КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Пра тое, што гэтая сытуацыя зьвязаная ня столькі з этнічнасьцю, колькі з мадэрнізацыяй, сьведчыць таксама паралельнасьць шляхоў каталіцкіх сялянаў у савецкі горад Гродна. На падставе канфэсіі, мовы і сямейнай памяці яны ўважалі сябе за палякаў, аднак у ходзе дзяржаўнай рэгістрацыі шмат каго зь іх запісалі не палякамі, а беларусамі. Аднак каталікі і праваслаўныя ня проста выкарыстоўвалі аднолькавыя шляхі, каб вырвацца з калгаснай галечы. Яны былі аднолькава гатовыя прыстасавацца да паноўнай у Гародні савецкай культуры, каб палепшыць сваё матэрыяльнае становішча і павысіць свае шанцы на лепшую будучыню. Для мігрантаў з праваслаўных сем’яў рэлевантным было тое, што беларуская этнічнасьць у савецкім горадзе надалей прасоўвалася як сынонім вясковасьці ў форме санкцыянаванага дзяржаваю фальклёру. Гэтая асацыяцыя засноўвалася пераважна на вясковых канатацыях беларускасьці ў даваенны час, бо толькі нешматлікія гараджане самі залічалі сябе да беларусаў. Праз тое, што савецкая дзяржава грунтавала канцэпцыю беларускай тытульнай нацыі на фальклёры, гэтае прыніжальнае атаесамленьне беларускае = вясковае актуалізавалася і яшчэ паглыблялася. Бо ніколі раней у Гародні не жыло столькі беларусаў, і ніколі раней сюды не сьцякалася так шмат выхадцаў зь вёскі за такі кароткі час. Гэтая сытуацыя ўзмацніла гатоўнасьць новых гараджан прыняць савецкую форму гарадзкой культуры, якая была падкрэсьлена расійскамоўнай і дапускала праявы этнічнасьці ў такіх строга інстытуцыялізаваных рамках, як фэстывалі, гурткі і пэўныя цырымоніі (уступленьне ў шлюб і рытуалы на некаторыя савецкія сьвяты). У выпадку Гародні кідаецца ў вочы, што адбылося шырокае табуяваньне польскай этнічнасьці сярод новых гарадзенцаў з каталіцкіх сем’яў. Хаця яны таксама дапасоўваліся да гарадзкой большасьці, аднак рэпрэзэнтацыі іх рэлігійных традыцыяў у горадзе не дапускаліся ажно да канца 1980-х гадоў. Нягледзячы на моцны працэс акультурацыі, пра які сьведчыць шырокая русіфікацыя, саветызацыя не прывяла да поўнай трансфармацыі этнічных і нацыянальных ідэнтычнасьцяў. Хаця яны і былі маргіналізаваныя ў гарадзкой штодзённасьці, аднак савецкая мадэрнізацыя Беларусі інстытуцыялізавала нацыянальнасьць у нябачаным раней маштабе. Гэта прывяло да таго, што паралельна з паступовым адмаўленьнем шырокіх частак насельніцтва ад вясковых этнічных каранёў паўсталі новыя ўрбаністычныя формы беларускай ідэнтычнасьці. У кнізе гэты працэс прасочваецца на прыкладзе Гародні і яе савецкай інтэлігенцыі, якая падчас перабудовы пачала ўсё мацней разумець сябе ў якасьці беларускіх або польскіх дзеячоў. Праўда, інтэлігенцыя яшчэ ў 1970-х гадах зьвярталася да дасавецкага мінулага і самае позьняе падчас перабудовы пачала інтэрпрэтаваць яго ўсё болып у нацыянальных катэгорыях. Пры гэтым інтэлігенты былі абавязаныя сваёй адукацыяй і працай савецкай сыстэме. Бо разам з Гарадзенскім унівэрсытэтам ды іншымі савецкімі ўстановамі паўсталі таксама катэдры гісторыі, этнаграфіі ды філялёгіі, загадчыкі і супрацоўнікі якіх працавалі на савецкія структуры, даючы адукацыю маладым кадрам ды ўжываючы савецкі інструмэнтар і вакабуляр. Пры гэтым яны акумулявалі культурны капітал, які пры канцы 1980-х гадоў — пад уражаньнем ад разьвіцьця моцных нацыянальных рухаў у Прыбалтыцы, а таксама дзякуючы болыпай свабодзе слова—усё часьцей ставіўся на службу навав ынайдзенай беларускай нацыі. Сфармуляваныя мясцовымі дзеячамі інтэрпрэтацыі ды пастуляты ўсё болып супярэчылі савецкім догмам. I гэтак, пачынаючы з разгару перабудовы, фармаваўся ўнутраны канфлікт паміж пераважна прынятай насельніцтвам савецкай культурай ды яе наратывамі і новымі інтэрпрэтацыямі часткі мясцовых савецкіх культурных элітаў. Гэтае разыходжаньне, уласьцівае Адраджэньню беларускай нацыі, рэтраспэктыўна маскуе шчыльную сувязь саветызацыі і вынаходжаньня гэтай традыцыі. Савецкі Саюз стварыў у выглядзе БССР протадзяржаву з тэрыторыяй, акрэсьленай паводле пераважна этнічных прыкметаў, і са структурамі, у назьве якіх была прапісаная нацыянальная прывязка. I гэтая протадзяржава пасьля атрыманьня сувэрэнітэту ў 1991 годзе раптоўна зрабілася фармальна нацыянальнаю дзяржаваю. За супярэчнасьцямі гэтага працэсу нельга ігнараваць тэзу, што саветызацыя з маштабнаю мадэрнізацыяй Заходняй Беларусі паспрыяла яе нацыяналізацыі ў выніку масавай міграцыі зь вёскі ў горад. Гэтак, рэгістрацыю нацыянальных ідэнтычнасьцяў дзяржавай і гарадзкімі ўладамі нельга прыраўноўваць да нацыянальнай ідэнтыфікацыі з боку саміх гараджанаў. 3 прычыны шчыльных сямейных сувязяў зь вёскаю, нягледзячы на працэс урбанізацыі, савецкія лінгвісты і этнографы адзначалі ў пасьляваенныя гады зьявы зьмяшэньня гарадзкіх і вясковых формаў. Гаворка пры гэтым ідзе не аб працэсе, які прывёў бы да поўнага выцясьненьня практык зь вясковаю канатацыяй або да іх поўнай пераарыентацыі ўздоўж нацыянальных лініяў. На карысьць гэтага сьведчыць надалей сытуацыйнае выкарыстаньне мовы ў штодзённым жыцьці. У той час як большасьць этнічных беларусаў у перапісах 1960-х, 1970-х і 1980-х гадоў надалей падавалі беларускую мову ў якасьці роднай, у гарадзкой штодзённасьці яны ўсё больш пераходзілі на расійскую мову. Між тым, вынікам была ня толькірусіфікацыя ў сэнсе пашырэньня расійскай літаратурнай мовы, але і ўзьнікненьне формаў зьмяшанага маўленьня, якія розьніліся ў залежнасьці ад месца паходжаньня і ўзроўню адукацыі. Праўда, гэтая трасянка яшчэ больш узмацніла прыніжальнае ўспрыманьне беларускай мовы, бо ў штодзённым жыцьці акурат выхадцы зь вёскі не гаварылі на чыстай расійскай мове. Як і ў выпадку такой этнічнай прыкметы, як мова, можна меркаваць, што ідэнтычнасьці жыхароў Гародні надалей заставаліся больш шматзначнымі і шматслойнымі, чым можна зразумець з савецкіх перапісаў насельніцтва. Пры гэтым рэлігійнасьць і празь пяцьдзясят гадоў пасьля пачатку саветызацьгі надалей (ці зноў) грала важную ролю, як паказвае адраджэньне хрысьціянскіх цэркваў з канца 1980-х гадоў1. Гэтак на прыкладзе гісторыі Гародні можна прасачыць, як супярэчліва акрэсьлівалася і ўспрымалася роля беларускай этнічнасьці ў працэсе нацыяналізацыі і саветызацыі Гародні. Праўда, пра- 1 Памяць: Гродна. Гісторыка-дакументальная хроніка горада Гродна / Склад. і навук. рэд. I. П. Крэнь і інш. Мінск, 1999. С. 553; Шыбека 3. Нарыс гісторыі Беларусі. Мінск, 2003. С. 393-395. ведзеныя пад прымусам дзяржавы пашпартызацыя ды савецкая стылізацыя беларускага фальклёру змушаюць з асьцярожнасьцю ставіцца да даступных дакумэнтаў. Калі рэтраспэктыўна інтэрпрэтаваць гэтыя дакумэнты ў нацыянальных катэгорыях, бо яны былі ў іх створаныя, паўстае небясьпека пастфактум нацыяналізаваць гісторыю рэгіёну. У выніку гэтага дасьледаваньня выявілася таксама, што існуюць значныя дасьледчыя прагалы ў дачыненьні міжваеннага і пасьляваеннага часу. Гэтак, у будучыні былі б магчымыя адлічбоўваньне і разгляд створаных у 1920-х гадах пашпартоў дамоў у міжнародным беларуска-польска-ізраільскім дасьледчым праекце, калі б быў адкрыты доступ да гэтых зьвестак і загадзя была б выпрацаваная канцэпцыя для іх інтэрпрэтацыі ня толькі зыходзячы з адной вузка нацыянальнай пэрспэктывы. Такая задума дазволіла б пасьлядоўна выкарыстаць мікрагістарычную пэрспэктыву, толькі ў паасобных выпадках закранутую ў гэтым дасьледаваньні, і такім чынам больш дакладна рэканструяваць сацыяльна-эканамічную рэчаіснасьць гораду. Апроч гэтага, можна было б суаднесьці гісторыю асобнай вёскі і яе саветызацыі (напрыклад, у вьшадку калгасу імя Адама Міцкевіча ў Ваўкавыскім раёне Гарадзенскай вобласьці, які існаваў у 1960-ыя гады) з працяглымі міграцыйнымі рухамі яе жыхароў. Пры гэтым у поле зроку дасьледнікаў трапіла б функцыя былога штэтлу/мястэчка як транзытнай станцыі. Такая праца паставіла б новыя пытаньні пра суадносіны паміж Галакостам і лякальнай саветызацыяй на пэрыфэрыі. Трэба сыстэматычна разгледзець і яшчэ адзін крытьгчны пункт: працэс вэрыфікацыі этнічнасьці з боку савецкіх органаў падчас высяленьня палякаў варта дасьледаваць з дапамогаю недаступных на сёньняшні дзень архіваў КДБ і з апірышчам на пастаўленыя ў гэтай працы пытаньні. Д а пытаньняў, абмінутых у гэтым дасьледаваньні, належыць крытычная, свабодная ад савецкіх шаблёнаў пераацэнка камуністычнага руху ў Гародні і ваколіцах, якая б дазволіла належна ацаніць колькасьць прыхільнікаў бальшавікоў і маштаб ускладзеных на іх спадзяваньняў ды суаднесьці гэта з пасьляваеннай рэчаіснасьцю ў БССР. На дадатак адсутнічае гісторыя камбінату «Азот», якая адначасова была б гісторыяй культуры яго работнікаў. Апроч таго, яшчэ не напісаная крытычная сацыяльная гісторыя ўнівэрсытэту імя Янкі Купалы, якая б зьвязала яго амбівалентную ролю пры саветызацыі Гародні з падыходамі гарадзкой гісторыі. Урэшце, нягледзячы на ўжыты ў гэтай працы міждысцыплінарны падыход застаецца канстатаваць, што паглыбленая інстытуцыйная супраца гісторыкаў, сацыёлягаў, этнографаў і антраполягаў, якая выходзіла б за межы канфэрэнцыяў пра міжнацыянальныя дачыненьні, адкрыла б магчымасьць новых дасьледчых падыходаў. Напрыклад, яна дазволіла б дэталёва дасьледаваць зьмену ролі рэлігіі ў рэгіёне пры ўзаемадзеяньні этнічнасьці і нацыянальнасьці ды мацней адрэфлексаваць ролю навукоўцаў у гэтым працэсе. Задачаю на будучыню застаецца болып актыўнае супастаўленьне і новы сынтэз вынікаў асобных дасьледаваньняў пра ўзаемасувязь розных акупацыйных рэжымаў у Цэнтральнай Эўропе ды іх наступстваў. Дзякуючы таму, што гэты аналіз быў абмежаваны Гародняю, зьявілася магчымасьць дакладней дасьледаваць спэцыфічныя мясцовыя рэаліі. Апроч зьменаў сацыяльнай тапаграфіі ды рэгістрацыі нацыянальных ідэнтычнасьцяў дасьледавалася таксама значэньне памяці для нацыяналізацыі і саветызацыі. Вобраз палімпсэсту дазваляе прасачыць разнастайныя практыкі прыпісваньня гораду новых значэньняў. Для пэрыяду з 1919 да 1939 году ўдалося прадэманстраваць, што актыўнае прадукаваньне месцаў памяці ў Гародні стварала як эксклюзіўныя, так і інклюзіўныя прасторы. Творчасьць польскай пісьменьніцы Элізы Ажэшкі мела выбітнае значэньне як месца памяці, якое і да 1939-га, і пасьля 1944 году было цэнтральным ідэнтыфікацыйным момантам для розных жыхароў гораду. На прыкладзе назваў вуліцаў было прасочанае абыходжаньне дзяржавы з сыстэмай гістарычных рэфэрэнцыяў, калі пры запісе кожнага новага значэньня старое мусіла быць зацёртае. На падставе мэтамарфозаў хрысьціянскіх канфэсіяў удалося прадэманстраваць значэньне рэлігіі як этнічнай прыкметы і рэпрэзэнтацыі дзяржаўнасьці. Была выяўленая цэнтральная роля гарадзкога музэю для выпрацоўкі і перадачы санкцыянаванага дзяржаваю разуменьня гісторыі ў міжваенны пэрыяд. Гэтая роля пасьля 1944 году яшчэ болып павялічылася, бо раней не было ўсёахопнага савецкага або беларускага наратыву гісторыі Гародні. На прыкладзе асноўных элемэнтаў новага савецкага наратыву была прадэманстраваная саветызацыя гісторыі. Сюды належала падкрэсьліваньне старажытнарускага паходжаньня гораду, прыгнёту фэадалаў і капіталістаў, а таксама вызваленьня беларускага народу Чырвонай арміяй. На гэтым фоне міт пра Вялікую Айчынную вайну ператварыўся ў цэнтральны момант гістарычнай палітыкі ў БССР. Мінуўшчына Гародні пад нямецкай акупацыяй наўрад ці магла лічыцца гераічнаю ў маштабе СССР. Тым ня менш, вобраз трыюмфальнага шэсьця савецкага мэтанароду зрабіўся пунктам адліку пры фармаваньні ідэнтычнасьці для часткі мігрантаў зь вёскі ды іншых савецкіх рэспублік. Франтавікі і партызаны выступалі гарантам аўтэнтьгчнасьці савецкага наратыву хутчэй для новых жыхароў Гародні, чым для даваенных гарадзенцаў. Для пазьнейшых