Беларускі Гістарычны Зборнік
11
74
лішчы і прыватнай навучальнай установе. Амаль усе гэтыя чыноў-нікі атрымалі адукацыю ва ўстановах Гродзенскай губерні. На вай-сковай службе пабывалі 7 чыноўнікаў мясцовага паходжання (5,4%)
Зямельную ўласнасць сярод чыноўнікаў мясцовага паходжання мелі 9 чалавек. Самым буйным землеўладальнікам быў канцыля-рыст бельскага прадвадзіцеля Восіп Бублееў, бацька якога, селя-нін Ваўкавыскага павета, купіў у гэтым жа павеце маёнтак у 450 дзесяцін43. Сакратар бельскага міравога з’езду Антон Красоўскі, селянін вёскі Грабавец, набыў маёнтак Павукі ў Брэсцкім павеце плошчай 105 дзесяцін44.
Такім чынам, на пачатку XX ст. большасць ніжэйшага і сярэд-няга павятовага чыноўніцтва Беласточчыны складалі мясцовыя ўраджэнцы і ўраджэнцы іншых паветаў Гродзенскай губерні, пе-раважна выхадцы з сялян і мяшчан праваслаўнага веравызнання. Безумоўна, што амаль усе яны былі этнічнымі беларусамі. Аднак ужо паступленне на дзяржаўную грамадзянскую службу з’яўляла-ся крокам на шляху да асіміляцыі. Вышэйпрыведзеныя даныя пе-рапісу 1897 г. выразна сведчаць аб тым, што гэтыя чыноўнікі ў аб-салютнай большасці ўжо дэкларавалі сваёй роднай мовай расій-скую. Натуральна, што і палітычныя погляды павінны былі адпа-вядаць патрабаванням палітычнай „добранадзейнасці”. Пра духоў-нае жыццё чыноўніцтва ў архіўных матэрыялах захавалася даволі мала звестак. Так, жонка сакольскага спраўніка Дуніна-Марцін-кевіча арганізавала аматарскі тэатральны гурток, у дзейнасці яко-га прымалі ўдзел родныя мясцовых служачых45. Выклікае таксама цікавасць архіўная справа аб спробе беластоцкага чыноўніцтва ар-ганізаваць свой адпачынак і вольны час. Летам 1900 г. паліцмай-стар Мятленка звярнуўся да гродзенскага губернатара з просьбай аб дазволе заснаваць гурток дзяржаўных служачых „Отдых”. Пры гэтым прыводзіліся наступныя аргументы: „У беластоцкі высака-родны сход здаўна ўжо пачалі дапускаць яўрэў, што для некато-рых асоб, якія займаюць у горадзе высокае службовае і грамадскае становішча, вельмі непажадана, паколькі ў час адпачынку ім між-волі прыходзіцца сустракацца ў клубе з яўрэямі, і вось склалася кар-парацыя, што задалася мэтай адасобіцца ад яўрэяў”46. Ініцыятары пастанавілі заснаваць чыноўніцкі гурток „Отдых”, сябрамі якога не маглі быць яўрэі, але „паколькі многія з удзельнікаў маюць ста-лыя дзелавыя сувязі з яўрэямі і не жадаюць настройваць апошніх
43 НГАБ у Гродне, ф. 2, в. 37, с. 2357, а. 233-235.
44 Там жа, а. 279.
45 НГАБ у Гродне, ф. 1, в. 18, с. 1270.
46 НГАБ у Гродне, ф. 103, в. 1, с. 104, а. 2.
75
супраць сябе, то гэтае пытанне наўмысна не агаворваецца ў стату-це”47. Губернатар даў дазвол і гурток пачаў дзейнічаць. У 1912 г. узнікла пагроза яго існаванню, паколькі яўрэі-домаўладальнікі ад-мовілі ў арэндзе памяшкання. Кіраўніцтва гуртка звярнулася за да-памогай да губернатара, сцвярджаючы пры гэтым, што „Отдых” — „адзінае ў Беластоку месца, дзе можна рускаму чалавеку знайс-ці адпачынак сярод блізкіх яму духу людзей” і што гурток гэты толь-кі і „дае магчымасць рускаму духу існаваць на ўскраіне”48. Аднак адпачынак для чыноўнікаў часта набываў формы выключна гуль-ні ў карты. У снежні 1912 г. гродзенскі губернатар атрымаў калек-тыўную скаргу ад некалькіх чыноўніцкіх жонак, што іхнія мужы трацяць там вялікія грошы і „таксама гэтая згубная гульня змян-шае працаздольнасць многіх чыноўнікаў і тым самым прыносіць вялікую шкоду ўраду”49. У адказ на запыт начальніка губерні па-ліцмайстар прызнаў, што азартныя гульні „часам здараюцца, але будуць выкараненыя”50. Справаздача аб дзейнасці гуртказа 1912 г. сведчыць аб тым, што былі арганізаваныя 3 маскарады і 2 дзіця-чыя вечары для сем’яў чыноўнікаў. Прыбытак гуртка склаў 8 667 рублёў, з іх 1 100 склалі сяброўскія складкі, 1 193 штрафы, якія на-кладаліся на тых служачых, што пакідалі памяшканне гуртка пас-ля поўначы, 339 рублёў прынёс більярд, 250 — уваходныя білеты, 108 — лато. Але асноўны даход прыносілі картачныя гульні — 3 082 рублі. Выдаткі гуртка дасягнулі 7 475 руб. 3 іх 2 771 руб. пайшлі на рамонт памяшкання, 512 — на прыслугу, 217 — на асвятленне, 149 — на падпіску часопісаў. Для набыцця новых картаў спатрэбілася 1 034 руб. Пры гуртку „Отдых” функцыянавала бібліятэка, у якой чыноўнікі маглі пачытаць наступныя часопісы: „Вестннк Европы”, „Русскне богатства”, „Нсторнческнй вестннк”, „Современный мнр”, „Старые годы”, „Пробужденне”, „Снннй журнал”, „Огонёк”, „Ннва”, „Ополон”, „Новое время”, „Варшавскнй дневннк”, „Речь”, „Русское слово”, „Внленскнй вестннк”, „Голос Белостока”, „Севе-ро-Западная жнзнь”51.
У другой палове XIX ст. — на пачатку XX ст. у складзе чыноў-ніцкага корпусу дзяржаўных устаноў Беластоцкага, Бельскага і Са-кольскага паветаў адбываюцца істотныя змены. У сярэдзіне XIX ст. большасць служачых, асабліва сярэдняга і ніжэйшага звяна, нале-жала да мясцовых ураджэнцаў, пераважна дробнай шляхты ката-
47 НГАБ у Гродне, ф. 103, в. 1, с. 104, а. 2.
48 НГАБ у Гродне, ф. 103, в. 1, с. 104, а?.
49 Там жа, а. 56
50 Там жа, а. 57
51 Там жа, а. 62.
76
ліцкага веравызнання. Пасля паўстання 1863 г. царскія ўлады кар-дынальна змяняюць склад павятовага чыноўніцтва шляхам заме-ны многіх чыноўнікаў-католікаў на выхадцаў з цэнтральных губер-няў імперыі, надаўшы апошнім істотныя ільготы. На пачатку XX ст. большасць чыноўніцтва ізноў складалі мясцовыя ўраджэнцы бела-русы, пераважна выхадцы з праваслаўнага сялянства і мяшчанства. Паступленне на дзяржаўную службу фактычна азначала для іх поў-ную ці частковую асіміляцыю, пераход на расійскую мову і засва-енне расійскай нацыянальнай свядомасці ў яе афіцыёзным варыян-це. Разам з тым пэўная частка беларускага паводле паходжання чы-ноўніцтва магла пры змене палітычных варункаў, што адбылося пасля краху царскай імперыі, папоўніць шэрагі нацыянальна свя-домай інтэлігенцыі. Але гэта ўжо прадмет іншага даследавання.
Streszczenie
W polowie XIX w. wsrod urz?dnikow carskich w obwodzie bialostockim dominowali katolicy, tworz^c niemal 80 proc. kadr. W koncu tego stulecia sytuacja ulegla zasadniczym zmianom. Dominuj^c^ grup^ wyznaniow^ stali si? prawoslawni, zas narodowosciowa Bia-lorusini.
77
artyku
Piotr Bajko
(Bialowieza)
Rozkwit cerkiewnego szkolnictwa elementarnego w latach 80. i 90. XIX wieku na terenie obecnego wojewodztwa bialostockiego
Szkolnictwo prowadzone przez duchowienstwo prawoslawne ma bogat^ i dhig^ historic. Si?ga ono czasow organizowania Cerkwi na Rusi. Z latopi-sow wiemy, ze pierwsze szkoly byly zakladane przy cerkwiach, a pierwszy-mi nauczycielami byli duchowni. Pierwsze zas podr?czniki to slowianskie Pismo Swi?te i ksi?gi liturgiczne.
Przypuszczalnie pierwsz^ szkol? cerkiewn^ zalozyl sw. Wlodzimierz za radq. metropolity Michala. Latopisiec przekazal nam: „... i tako Wladimir powiele sobrat' dietiej znatnych, srednich i ubogich, razdawaja po cerkwam swiaszczennikom s pricztom w nauczenije kniznoje. Prezdie bo, nie wie-duszczije zakona, nie slychali slowies kniznych”. Z latopisnych przekazdw wiemy, ze rowniez Jaroslaw poiozyl zashigi w krzewieniu oswiaty wsrod poddanych. Przy zbudowanej cerkwi sw. Zofii zalozyl on szkol? obliczon^ na 300 osob i — zgodnie ze slowami latopisca — ,,ny cerkwi stawiszcze po gradom i po miestom, postawlaja popy i daja im ot imieni swojego urok, wielja im ucziti Ijudi”. W 1086 r. przy monasterze Andrejewskim zostala zalozona szkola dla 300 dziewcz^t, gdzie uczyly si? one m.in. pisania, rze-miosl i szycia.
Pomyslnie rozwijajqce si? szkolnictwo cerkiewne z czasem zacz?lo pod-upadac. Zmniejszyla si? liczba szkol, zmiejszylo si? rowniez zainteresowa-nie nauczaniem domowym. T? niekorzystn^ sytuacj? rozpatrywal Sobor, jaki si? odbyl w Moskwie w 1551 r. Postanowiono na nim: ,,w carstwujusz-
78
czem gradie Moskwie i po wsiem gradom (i na posadie, i po wolostiem, i po pogostom), protopopom i starejszim swiaszczennikom, i so wsiemi swiasz-czenniki i diakony, kijzdo w swojem gorodie, izbrati dobrych swiaszczenni-kow i diakonow, dziakow zenatych i blagoczestiwych, imuszczich strach Bo-zij, moguszczich i iniech polzowati, i gramotie, i czesti, i pisati gorazdy, u tiech swiaszczennikow, i u diakonow, i u diakow ucziniti w domach uczi-liszcza, cztoby swiaszczennicy i diakony, i wsie prawoslawnyje christianie w kojemzdo gradie predawali im dietiej swoich w nauczanije gramotier i na-uczenije kniznago pisma i cerkiewnego pienija, psaltyrnogo i cztienija ana-lojnago, i tie by swiaszczenniki i diakony, diaki izbrannyje, uczili swoich uczenikow strachu Boziju, i gramotie, i pisati, pieti, i czesti so wsiakim du-chownym nakazanijem, nainacze ze wsiego uczenikow by swoich bieregli i chranili wo wsiakoj czistotie i bluli by ich ot wsiakago rastlenija”.
Postanowienie powyzsze zostalo rozesbane po parafiach w calej Rosji. Szkoly cerkiewne zacz?ly si? odradzac, lecz ten okres nie trwal dhigo. Nie-korzystne wydarzenia w Rosji zepchn?ly szkolnictwo na margines. Upadek szkol zbiegl si? z pocz^tkiem epoki Piotra I. Funkcjonowanie prawa pansz-czyznianego stanowiio dla duchowienstwa powazn^ przeszkod? w prowa-dzeniu dzialalnosci oswieceniowej. Po jego zniesieniu kaganiec oswiaty znow zaptonaljasnym swiatlem, choc nie na dhigo. Duchowienstwo zabralo si? do organizowania szkol z duz^energi^. W 1863 r. w calym imperium rosyj-skim istnialo juz 21 420 szkol cerkiewno-parafialnych, z 413 524 dziecmi pobieraj^cymi w nich nauk?.
Niestety, warunki do dzialalnosci oswieceniowej w owym czasie byly nad-to niesprzyjaj^ce. Sarno duchowienstwo w przewazaj^cej cz?sci cierpialo zwykl^bied?. Obarczone rodzinami, nie mialo czasu na zaj?cie si? sprawa-mi parafii i prowadzenie gospodarstwa domowego, na dodatek znajdowalo si? w duzej zaleznosci od wladz swieckich, ograniczaj^cych zakres dziala-nia. Nieoswieceni, cierpi^cy bied? chlopi, odnosili si? zazwyczaj do ksztal-cenia swoich dzieci z zupeln^ oboj?tnosci^. Do tego nalezy jeszcze dodac brak odpowiednich pomieszczen dla szkol, srodkow na ich prowadzenie, pomocy szkolnych i podr?cznikow, przepisow prawnych okreslaj^cych zakres i sposob prowadzenia szkol oraz wszelkiej pomocy. Nic wi?c dziwnego, ze pocz^tkowy zapal duchowych dose szybko przygasl. Nauczanie, prowadzone we wlasnych domach, prezbiteriach, strozowkach cerkiewnych czy w ciemnych i ciasnych izbach chlopskich, w dodatku za wlasne srodki, nie moglo dawac duchowienstwu satysfakeji, ani tez nie przynosilo poz^danych rezultatow. Brak pomocy od wladz cerkiewnych przyczynial si? do stopnio-wego likwidowania rachitycznych szkolek. Ust?powaly one miejsea szko-lom ziemskim i rz^dowym, dysponuj^cymi z reguly odpowiednimi srodka-mi do ich prowadzenia. Z ponad 20 tys. szkol cerkiewnych w 1863 r., w dwa-dziescia lat pozniej ostalo si? tylko 4 348.
КНІГІ ОНЛАЙН
