. Ziemi? litewsk^ (pozniej w XIV w. — terytorium Ksi?stwa Trockiego) Mendog opanowal przed koronacj^w 1253 r., cal^Auk-sztot? — w latach 1254-1258, Zmudz— w 1261 r. Lowmianski polemizuje z Paszkiewiczem, ktory przesuwal pocz^tki panstwa do XII w. Lowmianski twierdzil, ze ksiqz?ta, wymienieni w ukladzie z 1219 r. byli nie monarcha-mi, lecz wodzami „band lupieskich”25.
Lowmianski przydawal takze duze znaczenie elementowi ruskiemu w procesie tworzenia WKL, ale glownie jako biernemu obiektowi litew-skiej ekspansji. O znaczeniu w WKL Litwinow i Rusinow Lowmianski wiele pisze w pracy „Uwagi w sprawie podloza spolecznego i gospodar-czegouniijagiellonskiej”, wydrukowanejporazpierwszy w 1934 r. (ostat-ni przedruk w 1983 r.).
Wydaje si?, ze w pracach Lowmianskiego pojawia si? oczywista sprzecz-nosc mi?dzy twierdzeniem badacza o pelnej dominacji Litwinow w pahstwie i istnieniem duzej ilosci faktow przcczacych tcj tezie. Interesuj^ce s^sposo-by za pomoc^ ktory ch autor prdbuje rozwi^zac t? sprzecznosc. Na przyklad, fakt duzej przewagi liczebnej Slowian nad Baltami w WKL Lowmianski uwaza za nieistotny dla zycia panstwowego. „О wladzy politycznej posz-czegolnych terytoriow decydowala g?stosc i jakosc ludnosci rycerskiej, bo-jarskiej”26. Zdaniem Lowmianskiego bojarstwa litewskiego bylo w WKL duzo wi?cej niz ruskiego. Do takiego wniosku historyk doszedl poprzez ba-dania rejestrow wojsk WKL w XVI w., przede wszystkim z 1528 r. Wyko-
КНІГІ ОНЛАЙН
