КНІГІ ОНЛАЙН
153 Мікалай Каробка (1872—1920), расейскі літаратурны крытык. шчы матэрыял, а ня сымболь Сонца. Крыніцы: 1) гаспадарчая сэзонавасьць [экономічная], 2) шлюбная сэзонавасьць [біялёгічная], з) культ прадзедаў [псыхолёгічная (анімізм)]. Клінгер „Obrz^dowosc ludowa Bozego Narodzenia“154 — культ прадзедаў. Пласты: а) магічныя дзеі, б) тотэмізм. А: 1) спосаб перадачы магічнае сілы праз тыя ці іншыя прадметы, 2) магія падобнасьці, з) лікавая, 4) магія адхіленьня, абароны. 1) — куцьця, сена, салома, жытні сноп 2) болып шырока — іголка з даўгой ніткай // лён, гразная кашуля // [чорная] грэчка, аладкі // цяляткі гладкі. Драмат.[ычныя] сцэны — Шчодра, з) ~ 3 р.[азы] абыходзяць, 3 р.[азы] гаспадар стукае н пытае, 7,9,12,4) — круг — абруч, запісваньне каляды Б: абыход, з мядзьведзем, часткова каза. Культ прадзедаў — куцьця (Карскі — ахвяра духам). Гістарычныя напластаваньні — хрысьціянскія (сена, крыж, як сымболь адхіленьня), дружынныя. Каляды — calendae — коляды. Русальны тыдзень. Адны дасьледчыкі глядзелі на русалак, як на вадзяных духаў, другія (Весялоўскі) — рэшткі культу прадзедаў (душы нехрышчоных, самаіубцаў), трэйція (Благой Ангел) — комбінацыйны вобраз. Русальныя дзеі — модэлі, вянкі. (Мітолёгі — сымболь сонца, антычнае карэньне, увязка з ратайскай працай), кумаваньне (сувязь з прыродай, рэшткі сэзонных шлюбаў [— прыняцьце ў род], прыёмы магічных дзей). Русальныя песьні. Об’ект — мітолёгічная постаць русалкі. Тэма — каханьне. Імкненьне забясьпечыць гасп.[адарчы] добрабыт — асноўнае ўва ўсіх разгляданых абрадах і песьнях. Нагата, як магічны прыём. Карагоды — прыём вэгетацыйнае магіі. Песьня ўсьведамляе карагод, як аграрны прыём. Радаўніпа. 8/ХІІ. Фомннцпн — „Божество древннх славян“155 — вясн.[овы] абр.[ад] на грунце міту пра Дэмэтру і Пэрсыфону (успамін пра дзяўчыну, яе шуканьне і г. д.). Аннчков ,,Вес.[енняя] обр.[ядовая] песня на Зап.[аде] н у славян"156. Весн.[авы] абр.[ад] у сьвятле фольклёрных паралеляў, адылі не абмяжоўваецца адным параўн.[альным] мэтодам, а імкнецца прыстасаваць і соцыял.[ёгічны] падыход — аграрная аснова (пав.[одле] Фрэзэра157). Гастон Парыс і прыст.[асаваньне] 154 Поўнае бібліяграфічнае апісаньне: Obrz^dowosc ludowa Bozego Narodzenia, jej pocz^tek i znaczenie pierwotne. Poznan, 1926. — 89 s. 155 Поўнаедакладнаебібліяграфічнаеапісаньне: Фамннцын,А. Божествадревннх славян. Вып. 1. Санкт-Петербург, 1884. — 332 с. 156 Поўнае бібліяграфічнае апісаньне: Аннчков, Е. Весенняя обрядовая песня на Западе н у славян. В 2-х ч. Санкт-Петербург, 1903—1905. 157 Джэймс Джордж Фрэзэр (1854—1941), ангельскі антраполяг, этноляг, культуроляг, фальклярыст і гісторык рэлігіі. яго Анічкавым. Ня гледзячы на ідэяліст.[ычны] налёт, Анічкаўусё-ж першы ўва усх.[одне]-слав.[янскім] фольклёры выставіў прынцып сэзоннасьці. Купальле. У васяродку — вогнішча. Кола (барана, [караністы сноп]). Кумаваньне. Вянкі, (Каструбонька і Марэна — лялька — укр.[аінцы]). Эротычны характар. Звычай пачацьця ў жыце. — Росквіт прыроды — граньне сонца, размаўляньне жывёлы і магчымасьць падслухаць яе чалавеку, кветка-папараць, шуканьне скарбаў, ведзьмы і чараўнікі — адбіраньне малака > грамнічная сьвечка, — раскопваньне мурашніку. — Купальле — агульна-эўропэйскае сьвяткаваньне. — Потэбня — „О куп.[альскнх] огнях н сродных с ннмн представленнях“158, Фомннцнн — „Богння весны п смертн“159. Аннчков — куп.[альскія] агні — ачышчальны спосаб (думка Фрэзэра). Зеленін160 — качаньне па зямлі, — аграрная аснова і шлюбная сэзонавасьць, кола — найбольш годны гарушчы матарыял. Карскі — агні — гатаваньне страў і асьвятленьне. Веселовскнй — „Гетернзм, побратнмство н кумовство в куп.[альской] обр.[ядностн]“161 — радавыя сьляды. „Купальле“ — „Сйріо“ (нашае жаданьне). ,,Cupido“ — назоў старадаўняга бога каханьня (Густынскі летапіс162). Кастамараў163 — сынонім „Ксьціцель“. 1) соц.[ыяльны] эл.[емэнт] 2) гіст.[арычна]-культ.[урны]. Агр.[арная] аснова — вогнішча — заклінаньне сонца — імкненьне падтрымаць яго моц, прыём сэмільнай магіі. Скокі — магічны спосаб, скаканьне ўтору, праз вогнішча — магія вышыні — спосаб выклікаць высокі рост збожжа. Гіст.[арычна]-культ.[урны] — шлюбная сэзонавасьць (эротыка), моманты радавога быту (супольныя воз.[легання]). Кумав.[аньне] — раптоўнае радзтво, як сурогат сапраўднага. Дуалізм у паглядах на прыроду (доб- 158 Поўнае бібліяграфічнае апісаньне: Потебня, A. О купальскнх огнях н сродных с ннмн представленнях // Древностн: Археол. вестннк, нзд. Моск. археол. о-вом. Москва, 1867. Май—нюнь. С. 97—106. 159 Поўнае дакладнае бібліяграфічнае апісаньне: Фамннцын, А. Богння весны н смертн в песнях н обрядах славян // Вестннк Европы. 1895. №6. С. 675—699; № 7. С. 134-154. 160 Дзьмітры Зяленін (1878—1954), расейскі й савецкі этнограф. 161 Поўнае бібліяграфічнае апісаньне: Веселовскнй, А. Гетернзм, побратнмство н кумовство в купальской обрядностн // Журнал Мнннстерства Народного Просвегцення. Седьмое десятнлетне. Ч. ССХСІ. 1894. — 35 с. 162 Летапіс зборнае рэдакцыі пачатку XVII ст. (ад с. Густыня, Чарнігаўшчына). 163 Мікалай Кастамараў (1817—1885), расейскі грамадзкі дзеяч, гісторык, публіцыст і паэт. рыя і злыя сілы). Папараць — легенда пра Промэтэя (птушка). Лялькі — для расьціннасьці, што забіваўся ў момант росквіту, каб мог перанесьці ў іншыя рэчы ня ў стане друзласьці, а ў стане красаваньня (Фрэзэр). — У песьнях найбольш пашыраны эротычныя мотывы, часам у чыста-легендарнай ахварбоўцы (брат і сястра — браткі), шлюбныя мотывы — вялічаньне, гумар.[ыстычныя] песьні — найграваньне; мом.[анты] з гісторыі сям’і і шлюбу. 13/ХІІ. Зажынкі й дажынкі. Талака і зьвязаныя з ёю песьні — першы від працоўных песень. Другі від — разгляданыя. — Абрус, ношка, прывітаньне ніўцы, зажынаньне старэйшымі ці мужчынамі (горада; каб ня мокрае жніво). Дажынкі — апошні сноп, пакіданьне казловае барады, націсканьне яе хлебам ці каменем, качаньне навакол яе. Карскі збліжае з каляднаю казою і з духам нівы (ахвяра яму), — на аснове тэорыі Мангарта164. Зеленін — магічны прыём высяваньня на налецьце; націсканьне — прыём сэмільнай магіі, паліваньне вадою — заклінаньне дажджу, завіваньне вянкоў і г. д. Аснова — ратайская магія, крышку і анімізм. Песьні: 1) соц.[ыяльна]-быт.[авы] зьмест 2) прыродаап.[ісаньне] з) паас.[обныя] мотывы, — 2) увасабленьне жыта. з) спарыш, рой (бог нівы — Шэйн, „Юр’я“ — Фомінцын, — Каравай — Потэбня). Сямейныя абрады. Разьвіцьцё сям’і — гэтэрызм, эндогамія (шлюбы ў сярэдзіне аднаго роду) і экзогамія (па-за родам), матрыярхат і патрыярхат. — Нараджэньне — погляды на цяжарных — духі добрыя і злыя, ахоўваюць іх, не глядзець на вагонь, на калек. Разьвязваньне вузлоў і расшпільваньне, расчыненьне царскіх дзьвярэй. Кувадла — выседжваньне. Хрэсьбіны. Падзел кашы — ахвяра хатнім багом бяз моладзі. Песьні кум і кума // муж і жонка, доля дзіцяці (абарона выш.[эйшых] сіл) і па-за ёю165. Дні і гадзіны. Зорнае неба — зоркі // чалав.[ечыя] душы. Вясельле. Сватаньне, змовіны, заручыны, дзявочнік, вянец, пасьля вянца. 15/ХІІ. Пасад, слупавая песьня, пострыгі, расплёт касы. Штучныя перашкоды поезду. Царква — каберац, сьвечкі. Сустрэча маладых — кажух, хлеб-соль, зерне. Пасад — насьледав.[аньне] княжацкіх звычаяў удз.[ельнага] часу. Эпітэты і назовы з княжацкага абыходку (Карскі — ідэял — княж.[ацкае] жыцьцё). Пострыгі — юрыд.[ычны] акт сьпе- 164 Вільгэльм Мангарт (1831—1880), нямецкі філёляг, этнограф. 165 Над радком — пытальнікі. ласьці („з хлапецкага стану ў мужчынскую славу“) — пасьвячэньне вышэйшым сілам. Перашкоды — умыканьне, тое-ж — змаганьне падчас выкупу касы. Слупавая песьня — культ прадзедаў — ахвяра хатнім багом. Кажух — магічная дзея. Зерне — ратайск.[ая] магія. Мёд — улюблёная ‘хвяра багом, ці — узмацненьне організму („мядовы месяц“). Фата — мітолёгі — хмары, што закрываюць сонца, Шрадэр166 — умыканьне, Доўнар-Запольскі167 — культ фаллоса. Пасьля вянца — звычай цэнзуры абычайнасьці (устанаўленьне цноты) — радавы быт, Зеленін — магічная ‘снова (песьня з Сураскага павету; цнота — магічны спосаб, які спрыяе гасп.[адарчаму] дабрабыту). Песьні — а) міт.[алягічна]-гіст.[арычна]-культ.[урныя], б) рэальна-бытавыя, в) псыхол.[ёгічныя], г) гумарыст.[ычныя] — а) пар.[аўнаньне] з ястрабам і шэрай вуціцай, прыезд сватоў // налёт хіжацкіх іпухаў (коршуны), пусканьне каляное стралы. Песьні пінчукоў, песьні выкупу касы; ідэялізацыя маладых, б) пасьля царквы — дзякаваньне за танны шлюб, вялічаньне — гаспадары, в) перажываньні маладое — ростань, песьні дзявочніку, аплакваньне долі сіраты, г) кпінкі з сватоў і іншага пэрсоналю. Форма — сымболічны і псыхолёгічны паралелізм. С[ымболік]а— з імкненьня выявіць дачыненьні маладых, с[ымбол]і з сьвету прыроды — расьцін.[нага] і жывёльн.[ага], радзей — з астрономічнага сьвету (праца Зямкевіча168) — Ак.[адэмік] Весялоўскі — „вясельле — вольная містэрыя“ [шырыня]. — Працы пра вясельле — Сумцов — „О свадебных обрядах“169, Д.[оўнар]-3апольскі — ,,Бел.[орусская] свадьба“17°, Р. Земкевнч — Сумцоў — падвойнасьць — нар.[одныя] абрады з стара-славянскага адзінага быту (гіст.[арычна]-культ.[урны]), — запазычаньні з антычнага (ас.[абліва] рымскага) рытуалу —19 пунктаў дотыку — нацяжкі (частаваньне) — Д.[оўнар]-3апольскі — гіст.[арычна]-культ.[урны] і пар.[аўнальны] мэтод — гісторыя сям’і, паралелі, дужа разгорнутыя — каравай // ант.[ычнасьць] Зеленін — уплыў 3-х фактараў — 1) перажыткі даўнай пары шлюбу 2) запазыч.[аныя] з антычнасьці моманты 166 Ота Шрадэр (1855—1919), нямецкі філёляг. 167 Мітрафан Доўнар-Запольскі (1867—1934), этнограф, гісторык, фальклярыст і літаратуразнаўца. 168 Так у рукапісе. Маецца на ўвазе Рамуальд Зянкевіч (1811—1868), беларускі фальклярыст, этнограф, архэоляг, краязнаўца й пэдагог. 169 Поўнае бібліяграфічнае апісаньне: Сумцов, Н. О свадебных обрядах, пренмуіцественно русскнх. Харьков, 1881. — 218 с. 170 Поўнае бібліяграфічнае апісаньне: Довнар-Запольскнй, М. Белорусская свадьба н свадебные песнн: Этнографнческнй очерк. Кнев, 1888. — 38 с. (праз Бізантыю — каравай, дрэва, абход навокал яго), з) прыстасаваньне папярэдніх момантаў да рэальна-бытавых умоў жыцьця, вялікарусы праяўляюць тут найбольш практыцызму і рацыяналізму. Пласты: — 1) далёгічны — магічны, 2) гіст.[арычна]-культ.[урныя] водгукі гісторыі сям’і. Гетэрызм — абрадавыя скокі з кожным, хапаньне за руку — адзнака ўласнасьці. Матрыярхат — роля брата. Умыканьне (найшырэй) — позны прыход сватоў, дружына і яе трыманьне на заручынах, перашкоды, фата, вянкі, сымболі ў песьнях. Купляньне — продаж — формулы сватаньня, куніцы, продаж касы, выкуп маладое, песьні. Дабрахвотная згода (найвузей) — моманты песень з) анімізм — культ прадзедаў — умыканьне маладое пад час сватаньня (печ, калупаньне), слупавая песьня, пострыгі. — Сынкрэтызм — драма — змаганьне, як элемэнт інтрыгі (дзея і контр-дзея паводле Волькенштэйна171), тэатральная бутафорыя (каравай), рэквізыт (ручнік, вянкі, фата), дыялёг у гаворках і песьнях, драматызацыя ў песьнях (доля сіраты).