Беларускі Гістарычны Зборнік
11
Najwi?ksz^ moim zdaniem, trudnosci^ w budowaniu rekonstrukcji ge-nezy WKL przez historykow polskich byla widoczna sprzecznosc pomi?-dzy aksjomatem o litewskosci panstwa i faktem udziahi w jego tworzeniu „ruskiego elementu”. Sprzecznosc t? zlikwidowano argumentem „militar-nym” przez przyj?cietezyo odwiecznej litewsko-ruskiej konfrontacji, ktora skohczyla si? zwyci?stwem Litwinow i podbojem olbrzymich ziem na Rusi. Latopisy i kroniki rzeczywiscie zanotowaly aktywn^ militarno-rabunkow^ dzialalnosc Litwinow od drugiej polowy XII w. Obiektami lupieskich na-jazdow stalo si? blizsze i dalsze s^siedztwo Litwinow, w tym takze ziemie ruskie. Byl wszakze jeden wyjqtek, ktorego historycy albo nie zauwazali, albo znaj^c, nie nadawali mu wi?kszego znaczenia. Chodzi o poludniowych i poludniowo-wschodnich s^siadow dawnych Litwinow, a mianowicie o przyszle ziemie bialoruskie. Zrodla pisane zachowaly wiadomosci o kil-kudziesi?ciu lupieskich wyprawach Litwinow w XII i XIII ww. W zadnym z nich nie odnajdziemy jednak najmniejszej wiadomosci o najezdzie Litwinow na takie miasta bialoruskie, jak Nowogrddek, Grodno, Slonim, Wolko-wysk, Pinsk, Polock i inne. Na tie naprawd? wielkiej militarno-rabunkowej aktywnosci Litwinow wobec wszystkich s^siadow nie mozna tego zjawiska uznac za przypadek. Odwrotnie, w tychze zrodlach mozna odnalezc wiadomosci o wspolpracy Litwinow z Bialorusinami, na przyklad ksi?cia Wsie-woloda z Gercike oraz o wspolnej wyprawie Polocczan z Litwinami prze-ciwko Wielkiemu Nowogrodowi. Paszkiewicz nie ukrywal zdumienia, ,,ze
37 H. Lowmianski, Studia nadpoczqtkami..., t. 1, s. IX.
38 J. Jakubowski, Historiogrqfia Litwy, „Przegl^d Wilenski” 1922, nr 7-8, s. 5.
39 B. T. Пашуто, Образоваіше Лйтовского государства, Москва 1959, с. 332-340. Zarowno Paszuto (s. 368), jak i historycy litewscy uwazaj^, ze na pocz^tku powstalo wczesnofeudalne panstwo litewskie, ktore pozniej przez podboje ziem na Rusi przeksztalcilo si? w WKL.
14
stosunkowo maio zachowalo si? wiadomosci o zlupieniu samego Polocka”. Jezeli przyjrzec si? blizej tym wiadomosciam, to znajdziemy tam nieauten-tyczne zrddla, a mianowicie: wiersz z dziela literackiego, krotk^informacj? z „Historii” Dlugosza i wiadomosc z latopisu Lawrientiewskiego, z ktorego nie wynika, ze chodzi o rabowaniu wlasnie Polocka40. H. Lowmianski zwraca tez uwag? na przyklady wykorzystania Litwinow przez Polocczan w wal-kach wewn?trznych, wspolnych polocko-litewskich wyprawach i w sprzy-mierzeniu si? przeciwko Krzyzakom. Wedhig tego badacza „napady litew-skie na Polock nie osiggn?Iy wi?kszego napi?cia, poniewaz Poiocczanie ch?t-nie si? sprzymierzali z poganami przeciw wlasnym rodakom i przepuszczali przez swoj kraj rabunkowe oddzialy litewskie, szukaj^ce zdobyczy w boga-tych republikach pskowskiej i nowogrodzkiej”41.
Informacja zaczerpni?ta ze zrodel pisanych nie pozwala, moim zdaniem, przyj^c wniosku o podboju ziem bialoruskich przez Litwinow. Odwrotnie, istniej^ce dokumenty, materialy archeologiczne oraz lingwistyczne swiad-cz^ o pokojowym charakterze litewsko-bialoruskich stosunkow42.
Rozpowszechnionym stereotypem polskiej i nie tylko polskiej historio-grafii jest pogKd, ze Mendog i jego naast?pcy budowali pahstwo o charakterze litewskim. Brak jakiegokolwiek dowodu na to, aby WKL zapewnialo-by panowanie Litwinow nad Bialorusinami. Organizacja panstwowa opie-rala si? na systemic feudalnym, gdzie pochodzenie narodowe nie mialo is-totnego znaczenia. Panuj^ca dynastia, jak rowniez cz?sc arystokracji byla pochodzenia baickiego. Jednak cala organizacja panstwowa zostaia zbudo-wana wedhig wzorca wschodniosiowianskiego. Feudalowie pochodzenia ruskiego (prawoslawni i katolicy) stanowili znaczngilosc magnaterii i prze-wazaj^c^ilosc szlachty43. Zadna instytucja panstwowa WKL nie moze bye uwazana wi?c za rdzennie litewsk^. Arystokracja litewska, ktdra jakoby podbila Rus, nie miala nawet rodzimej nazwy na okreslenie wlasnego stanu i przyj?la rusk^—bojarow. Nawet herb panstwa posiadal bialorusk^nazw? Pogon (Pahonia).
Interesuj^cym przykladem wplywu stereotypu myslenia na kierunek ba-dan naukowych stanowi praca znanego historyka WKL J. Jakubowskiego. Badacz ten uznal, ze „terytorium etnograficznie litewskie nie zajmowalo nawet czwartej cz?sci calego panstwa”, ale na podstawie rejestru wojska z 1529 r. wyniosl, ze w calym panstwie litewskim w XVI w. ludnosc rdzennie litewska, jezeli nie stanowila wi?kszosci, to przynajmniej rownala si?
40 H. Paszkiewicz, Jagiellonowie a Moskwa..., s. 31.
41 H. Lowmianski, Studia nadpoczqtkami..., t. 2, s. 269.
42 Zob. przyp.: Я. Г. Зверуго, Верхнее Понеманье e 9-12 вв., Mhhck 1989, c. 15;
B. B. Седов, Лйтовскйе племена, [в:] Фшшо-угры й балты в эпоху средневе-ковья, Москва 1987, с. 417; Г. В. Штыхаў, Крывічы, Мінск 1992, с. 95, 106.
43 Zob. przyp. 28; J. Ochmanski, Ruskie wzory organizacyjne w panstwie Litewskim w 14-15 wieku, [w:] J. Ochmanski, Dawna Litwa. Studia historyczne, Olsztyn 1986, s. 76.
15
pod wzgl?dem liczebnym ludnosci ruskiej”44. Oczywiscie, wniosek ten zos-tal odrzucony przez innych historykow jako malo wiarygodny.
Historykiem, ktory wyraznie odszedl od dawnych stereotypow (wyl^cz-nej litewskosci WKL i litewsko-ruskiej konfrontacji) jest J. Bardach. W slad za bialoruskim historykiem W. Piczet^ Bardach proponuje rozumiec poj?cie WKL i jednoczesnie prawa i ustroju litewskiego nie w sensie narodowym lecz panstwowym. Badacz ten poddaje w wqtpliwosc realne istnienie anta-gonizmu mi?dzy Litw^a Rusi^45.
Zrodla historyczne i archeologiczne swiadcz^, ze najwazniejszym zjawi-skiem w polowie XIII w. w dorzeczu Niemna (centrum panstwa) byl proces etnicznego wspoldzialania pomi?dzy Bahami i wschodnimi Slowianami. Charakter i rezultaty tego procesu s^ dobrze znane. Slowianie przenikali od VI-VII ww. na ziemie Baltow i pokojowo asymilowali tych ostatnich. Ut-worzenie WKL nie zahamowalo tego procesu i nie zmienilo jego charakte-ru. Proces ten trwal jeszcze w poczqtkach XX w.46 St^d wniosek o podboju przez Baltow (Litwinow) s^siadow Slowian (Bialorusinow) wydaje si? bye nieprzekonywuj^cy. Powstanie WKL jest raczej wynikiem kontaktow bal-to-wschodnioslowianskich (litewsko-bialoruskich), niz ewolueji plemiennego ustroju Litwinow (chociaz taka ewolueja niewqtpliwie miala miejsee).
Aktywne przesiedlenie Slowian wschodnich na tereny dorzecza Niemna zacz?lo si? w koncu X w. W XIII w. istniala tu juz obszerna strefa kontakto-wa z mieszanym balto-wschodnioslowianskim osadnictwem. Wszystkie miasta — Nowogrodek, Grodno, Wolkowysk, Slonim, Wilno i inne byly slowianskimi, ale wyst?powaly jako centra ekonomiczno-administracyjne calego terytorium47.
Impulsem do rozpocz?cia nowego procesu panstwotworczego staly si? wielkie wydarzenia polityezne w polowie XIII w., tj. najazd mongolsko-tatarski i zagrozenie krzyzackie. Pod bezposrednim wplywem tych czynni-kow w strefie mi?dzyetnicznych kontaktow powstalo nowe pahstwo—WKL. Wydaje si?, ze panstwo to od samego poez^tku bylo dwuetniczne, wszakze z dominacj^elementu wschodnioslowianskiego.
44 J. Jakubowski, Studia nad stosunkami narodowosciowymi na Litwie przed Unici Lu-belsku, Warszawa 1912, s. 6, 10.
45 J. Bardach, Studiaz ustroju iprawa Wielkiego Ksiystwa Litewskiego 14-17 w., Warszawa—Bialystok 1970, s. 6, 19.
46 W. Kamieniecki, Geneza panstwa litewskiego, s. 45; A. Bruckner, Polacy a Litwini. J^zyk i literatura, [w:] Polska i Litwa w dziejowym stosunku, Warszawa—Lublin— Lodz—Krakow 1914, s. 363; M. F., Witebsk i Witebszczyzna, „Ziemia”, Warszawa 1912, s. 516-518; J. Jakubowski, Studia..., s. 2-3; J. Ochmanski, Litewskagranica..., s. 5; tenze, Litewski ruch..., s. 59, 62.
47 A. Краўцэвіч, Стварэнпе Вялікага кпястваЛітоўскага, Мінск 1998, с. 76-122.
16
Змест
Пытанне ўзнікнення Вялікага княства Літоўскага мае ў польскай гістарыягра-фіі багатую літаратуру. Неаднойчы, аднак, гісторыя пісалася па заказу бягучай палітыкі. Паводле польскіх даследчыкаў, рускія княствы сталі аб’ектам мілітар-най экспансіі літоўскіх плямёнаў і не адыгралді ніякай актыўнай ролі ў станаў-ленні ВКЛ. Многа разоў, на аснове неабгрунтаваных тэзісаў будаваліся новыя палажэнні, ствараючы няпэўныя навуковыя канструкцыі.
17
Генадзь Семянчук, Аляксей Шаланда
(Гродна)
Да пытання аб пачатках
Вялікага княства Літоўскага ў сярэдзіне ХШ ст. (яшчэ адна версія канструявання мінуўшчыны)
„Jesli nie mozna przeszlosci апі „ odbic ", апі „zrekonstruowac", to nie pozostaje піс innego, jak tq przeszlosc narracyjnie konstru-owac... Historyk nie „odbija" ani nie ,,re-konstruuje " czegos go towego, tylko na to cze-kajqcego, lecz proponuje taki czy inny opis przeszlosci’’^.
Jerzy Topolski
Паглыбленне шматвекавых узаемаадносінаў паміж славянамі і балтамі (у першую чаргу літоўскімі плямёнамі і протабеларускі-мі) у палітычнай, гаспадарчай і культурнай сферах прывяло да ад-ной з вялікіх і значных падзей у гісторыі Еўропы XIII ст. —да ўтва-рэння Вялікага княства Літоўскага, апошняй класічнай раннесярэд-нявечнай дзяржавы. Праблема генезісу ВКЛ не аднойчы разгляда-лася польскімі, літоўскімі, расійскімі і беларускімі даследчыкамі2, аднак надалей застаецца прывабнай для навуковых пошукаў. Зда-валася б, што тыя нешматлікія крыніцы, якія датычацца перыяду пачатковай гісторыі ВКЛ, ужо дастаткова і поўна каментаваліся
1 J. Topolski, Wprowadzenie do historii, Poznan 1998, ss. 12, 13.
2 B. Антоновнч, Очерк ucmopun Велйкого княжества Лйтовского do половй-ны 15 столетйя, Кнев 1878; J. Latkowski, Mendog, krdl litewski, [w:] Rozprawy Akademii Umiej^tnosci. Wydzial Filozoficzno-Historyczny, Krakow 1892; M. Лю-
18
ў гістарыяграфіі. Больш таго, існуюць ужо даволі ўстойлівыя эмпі-рычныя схемы і канцэпцыі па дадзенай праблеме:
— аб дзяржаватворчых працэсах сярод літоўскіх плямёнаў у XII — пачатку XIII ст.ст. і іх сувязь з генезісам ВКЛ;
— актыўная захопніцкая палітыка літоўскіх плямёнаў у адносі-нах да суседніх славянскіх тэрыторый, як шлях паўставання ВКЛ, альбо супрацьлеглы погляд, дзе актыўным бокам выступаюць сла-вяне ў выглядзе захопу літоўскіх земляў Наваградскім княствам. Па-добныя падыходы адразу скіроўвалі навуковыя дыскусіі ў галіну палітыкі, бо прымушалі вышукваць этнічную (літоўскую альбо бе-ларускую) прыналежнасць Вялікага княства Літоўскага ад першых момантаў яе існавання;
КНІГІ ОНЛАЙН
