КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
настрой» выбарам ілюстрацыяў для кнігі. Напрыклад, у разьдзеле пра незалежніцкі рух у канцы 1980-х і першы этап беларусізацьгі, які праходзіў пад лёзунгамі Адраджэньня пачынаючы з 1991 году, было зьмешчана шмат сымбаляў, якія Аляксандар Лукашэнка скасаваў у выніку ініцыяванага ім рэфэрэндуму. Такая правакацыя не ўяўляла сабою нічога надзвычайнага, бо погляды палітычнай апазыцыі ў Беларусі ні для каго не сакрэт і ня лічацца асабліва пагрозьлівымі. Уласную дынаміку яны атрымалі толькі тады, калі кніга зрабілася мясцовым бэстсэлерам. Яшчэ ніколі ў гісторыі Гародні не было такой яркай, поўнай гарадзкой гісторыі, у якой было б разгледжана столькі розных аспэктаў. Дзякуючы падтрымцы польскіх донараў кніга трапіла ў дзяржаўныя кнігарні па даступнай цане. Але папулярнасьць саслужыла аўтарам дрэнную службу, бо кнігу аднойчы прэзэнтавалі ў якасьці сувэніру на сустрэчы «вэртыкальшчыкаў». Мясцовая легенда сьцьвярджае, што высокі менскі чыноўнік зь Міністэрства ўнутраных спраў узяў кнігу ў рукі і разгарнуў яе з канца. Ды вельмі хутка насьцярожыўся, бо сутыкнуўся з разьдзелам пра палітыку беларусізацыі ды нацыянальны рух пачатку 1990-х гадоў, а заканчваўся гэты разьдзел на 1994 годзе, да выбараў Аляксандра Лукашэнкі. Завяршала ж кнігу ілюстрацыя зь бел-чырвона-белым сьцягам. Неўзабаве кіраўніцтва Гарадзенскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту імя Янкі Купалы пачало ціснуць на аўтараў падручніка за іхную інтэрпрэтацыю гарадзенскага палімпсэсту. Усе аўтары-выкладчыкі ўнівэрсытэту без дадатковых указаньняў ведалі, што трэба рабіць. А тых, хто меў з гэтым складанасьці, упаўнаважаныя інстанцыі хутка азнаёмілі з працэдураю. У выпадку гісторыка Андрэя Чарнякевіча былі мэтанакіравана сфабрыкаваныя факты парушэньня працоўнай дысцыпліны: нехта затрымаў яго на катэдры, а тым часам іншы калега заявіў, што Чарнякевіч спазьніўся на заняткі. Для Андрэя праект падручніка быў асабліва важны, бо гэта давала яму магчымасьць увесьці мясцовы зьмест у навучальныя курсы. Але ў выніку ён застаўся бяз сродкаў да існаваньня ў Беларусі, бо быў адным з тых, хто напісаў гарадзкую гісторыю Гародні па-беларуску. Празь нейкі час працы пазбавіліся яшчэ двое аўтараў: навукоўцы Вячаслаў Швед ды Іна Соркіна не прайшлі па конкурсе на пасады, якія яны займалі шмат гадоў, — натуральна, без афіцыйнага прызнаньня, што прычына гэтага палягае ў суаўтарстве той кнігі. Пазьней ахвярамі хвалі чыстак зрабіліся яшчэ двое гарадзенскіх гісторыкаў: Генадзь Семянчук і Сьвятлана Куль-Сяльверстава. У абодвух выпадках фармальнай прычынай было паралельнае выкладаньне ў польскіх унівэрсытэтах. Выкладчыкі, гатовыя ўдзельнічаць у чыстках, рабілі гэта дзеля таго, каб самім застацца ва ўнівэрсытэце. Але іншаю прьгчынаю было жаданьне ўкараніць больш прыязную да Расіі, больш патрыятычную, на іхны погляд, вэрсію гісторыі, у якой гісторыя Гародні дыстанцаваная ад Рэчы Паспалітай і ў якой менш крытыкуецца савецкі пэрыяд. Звальненьне аўтараў «Гродназнаўства» ня толькі пацьвярджае існаваньне палімпсэсту Гародні, але і дэманструе, што барацьба за асэнсаваньне асобных часавых пластоў уяўляе сабою сутнасна палітычны працэс, які далёкі ад завяршэньня. Тым часам Аляксандар Смалянчук ды іншыя працягваюць сваю справу. Штогод пачынаючы з 2008 году праходзіць канфэрэнцыя «Гарадзенскі палімпсэст», па выніках якой публікуюцца зборнікі, што адлюстроўваюць шматгадовую дасьледчую працу. У 2014 годзе на зьмену шэрагу зборнікаў прыйшоў праект «Гарадзенскі соцыюм». Іншыя паралельныя і канкурэнтныя праекты прывялі да такога моцнага выбуху актыўнасьці, што мае беларускія калегі ўжо пэўны час з гонарам кажуць пра «гарадзенскую гістарыяграфічную школу». Гэтая супольная назва азначае ня столькі выразны мэтадалягічны кірунак, колькі моцны фокус на рэгіянальнай і лякальнай гісторыі ды, натуральна, адмежаваньне ад афіцыйнай, прасякнутай дзяржаўнай ідэалёгіяй гістарыяграфіі рэжыму, якая фактычна не прызнае зьвязаных з гвалтам аспэктаў савецкай гісторыі. Сапраўды, у апошнія дзесяць гадоў ніводзін горад у Беларусі не спарадзіў так шмат гістарыяграфічных працаў у пераліку на колькасьць жыхароў і так шмат грамадзкіх дэбатаў вакол гэтых працаў, як Гародня. Але ўсё ж такі яна ўсё яшчэ істотна адрозьніваецца ад украінскага Львова. Тым ня менш, зразумела, што мясцовыя дзеячы прэтэндуюць на тое, каб адыгрываць такую ж важную ролю для Беларусі, як іхныя калегі ў Галіччыне выконваюць для Украіны, г. зн. быць цэнтрам нацыянальнага адраджэньня, апірышчам аўтаномнага інтэлектуальнага жыцьця і пляцоўкай, у якой сыходзяцца розныя лініі памежжа і адбываецца ўзаемаабмен. Да гэтай дынамікі спрычынілася моцная ідэнтыфікацыя навукоўцаў з аб’ектам іхных дасьледаваньняў, а таксама моцная канкурэнцыя разнастайных інтэрпрэтацыяў гарадзкой гісторыі. Як паказвае выпадак падручніка «Гродназнаўства», надалей існуе ўзаемасувязь паміж беларускім этнанацыянальным праектам і польскімі праекцыямі на былым усходзе Польскай Рэспублікі. У адрозьненьне ад Нямеччыны, у Польшчы разьвіцьцё сувэрэннай (у арыгінальным значэньні гэтага слова) Рэспублікі Беларусь разглядаецца як прыярытэт вонкавай палітыкі — нават калі ў Гародні і ваколіцах усё яшчэ жыве істотная польская меншасьць. Пасьля публікацыі першага нямецкамоўнага выданьня гэтай кнігі зьмены адбыліся ня толькі ў Гародні: вясною 2011 году я разабраў сваю прыватную бібліятэку і перадаў дзяржаўнай бібліятэцы Бэрліну ўсе кнігі пра Беларусь, якія не датычаць Гародні. Я быў перакананы, што нямецкая эканамічная і вонкавая палітыка не прадугледжвае месца для культуроляга, які спэцыялізуецца на Беларусі, і заняўся выяўленьнем новых зьместавых абсягаў у гарадзкіх дасьледаваньнях. Аднак усяго празь некалькі тыдняў мне прапанавалі адправіцца ў Эўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт у Вільні ў рамках Нямецкай службы акадэмічных абменаў (DAAD). Я пераехаў у Вільню і чатыры гады працаваў са студэнтамі, якія нарадзіліся на берагах Нёману пасьля 1991 году і прыехалі ў сталіцу Літвы, каб вывучаць у беларускім унівэрсытэце ў выгнаньні культуралёгію, паліталёгію, права або гісторыю. У ЭГУ ў Вільні я змог працягнуць сваё дасьледаваньне беларускага гарадзкога грамадзтва. Унівэрсытэт працуе ў Літве з 2005 году, аднак усё яшчэ застаецца беларускаю ўстановаю — пераважная болыпасьць маіх калегаў і амаль усе студэнты паходзяць зь Беларусі. Літоўская калега выказала гэта, падміргваючы, наступным чынам: «You can take a girl from Alabama, but you cannot take Alabama from the girl». Выкладчыкі i студэнты не адмовіліся ад усіх сваіх практык, звычак і каштоўнасьцяў, якія мелі ў Менску, Гародні, Гомелі і Магілёве, толькі таму, што атрымалі шэнгенскую візу. Гэта датычыць і мовы. У сваёй кнізе я на прыкладзе Гародні прадэманстраваў, чаму беларускае гарадзкое грамадзтва гаворыць сёньня на расійскай мове. I пры ўсёй схільнасьці да беларускай мовы я сам ніколі не сумняваўся, што сучасная Беларусь — гэта русафоннае грамадзтва, у якім на беларускай мове гавораць у вельмі канкрэтных сытуацыях вельмі канкрэтныя сацыяльныя групы, г. зн. карыстаюцца ёй як сацыялектам. Тое самае і ў ЭГУ: пераважная болыпасьць маіх студэнтаў у штодзённасьці гаварылі па-расійску. Толькі нешматлікія гаварылі па-беларуску з палітычных або культурных прычын, бо асабіста для іх гэтае адрозьненьне мела значэньне. Я ведаў амаль усіх гэтых студэнтаў, і мне падабалася час ад часу мець магчымасьць пагаварыць па-беларуску ў працоўныя будні. Але зноў і зноў я станавіўся перад сэмінарскаю групаю з 25 чалавек з усёй Беларусі, і толькі двое студэнтаў адказвалі па-беларуску, у той час як астатнія гаварылі па-расійску. Я з задавальненьнем болып выкладаў бы па-беларуску, але трымаўся прынцыпу: гавары на той мове, на якой гаворыць твой суразмоўца. Адначасова ў ЭГУ цалкам нармальна абмяркоўваць з калегамі актуальныя сацыялягічныя, паліталягічныя і гістарыяграфічныя пытаньні на беларускай, расійскай, ангельскай, польскай і нямецкай мовах. У Вільні каля паловы жыхароў гавораць па-расійску. Таму апроч ангельскай мовы расійская ў штодзённым жыцьці ў мностве абставінаў усё яшчэ слу- жыць лінгва франка — акурат у беларускім унівэрсытэце ў літоўскім выгнаньні. Тэарэтычна можна было б чакаць ад грамадзянаў Беларусі пасьля 11 гадоў вывучэньня беларускай мовы ў школе, што яны будуць валодаць абедзьвюма дзяржаўнымі мовамі. Але на практыцы гэтыя чаканьні для балыпыні беларусаў ня спраўджваюцца — у тым ліку таму, што беларуская мова з прычынаў, апісаных у маёй кнізе, усё яшчэ належыць да аднаго з найгорш укамплектаваных школьных прадметаў у пляне зьместу, дыдактыкі і кадраў. Таму я добра магу зразумець, калі большасьць студэнтаў у ЭГУ ня толькі не гаворыць па-беларуску свабодна, але і ня мае жаданьня вучыць беларускую мову — для іх гэта толькі рэпрэзэнтацыя беларускага афіцыёзу. Літоўскім грамадзянам падаецца таксама бессэнсоўным вучыць унармаваную беларускую мову. Для адной дыскусіі апазыцыйны тэлеканал «Белсат» ня мог знайсьці ва ўсёй Вільні суразмоўцу, які гаворыць па-беларуску і не паходзіць з малой беларускае меншасьці або зь менскай інтэлігенцыі. Літоўскім гісторыкам дастаткова мець магчымасьць чытаць Статуты Вялікага Княства Літоўскага на «рускай канцылярскай мове», якая ўважаецца за папярэдніцу сучаснай беларускай. Здаецца, лёгіка наступная: навошта вучыць сучасную беларускую мову, калі на ёй не гавораць самі беларусы? Калі ў 2008 годзе я ўпершыню прыехаў у ЭГУ ў Вільні, каб выступіць з дакладам, мне кінулася ў вочы, што ўнівэрсытэт адлюстроўвае сучасную беларускую культуру ня толькі ў моўным пляне. Як і ў Гародні, сацыяльныя дачыненьні паміж калегамі адзначаныя тут глыбокім недаверам. Неўзабаве пасьля майго прыезду адзін з асыстэнтаў гістарычнага дэпартамэнту патлумачыў мне як чужынцу, што ня лічыць Алеся Смаленчука прафэсіяналам. Гэта супярэчыць майму ўласнаму перакананьню, што Смалянчук — адзін з самых кампэтэнтных і прадуктыўных гісторыкаў ува ўсёй Беларусі, Калі ў лістападзе 2011 году я прыехаў у ЭГУ як дацэнт Нямецкай службы акадэмічных абменаў, канфлікт паміж Смаленчуком і кіраўніцтвам гістарычнага дэпартамэнту ды кіраўніцтвам унівэрсытэту ўжо дасягнуў свайго апагею. Стварэньня інстытуту гістарычнай антрапалёгіі не ацанілі ані факультэт, ані рэктарат. Унівэрсытэт чакаў, што Смалянчук сам будзе шукаць грошы на сваю дасьледчую дзейнасьць. Апроч таго, гісторык патрабаваў, каб ЭГУ мацней канцэнтраваўся ў сваёй дзейнасьці на Беларусі ў нацыянальным сэнсе. Пад гэтым ён меў на ўвазе таксама ўзмацненьне ролі беларускае мовы як мовы выкладаньня. Самотная барацьба Смаленчука супраць таго, што ён апісвае як сыстэму русіфікацыі ў ЭГУ, характэрная і для функцыянаваньня падобных устаноў у Беларусі. Пачаўшы адкрыта крытыкаваць кіраўніцтва ўнівэрсытэту за адкрытае грэбаваньне беларускаю моваю ды прапанаваўшы