Беларускі Гістарычны Зборнік
11
23 H. Lowmianski, Studia nad poczqtkami..., t. 2. s. 271, 348, 350.
24 Tamze, s. 350-351.
25 Tamze, s. 346, 329.
26 H. Lowmianski, Uwagi w sprawiepodloza spolecznego i gospodarczego unit jagiel-lonskiej, [w:] H. Lowmianski, Studia nad dziejami Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego, Poznan 1983, s. 391.
10
rzystuj^c dla ustalenia narodowosci bardzo wqtpliwe kryterium przynalez-nosci wyznaniowej (katolicy — Litwini, prawoslawni — Rusini), badacz wywiodl tez?, ze Litwini stanowili w XVI w. 60% calej liczby rycerstwa i mechanicznie przeniosl ten wniosek do XIII w. Jednoczesnie Lowmianski przyznal, ze sila militarna ziem ruskich byla wi?ksza, niz to wydaje si? po analizie rejestrow. Oprocz tego Rus gorowala nad wojskiem litewskim w nie-ktorych aspektach techniki wojennej. Ale szlachty litewskiej zawsze bylo wi?cej. „Do tego dodac nalezy psychiczne nastawienie Litwinow, dzi?ki mlo-dosci cywilizacyjnej, tudziez sukcesom wojennym i politycznym od paru wiekow, bardziej wytiwalych i wojowniczych, z^dnych tupow, zwyci?stw i zdobyczy terytorialnych”27.
W^tpic nalezy, czy zasadne s^takie wnioski wobec ziem, ktore posiadaly o wiele wi?ksze terytorium niz Litwa etnograficzna i od dawna rz^dzily si? ustrojem feudalnym, ktorego podstaw^byla wojskowa sluzba rycerska, wy-nagradzana nadawaniem ziemi. Zreszt^ z tych samych rejestrow wojsko-wych z XVI w. mozna bylo wysnuc inne wnioski, calkowicie odmienne od Lowmianskiego, jak to uczynil Anatol Hryckiewicz28.
Przyznajmy racj? Zaj^czkowskiemu, ktory zwrocil uwag?, ze „Lowmianski opiera si? niekiedy na niezupelnie pewnych zalozeniach, uzyskanych drog^ analogii i regresji”. Zaznaczyl on tez zbytni^hipotetycznosc konstrukcji Pasz-kiewicza i przyznal kwesti? genezy WKL nadal otwart^29. Sam Zaj^czkow-ski przyjmowal raczej punkt widzenia Paszkiewicza z zastrzezeniem hipo-tetycznosci, mi?dzy innymi przyruszczenia wspdlnoty rodowej pi?ciu ksi^-z^t starszych z 1219 r., tudziez zwierzchnictwa Dowsprunka. To znaczy, ze Zajqczkowski, jak wi?kszosc jego kolegow, niektorych kunigasow, wymie-nionych w ukladzie z 1219 r. uwazal za wladcow w rodzaju monarchow30.
W Polsce powojennej problemem genezy WKL nikt si? szczegolnie nie zajmowal. Milcz^co uznawano zasadnicze rozwi^zanie tej kwestii. Nie od-
27 Tamze, s. 393.
28 A. Грнцкевнч, Распределенйе магпатскйх u шляхетскйх владенйй в Белорус-cuu no йх велйчйне й этнйческой прйнадлежностй владельцев (16в.), [в:] Воп-росы ucmopuu, Мннск 1978, вып. 5, с. 94-105. Wedlug Hryckiewicza w polowie XVI w. arystokracja pochodzenia litewskiego stanowila mniej niz polow? magnaterii Bialorusi i catego WKL, ate posiadala okolo polowy magnackich latyfundiow. Szlachta bialoruska stanowila okolo 80% ogohi szlachty i posiadala do 80% catego funduszu ziemskiego sredniej i drobnej szlachty. Wedlug spisu wojskowego z 1528 r. w WKL bylo 41 rodzin magnackich, w tym 18 — litewskiego (w tym 5 prawoslawnych), 17 — bialoruskiego i 5 ukrainskiego pochodzenia.
29 S. ZajEtczkowski, Przeglqd badah nad dziejami Litwy do 1385 r., [w:] Pami^tnik VI Powszechnego Zjazdu Historykow Polskich, Lwow 1930, s. 8.
30 S. Zaj^czkowski, Rec.: H. Paszkiewicz, „Jagiellonowie a Moskwa", t. I: „Litwa a Moskwa w 13-14 wieku ”, Warszawa 1933, „Ateneum Wilenskie” 1934, t. 9, s. 305; tenze, Rec.: H.Lowmianski, „Studia nadpoczqtkami spoleczenstwa ipanstwa litewskiego”, Wilno 1931-1932, t. 1-2, „Kwartalnik Historyczny” 1932, t. 46/1, s. 457.
11
naleziono nowych zrodel pisanych, a znane wczesniej byly wielokrotnie zbadane i przedyskutowane. Niektore szczegoly swojej przedwojennej kon-cepcji uscislal jedynie Lowmianski. Badania te dopelnial i rozwijal jego uczen Jerzy Ochmanski.
Wedhig Ochmanskiego wieszpacowie litewscy mogli realizowac panstwo-w^ide? dwoma sposobami: albo poprzez podporz^dkowanie wlasnego spo-teczenstwa, albo przez przejscie od najazdow lupieskich na ziemie s^siadow do podbojow terytorialnych. „Zmuszenie do uleglosci wlasnego spoleczen-stwa nie bylo rzecz^ latwa, prowadzilo bowiem do ostrych konfliktow kla-sowych. Korzystniejsze wydawaly si? zdobycze terytorialne, gdyz w tym wypadku mozna bylo posluzyc si? silami swego spoleczenstwa i w toku ak-cji wojennej narzucic mu okreslone obowi^zki fiskalne na rzecz panstwa”31. Wieszpacowie — nosiciele idei panstwowosci litewskiej — obrali, rzeczy-wiscie, Izejsz^drog? i zamiast narzucac organizacj? panstwow^ swym wies-niakom, skierowali ich przeciwko s^siedniej Rusi. W pierwszym cwierc-wieczu XIII w. organizacja plemienna na Litwie pocz?la si? przeksztalcac w zwi^zek plemienny, ktory stanowil wazny krok na drodze do utworzenia organizacji panstwowej. Na czele zwi^zku plemiennego stala grupa pi?ciu „starszych ksi^z^t” (traktat z 1219 r.). Badacz wypowiada przypuszczenie, ze litewski zwi^zek plemienny, oferuj^c Rusi Halicko-Wlodzimierskiej w 1219 r. pokoj i przymierze, wymogl na ksiqz?tach ruskich zgod? na zaj?-cie Rusi Czarnej z Nowogrodkiem. St^d Ochmanski wywodzi tez? o no-wym charakterze napadow litewskich na Rus — przeksztalcenie ekspansji rabunkowej w polityczno-zaborcz^. Tutaj badacz dopuscil si? elementarne-go bl?du logicznego, poniewaz nie wolno na nieudowodnionym wniosku opierac nowego wniosku. Wedhig Ochmanskiego w pierwszej polowie XIII w. oprocz Litwy istnialjeszcze jeden osrodek panstwotworczy na Zmu-dzi. Sposrod kilku wazniejszych rodow litewskich na przelomie XII i XIII ww. wybili si? Ryngoldowicze (Ryngold — to mityczne imi? ojca Dowsp-runka i Mendoga). Jego synowie utwierdzili stanowisko swego rodu na Litwie. Pocz^tkowo glowna rola polityczna na Litwie nalezala prawdopodob-nie do starszego brata — Dowsprunka, ale od 1238 r. slychac tylko o Men-dogu jak o najpot?zniejszym wladcy. Przywodca zmudzkiego osrodka pah-stwotworczego — ksi^z? Wykint ustqpil swemu szwagrowi Mendogowi. Okolo 1240 r. Mendog zapewnil sobie panowanie nad cal^ Auksztot^32.
Ochmanski zajmowal si? rdwniez kontaktami balto-slowiahskimi w ok-resie sredniowiecza, scislej mowi^c granic^ etniczn^ litewsko-rusk^. Sto-sunki pomi?dzy Baltami (Litwinami) i Bialorusinami (Rusinami) od VII do XIII w. badacz postrzegal jako nieustann^ walk? o terytorium. Na poczqtku przewag? mieli Rusini, pozniej zaczql si? „triumf Litwy”. „Powstale przed
31 J. Ochmanski, Historia Litwy, Wroclaw—Warszawa—Krakow 1990, s. 43.
32 Tamze, s. 45-46.
12
polow^XIII w. panstwo litewskie zjednoczylo pod swoj^ wladzgwszystkie ziemie etnicznie litewskie i ogarn?lo tez ziemie etnicznie mieszane litew-sko-ruskie oraz terytorium przylegle do rdzennej Litwy, zasiedlone wyl^cz-nie przez Rusindw. Litwa wracala do swych granic etnicznych sprzed eks-pansji ruskiej”33. W rzeczywistosci proces przemieszczania si? Slowian na ziemie Baltow trwal nieprzerwanie i bialorutenizacja Litwinow ciqgnela si? jesz-cze w XX w., na co zwraca takze uwag? tenze Ochmanski34. Teza „triumfu litewskiego” wydaje si? wi?c bye nierealn^. W trakcie poszukiwania przebie-gu granicy pomi?dzy dwoma wrogimi — zdaniem Ochmanskiego — ludami, historyk nie zwrocil nalezytej uwagi na wnioski szeregu badaczy (w tym Low-mianskiego) o istnieniu pomi?dzy dwoma etnosami wielkiej strefy osadnict-wa mieszanego baho-slowianskiego35. Ochmanski w swojej pracy wylicza tez duz^ ilosc przykladow pokojowego wspolzycia Bialorusinow i Litwinow na tych terenach w XVI w. Nie wiadomo zatem, na jakich podstawach badacz ten oparl swoj wniosek o poczuciu wyzszosci Litwinow wobec Bialorusinow36.
Z pewnosci^ mozemy konstatowac stabilnosc konceptualn^ polskiej his-toriografii na temat genezy WKL. Pogl^dy na przebieg procesu mog^ bye bardzo zroznicowane, ale glownych tez mowi^cych, ze panstwo to powstalo w wyniku rozwoju wewn?trznego spoleczenstwa litewskiego oraz w scis-lym zwiq^zku z zaborami ziem na Rusi — nikt nie kwestionowal. Te dwie tezy wyst?puj4 w polskiej historiografii jako pewniki, nie podlegajqce dy-skusji. Na nich opieraj^si? wszystkie rekonstrukeje procesu tworzenia WKL.
Przyczyn tego stanu rzeczy nalezy szukac w polsko-rosyjskiej konfron-taeji ideologicznej XIX w., szczegolnie aktywnej po powstaniu styeznio-wym. Wowczas rosyjskie elity intelektualne zacz?ly aktywnie popierac carat w jego polityce rusyfikaeji „Kraju Polnocno-Zachodniego”. W pracach historycznych, pisanych w 1. 80. XIX w. i na poez^tku XX w., W. Antono-wicz, N. Daszkiewicz, F. Leontowicz, M. Lubawski i inni koncentrowali uwag? gldwnie na roli „ruskiego elementu” w WKL. Ksi?stwo nazywali oni panstwem „litewsko-ruskim”.
W odpowiedzi polska nauka historyezna utworzyla koncepcj? wczesno-feudalnego panstwa litewskiego, ktore formowalo si? rownolegle z podbo-
33 J. Ochmanski, Litewska granica etniezna na wschodzie od epoki plemiennej do 16 wieku, Poznan 1981, s. 24.
34 Tamze, s. 80; zob.: przyp. 46.
35 J. Tyszkiewicz, Proces slawizacji ziem dorzecza Niemna w 6-11 w., „Przegl^d Histo-ryezny” 1973, t. 54, s. 6, 16, 17, 18, 20 (mapa 2); B. B. Седов, Славяне Верхнего Поднепровья й Подвйнья, Москва 1970, с. 192; Е. М. Катонова, Данные гйд-ронйшаі о балто-словянскйх контактах на севере Белоруссші, [в:] Матерй-алы. Этнонймйческйе балто-словянскйе коптакты в настояіцем й прошлом, Москва 1978, с. 85.
36 J. Ochmanski, Litewski ruch narodowo-kulturalny w 19 wieku (do 1890 r.), Bialystok 1965, s.48.
13
jami s^siednich ziem wschodnioslowianskich. Pozniej panstwo to utworzy-lo dobrowoln^ uni? z Polska i zostalo jej skiadow^ cz?sci^. Rosjanie zga-dzali si? z faktem podboju ruskich ziem przez Litwinow, ale neutralizowali jego znaczenie teori^ „dominacji ruskiej kultury” (Bialorusinow i Ukrain-cow nie uznawano za samodzielne etnosy). Tendencyjnosc historiografii ro-syjskiej podkreslal Lowmianski37. Zas J. Jakubowski nadmienial, ze po po-razce powstania styczniowego rz^d carski wyznaczyl historykom znaczne fundusze dla udowodnienia odwiecznej ruskosci historycznej Litwy38.
Ze wzgl?du na niewielk^ ilosc zachowanych zrodel istniala mozliwosc rdz-nej ich interpretacji. Jedna i druga strona odnalazla wiele argumentow dla po-parcia swojej wersji: Rosjanie najpierw w ustroju wewn?trznym panstwa, Po-lacy—w historii politycznej. Nalezy zaznaczyc, ze dyskusja pomi?dzy bada-czami odbywala si? na poziomie naukowym z uwzgl?dnieniem racji oponen-ta. Podtekst polityczny byl starannie maskowany przez obie strony39.
КНІГІ ОНЛАЙН
