КНІГІ ОНЛАЙН
Вечарамі ізноў засядаем ля рэк вавілонскіх, а павесілі леры свае на кустах вербалозьзя. Ўспамінаем із плачам Сіён. Мой родны Сіёне! Я ж зарокся цябе не забыць анідзе й аніколі. Вавілоне матугны, вялікі, бязьлітасны, навакол твае толькі воды. Хай жа рукі адсохнуць мае, хай язык мой навекі зьнямее. Хоць і гордае імя тваё, ад мяне не пачуеш ты оды, ні за то, што малютаў' тваіх нам выслаў, каб нас вызваліць з горкай нядолі, ні за тое, што з вуліц нам вышлеш людзей, каб разьнесьці вуглы нашай хаты, апаганіць нам покуць, а сьцены спаліць да асновы, каб схапіць нашых дзетак малых ды аб камень разьбіць ім галовы. Вечарамі ізноў запыняюся я каля вод вавілонскіх ды хоць кволая лера мая на лозах забытых павісьне, тая песьня пра родны Сіён не заціхне ныне і прысна... 1 Малюта — люты апрычнік цара Івана Жахлівага. — камэнтар А. Б. Ларыса Геніюш КАЛЯДНЫВЕРШ Складана сказаць, наколькі маюць рацыю тыя дасьледнікі, што называюць Ларысу Геніюш эміграцыйнай паэткаю, але што ў грамадзкіх і прыватных архівах ЗША захавалася нямала ейнай эпісталярнай спадчыны — гэта дакладна. Любіла яна да сваіхлістоў дадаваць і вершы, асабліва на сьвяты. Верш, што друкуецца тут, быў напісаны напрыканцы 1973 г. і дасланы ў сям’ю Юзэфы й Часлава Найдзюкоў. Каляда ўрачыста крочыць сьвята, Наўпрасткі празь белы сьнег і лёд Калядуе вецер каля хатаў, Запыняецца каля варот. Нарадзіўся Бог Спрадвечны ў ясьлях, Сьвеціць зорка, зіхаціць назьдзіў, Яна болей ў небе не пагасьне, Каб ніхто з дарогі не змыліў. Над убогім хлевушком ірдзіцца, Ворагам яе не пагасіць, Йдуць Цару-Дзіцятку пакланіцца, Што ў быдлячых ясельках ляжыць. I ня знаючы людзкое мовы, Толькі веліч здольныя адчуць, Паглядаюць з ласкаю каровы I ягняткі радасна бляюць. Пахіліла голаву Марыя, Пастушкі спынілся ў дзьвярох, Пяюць ў небе ангелы сьвятыя. Нарадзіўся ў ціхіх ясьлях Бог! Калядны верш Сьпіць Дзіця ля Непарочнай Маці, Божы Сын, пачатак новых дзён. Пастушкі стаяць каля Дзіцяці, Мудрацы Яго вартуюць сон. Сьвет няземскі ля галоўкі зьзяе, Рука Маці ля маленькіх ног. Урачыста ноч плыве сьвятая. Нарадзіўся ў Бэтлееме Бог! Лявон Юрэвіч Нью-Ёрк ВЫДРУКАВАНА Ў БРАЗЫЛІІ: НЕВЯДОМАЯ ПУБЛІКАТКА Георгнй Садовскйй. Вйтебскіш Ботанйческйй Сад. 1919—1921. Фото-рассказ. 1965. — 28 с. Хоць месца выданьня гэтае незафіксаванаеў „Бібліяграфіі“ Зоры й Вітаўга Кіпеляў1 брашуры нідзе не пазначанае, з ускосных фактаў магчьіма дапусьціць, што аповед пра заснаваньне Батанічнага саду ў Віцебску быў выдрукаваны ў Бразыліі — менавіта тут апынуўся аўтар успаміну Георгі Садоўскі. У цалкам расейскамоўнай кнізе толькі адзін абзац па-беларуску — выява старонкі зь „Беларускай Газэты" 1942 г.: „Віцебскі батанічны сад быў арганізаваны ў 1919 г. па ініцыятыве агранома Г. М. Садоўскага і меў сваёй задачай пашырэньне батанічных і сельскагаспадарчых ведаў сярод вучняў гораду“. Зазначу адразу, што ў кнізе ёсьць і іншыя ілюстрацыі: здымак самога Георгія Садоўскага (1921 г.) ды два ягоных пасьведчаньні (абодва 1920 гг.). Але не праз тыя ілюстрацыі кніга названая фотааповедам. Як тлумачыць аўтар, ва ўспамінах дакладна схопленая, сфатаграфаваная тагачасная рэчаіснасьць — назовы мясцовасьці, прозьвішчы, пасады. Георгі Садоўскі скрозь увесь тэкст непрыхавана дэманструе свае дзьве найгалоўнейшыя жарсьці: антыбалыпавізм і антысэмітызм. Беларусы ні адмоўных, ні станоўчых пачуцьцяў не выклікаюць — відаць, праз сваю неідэнтэфікаванасьць для аўтара, і згаданыя толькі аднойчы: Kipel Vitaut, Kipel Zora. Belarusian Publishing in the West. A Bibliography. Published by Belarusian Institute of Arts and Sciences; Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences. New York-Warsaw, 2006. XVI + 841 p. Abbreviations and Indexes (pp. 679—841). „На громадном фоне доброжелательного й сердечного отношенйя между крестьянамй й помеіцйком, когда местные Комшпеты деловйто йсполнялй „прйказ йз губернйй“, спйсывалй йнвентарь й „народное ймуіцество“, старалйсь отдать на сохраненне тому же помеіцнку, я вйдел, особенно около городов й местечек, полупьяную банду йз деревенской шпаны во главе с сынамй трактйріцйков й кабатчйков, спаueaeiuux й эксплуатйровавшйх белорусскую деревню, которая унйчтожала „народное добро“, с улюлюканйем йздевалась над „панямй й паненкамй“, жгла й громнла „палацы“, с остервененйем таіцйла йз горяіцего зала стйльную мебель, развалйвалась на ней й расстрелйвала йз вйнтовок выбегавшйх породйстых собак й „панскйх“ кошек...“2. Яшчэ ў прадмове Георгі Садоўскі заўважае, што кожны зь іх, старых царскіх спэцыялістаў, хітраваў як мог пры новай уладзе, абы ня трапіць на страту ў ЧК. От жа аўтар і апісвае свае хітрыкі: каб пазьбегнуць мабілізацыі, вырашае зарганізаваць калгас (які назваў „Зеленая Палочка“, у гонар Лява Талстога3) разам з былым гарадзкім галавой Віцебску латышом Давідам Кірылавічам Вегліным ды, дзеля падстрахоўкі, сябрам Бунду „тов. Нзаакам“. 3 калгасу аўтар успамінаў даволі хутка зьбег і, пасьля невялікіх прыгодаў і ўдзелу ў руйнаваньні маёнткаў, атрымаў прапанову ўзначаліць Губэрнскі аддзел паляваньня, так што наступнаю авантураю было ладжаньне ў Віцебскай губэрні паляўнічай гаспадаркі, а ўжо адсюль яго прызначылі загадчыкам сельскагаспадарчай адукацыі пры прафэсійна-тэхнічным аддзеле ў„Внтгубнаробраз". Як піша Садоўскі, не было ніякіх дапаможнікаў, матэрыялаў, выкладчыкаў ды проста прагных да авалоданьня сельскагаспадарчай навукаю. Але... „Обдумав все, ярешйл, пользуясь суіцествовавшей тогда полной неразберйхой й бесправйем й опйраясь на жестокую власть, послу- 2 Садовскнй Г. Внтебскнй Ботаннческнй Сад. 1919—1921. Фото-рассказ. 1965. С. 4-5- 3 У апошнія гады свайго жыцьця Леў Талстой выказваў пажаданьне, каб яго пахавалі ў лесе Стары Заказ, на месцы „зялёнай палачкі'*. Легенду пра зялёную палачку будучы пісьменьнік пачуў у маленстве ад брата Міколы. Маўляў, існуе таямніца, запісаная на зялёнай палачцы, і калі тую палачку знайсьці, людзі перастануць хварэць і паміраць, а ўсе стануцца „мурашынымі братамі". жйть своему народу — создать такйе ценностй, которые в веках помогут ему йзучать й осознать окружаюіцую прйроду... Органйзую в городе Вйтебске Зоологйческйй й Ботанйческйй сад. Вечером я собрал к себе в канцелярйю йдейных спецпалйстов no прйродоведенйю: Владймйра Владймйровйча Адамова, который в своем йменйй „Клятцы“ создал ботанпческую коллекцйю йз местных растешш; Плюіцйк-Плюіцевского, спецйалйста no жукам. Он все свое свободное время — on был Віітебскйм Податным Ннспектором — отдавал сбору жуков й ймел прекрасную коллекцйю в 56 ооо, собранных no всей Россіій; Антона Дворжецкого-Богдановйча, помеіцйка йменііяЯновйчй, Внтебского уезда й губернйй, проводйвшего большйе работы no метеорологйй й ймевшего прекрасный телескоп; Нйкольского, преподавателя Естествознанйя в Вйтебской гнмназйн, вечно копавшегося в местных йзвестняках й выйскйваюіцего „спйрйферов“'; Мйшу Навроцкого, быв. Следователя no важнейшйм Делам, знавшего прекрасно всю Вйтебскую губернйю; Нвана Мороза йз фольварка „Фотынь“Лепельского уезда Вйтебской губернші, который под руководством своего отца, „белорусского Мнчурйна“, действйтельно знал нашу Вшпебскую флору й фауну“5. Тагачасныя ўмовы не дазволілі збудаваць сапраўдны заасад, таму вырашылі абмежавацца нежывою фаўнаю. Праз год музэй пачаў працаваць у залі былой праваслаўнай сэмінарыі: „Теперь [...] надо вспомнйть тех, кто практйческй в нем поработал. Александра Мвановйча Аверковйч co своей подругой Сабйной — прекрасно набйвалй чучела птйц, жйвотных й рыб. Пван Мороз й его братья йзготовлялй целые бйологйческііе картйны йз крупных жйвотных (волков, рысей, кабана) й вообіце, создавалй бйологйческую обстановку. Самый матерйал — птйчек, пресмыкаюіцйхся — добывалймой два сына, Вйктор йЛеонйд, которым й йх прйятелям я выхлопотал разрешенне „на научную охоту“йз Вйтебской Че-Ка“6. Скончыўшы працу над музэем, тым самым калектывам вырашылі стварыць Батанічны сад — у саду Ханны Гурэвіч на Варапаеўскай вуліцы. Час быў запоўнены працаю зь землямерамі, нечаканаю падтрымкаю ад „бундзісткі" Сары Шэйдаінай, супрацоўшцы Д№пгубнаробраз“, ’ Спірыфэрыды (Spiriferida) — вымерлы атрад клясу замкавых плечаногіх. 5 Садовскнй Г. Внтебскнй Ботаннческнй Сад... С. 9. 6 Тамсама. С. іо. нутранымі інтрыгамі з таемнымі чэкістамі і нават уцёкамі на малую бацькаўшчыну, у Латвію, і павяртаньнем назад; абмеркаваньнямі плянаў з настаўнікамі прыродазнаўства, адкрыцьцём курсаў пчалярства, дзе першым лектарам стаўся Георгі Садоўскі. Пачалі працаваць курсы ў будынку былой праваслаўнай сэмінарыі; студэнты былі векам ад 16 да 50 гадоў. Да працы над Батанічным садам далучаліся й новыя людзі: Сяргей Карпавіч Трубчынскі зь Невельскага павету і Барткевіч зь сям’і сьвятаррў. На Першае траўня сад меў ужо болып-менш батанічны выгляд: каля расьлінаў меліся шыльдачкі з назовамі — латынь і расейская мова; высаджаныя дрэвы, разьбітыя клюмбы, адна зь якіх была зробленая ў выглядзе зоркі: „За это подхалймство перед болыйевйкамй я всю моральную ответственность беру на себя. [...]Мне, коренному вйтеблянйну, была прекрасно йзвестна йсторйя моего края, через который векамй двйгалйсь нноземныеpamu й„огнем uмечем“ превраіцалй его в пустыню. Тогда создалась поговорка, — «зол, да не сйлен — говну брат!»"7. На вачох багацела аранжарэя, якой кіраваў У. У. Адамаў: пальмы, кактусы, бананавае дрэва, армы, мірты. Большасьць проста прыносілі знаёмыя, сябры; насеньне адной рэдкай расьліны знайшліўмясцовага аптэкара. У аранжарэі высадзілі й садавіну, якую спажывалі й самі, і нават нешта атрымлівалася прадаваць. Асобна разьмясьцілі грады, на якіх супрацоўнікі саду супольна з школьнікамі высаджвалі вопытныя расьліны — махорку, кукурузу, экзатычную садавіну. Пачуўшы пра сад, сюды пачалі прыходзіць сяляне, калі проста глядзелі на гаспадарку, калі крытыкавалі, а калі й самі насеньне прасілі. Посьпех быў настолькі відавочным, што Георгію Садоўскаму дазволілі ствараць „показательные хозяйства“: „Первым йз нйхя наметйл Фотынь — фольварк Лепельского yesda Вйтебской губернйй, где хозяйнйчал „старый“Мороз, наш „Белорусскйй Мйчурйн“. Он создал благодаря своему шйрокому й практнческому уму самое доходное, „рентабельное“ хозяйство во всем Вйтебском округе^.