Беларускі Гістарычны Зборнік
11
Bialoruskie Towarzystwo Historyczne
5Л
Bialystok 1999
Bialoruskie Zeszyty Historyczne
Zasady publikacji tekstow w „Biatoruskich Zeszytach Historycznych” („BZH”)
1. „BZH” s^ naukowym wydawnictwem ciaglym wydawanym dwa razy w roku przez Bialoru-skie Towarzystwo Historyczne z siedzib^ w Bia-fymstoku.
2. W „BZH” publikowane s^ artykuty. komuni-katy, materiaiy biograficzne, materialy zrodlo-we, polemiki, recenzje dotyczaye: historii po-litycznej, spolecznej, gospodarczej, dziejow kultury, demografii, geografii historycznej Bia-lorusi oraz dziejow Bialorusinow, ze szczegol-nym uwzgl?dnieniem pogranicza polsko-bialo-ruskiego.
3. O zakwalifikowaniu materialow do publikacji decyduje Kolegium Redakcyjne na wniosek re-daktora „BZH”.
4. W „BZH” drukowane s^ materialy nigdzie do-t^d nie publikowane, w j?zyku oryginalu w przypadku tekstow napisanych wj?zyku bia-loruskim, polskim lub rosyjskim oraz w prze-kladzie na j?zyk polski w przypadku innych j?-zykow.
5. Teksty powinny bye zlozone w dwoch egzem-plarzach maszynopisu sporz^dzonego wedlug obowi^zuj^cych norm wydawniczych.
6. Redakcja zastrzega sobie prawo ingereneji w stylistyk? tekstow bez konsultacji z Autorem w stopniu konieeznym do przystosowania ich do potrzeb „BZH”.
Беларускае гістарычнае таварыства
11
Беласток 1999
Беларускі гістарычны зборнік
Bialoruskie Towarzystwo Historyczne
Kolegium redakcyjne: Wieslaw Choruzy, Doroteusz Fionik, Slawomir Iwaniuk, Jerzy Kalina, Oleg Latyszonek, Antoni Mironowicz, Eugeniusz Mironowicz, Eugeniusz Wappa
Redaktor: Eugeniusz Mironowicz
Sklad: Aleksander Maksymiuk
Korekta: Witalis Luba
Wydawca: Bialoruskie Towarzystwo Historyczne
Adres redakcji: 15-959 Bialystok, ul. Zamenhofa 27, tel. 743 50 22
E-mail: niwa@kurier-poranny.com
Wydanie publikacji sponsorowane przez Ministerstwo Kultury i Sztuki
Na vkladce: Zamek w Krewie z XIV w. Fot. z archiwum „Niwy”.
Spis tresci
artykuly
Aleksander Krawcewicz — Formowanie si? koncepcji genezy
Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego w polskiej historiografii .... 5
Генадзь Семянчук, Аляксей Шаланда — Да пытання
аб пачатках Вялікага княства Літоўскага ў сярэдзіне XIII ст.
(яшчэ адна версія канструявання мінуўшчыны) ................ 18
В. А. Сабалеўская — Гаспадарчае жыццё „рухлівых беластоцкіх”
і „апатычных гарадзенскіх” яўрэяў у сярэдзіне — II палове
ХІХстагоддзя ............................................... 45
Сяргей Токць — Царскае чыноўніцтва Беластоцкага,
Бельскага і Сакольскага паветаў у другой палове XIX ст.
— на пачатку XX ст.......................................... 58
Piotr Bajko — Rozkwit cerkiewnego szkolnictwa elementarnego
w latach 80. i 90. XIX wieku na terenie obecnego wojewodztwa
bialostockiego ............................................. 78
Вячаслаў Панюціч — Нацыянальны аспект пазямельнай палітыкі
царызму на Беларусі эпохі капіталізму (1861-1917 гг.) ..... 107
Marian Siemakowicz — Organizacja bialoruskich gimnazjow
i seminariow nauczycielskich w II Rzeczypospolitej ........ 126
Marek Wierzbicki — Ludnosc biaioruska i polska wobec Armii
Czerwonej po 17 wrzesnia 1939 r............................ 148
niaterialy biograficzne
Helena Giogowska — Teodor Iljaszewicz...................... 165
komunikaty
Сяргей Піваварчык — Стэфан Пашкевіч аб „просторнародном
наречнн”: лёс беларускага святара сярэдзіны XIX ст......... 179 Antoni Mironowicz — Kosciol prawoslawny na ziemiach bialoruskich
i w Krolcstwic Polskim w latach 1795-1918 ................. 186
Irena Matus — Organizacja samopomocy nauczycieli cerkiewno-parafialnych szkol diecezji grodzienskiej ............. 195
Дарафей Фіёнік — Грыневічы-Вялікія — нарыс гісторыі праваслаўнага прыхода ................................. 202
materialy zrodlowe
Prawoslawne monastery Podlasia w latach 1786-1789 (Hienadz Siemianczuk) .......................................... 213
Relacja Aleksandra Hrycuka, kierownika Glownego Inspektoratu Szkolnego w Okr^gu Bialostockim w latach 1943-1944 (Wieslaw Choruzy) .............................................. 228
recenzje, polemiki
Да этнічных працэсаў на Панямонні ў раннім сярэднявеччы (Сяргей Піваварчык) ................................... 235
Анатоль Цітоў, Геральдыка беларускіх местаў
(XVI—пачатак XX cm.), Мінск 1998 (Генадзь Семянчук, Аляксей Шаланда) .......................................245
Genadiusz Szymanowski, Dwanascie lat — wspomnienia z lat 1927-1939, wyd. Adam Marszalek, Torun 1998 r. (Helena Glogowska) . 250
O. G. Sosna, D. Fionik, Parafia Rybofy, Bielsk Podlaski — Ryboly — Bialystok 1999, wyd. Bialoruskiego Towarzystwa Historycznego (Antoni Mironowicz) ................................... 254
Antoni Mironowicz, Zycie monastyczne na Podlasiu, Bialystok 1998, wyd. Bialoruskiego Towarzystwa Historycznego (ks. Grzegorz Sosna) .................................. 256
artykuly
Aleksander Krawcewicz
(Grodno)
Formowanie si^ koncepcji genezy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego w polskiej historiografii1
Polska nauka historyczna tradycyjnie wiele uwagi poswi^ca Wielkiemu Ksi^stwu Litewskiemu (dalej: WKL) — najblizszemu s^siadowi i dawne-mu sprzymierzencowi Korony Polskiej. Na wstepie nalezy zaznaczyc, ze wystepowanie w naukach historycznych tzw. narodowego punktu widzenia zazwyczaj tr^ci subiektywizmem. Polska historiografia dotycz^ca genezy WKL zajmuje jednak szczegolne miejsce w dorobku badaczy tego zagad-nienia w innych krajach. Osi^gni^cia polskich historykow cz^sto wyzna-czaly kierunki poszukiwan uczonym z innych krajow, szczegolnie z bylych republik radzieckich.
Znamienn^ cech^ polskiej historiografii dotyczacej genezy WKL jest jej niezmiennosc na przestrzeni calego ostatniego stulecia. Wspolczesni historycy polscy, podobnie jak ich poprzednicy w koncu XIX w., widza powstanie WKL jako konsekwencj? wewn^trznego rozwoju etnosu balc-kiego. Koncepcja ta si^ga swymi korzeniami do tzw. kronik bialorusko-litewskich z XV i XVI ww., a scislej mowi^c do zawartych w nich legend2. Maciej Stryjkowski na podstawie legendy opart swoj^ teori? o Ryngol-dzie jako pierwszym wielkim ksi^ciu litewskim, zmudzkim i ruskim, wy-niesionym do tej godnosci w Nowogrodku przez „wszystkie stany”. Wy-
1 Artykul napisany zostal dzi?ki pomocy Fundacji im. braci Jana i Jedrzeja Sniadec-kich w Krakowie.
2 H. H. Улаіцнк, Введенйе в йзученйе белорусско-лйтовского летопйсанйя, Москва 1985, с. 162.
5
borutego dokonanow 1200 r. (wgdzieIa„O pocz^tkach...), albo w 1219 r. (Kronika...)3.
W XVII w. Wojciech Kojalowicz-Wijuk powtarza Stryjkowskiego w wa-riancie lacinskim4. O Ryngoldzie jako tworcy panstwa litewskiego pisali Teodor Narbutt5, Joachim Lelewel6, JozefJaroszewicz7, Michal Balinski. Wed-hig T. Narbutta i M. Balinskiego Ryngold przyjql tytul wielkiego ksi?cia w 1230 r. Historycy wspolczesni uwazaj^, ze Ryngold — to mityczne imi? ojca Mendoga.
W pracach wspomnianych historykow wyraznie wyst^puj^dwie koncep-cje genezy WKL: 1 — zjednoczenie poszczegolnych dzielnic Litwy przez jednego z ksiqz^t; 2 — scisly zwi^zek pomi?dzy powstaniem panstwa litewskiego i podbojami na Rusi.
Za pierwsz^ naukow^ rozpraw? w tej kwestii uznaje si? prac? Juliusza Latkowskiego „Mendog, krol litewski”, wydan^ w Krakowie w 1892 r.8 Poz-niejsza polska historiografia na temat genezy WKL stanowi w rzeczywis-tosci jedynie rozne warianty konstrukcji J. Latkowskiego. Wedhig jego wer-sji WKL jest produktem ewolucji socjalnej plemion litewskich. W toku tej ewolucji powstala arystokracja — ksi^z?ta, z ktorych kazdy kontrolowal te-rytorium swego rodu albo plemienia. Pozniej w srodowisku starszyzny ple-miennej znalazla si? uzdolniona, energiczna osobowosc — Mendog, ktory zjednoczyl wszystkie terytoria pod swojq. wiadz^. Byl to pocz^tek WKL. Inni badacze wskazywali takze na inne czynniki, lecz glownej idei — ewolucji — nikt nie kwestionowal. J. Latkowski akcentowal scisly zwi^zek genezy panstwa litewskiego z nabytkami teiytorialnymi na Rusi. Niektorzy histoiycy nie zgadzali si? z nim w sprawie chronologii wydarzen, natomiast sam fakt podboju Rusi nie podlegal dyskusji. Pojmowanie przez historykow polskich procesu powstania WKL najkrocej mozna wyrazic slowami ze slyn-nego poematu „Slowo o wyprawie Igora”: „Rus siabnie — Litwa si? umac-nia”9. Osobliwosci^ rekonstrukcji wydarzen wedhig J. Latkowskiego byla teza o pocz^tkach rozrostu terytorialnego Litwy kosztem Rusi jeszcze przed zjednoczeniem tej pierwszej pod rz^dami Mendoga. Do pierwszej polowy
3 M. Stryjkowski, Opoczqtkach, wywodach, dzielnosciach, sprawach rycerskich i do-mowych slawnego narodu litewskiego, ztnojdzkiego i ruskiego, Warszawa 1978, s. 187; tenze, Kronikapolska, litewska, zmudzka i wszystkiej Rusi, Warszawa 1846, t. 1, s. 251.
4 Wijuk A. Kojalowicz, Historiae Lituaniae pars prior, Dantisci 1650 pars alterior, Amsterodami 1669.
5 T. Narbutt, Dzieje (starozytne) narodu litewskiego, Wilno 1838, t. 4, s. 69-70.
6 J. Lelewel, Dzieje Litwy i Rusi az do unit z Polskq, [w:] Dziela, Warszawa 1969, t. 10, s. 134.
7 J. Jaroszewicz, Obraz Litwy pod wzgl^dem jej cywilizacji, Wilno 1844, s. 38.
8 J. Latkowski, Mendog, krol litewski, Rozprawy Akademii Umiej^tnosci, Wydzial Filozoficzno-Historyczny, Krakow 1892.
9 Слово o полку Нгореве, Москва—Ленннград 1950, с. 24.
6
XII w. Litwa byla obiektem ekspansji ruskiej, natomiast w drugiej polowie tego stulecia przeszla od obrony do ofensywy. Podwaliny mocnego panstwa zostaly zalozone na przelomie XII i XIII ww., kiedy uksztaltowala si^ wla-dza starszyzny plemiennej. Litwa byla wowczas w posiadaniu ziem ruskich. Pierwsze podboje litewskie mialy miejsce nie na Czarnej Rusi, jak dot^d pisano, lecz na Rusi Bialej. Mendog —jeden z pi?ciu ksi^z^t, tworz^cych starszyzn? — pol^czyl kilka ksi?stw w jedno panstwo. Stalo si? to pomi?-dzy 1226 i 1236 r. Na utworzenie mocnego panstwa wplyn?la rowniez ko-niecznosc obrony przed Krzyzakami10.
Do podobnych wnioskow doszedl rowniez Witold Kamieniecki. Badacz ten uwazal, ze powstanie WKL bylo wynikiem wielusetletniego rozwoju spo-leczenstwa litewskiego. Proces ewolucji przyspieszyly kontakty ze Slowiana-mi. Model panstwowosci wschodnioslowianskiej stal si? wzorcem dla panstwo wosci litewskiej. „Mozaika drobnych ksi?stewek, prowadzacych polity-k? na wlasn^r?k?, musiala si? stopic w jedno cialo, w panstwo litewskie”11.
КНІГІ ОНЛАЙН
