КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
Фэлікс Акерман
Псторыя
Гародні
м 1919-1991
Нацыяналізацыя, вынішчэньне і саветызацыя сярэднеэўрапейскага места
Фэлікс Акерман
Гісторыя
Гародні
1919-1991
Нацыяналізацыя, вынішчэньне і саветызацыя сярэднеэўрапейскага места
Фэлікс Акерман
Гісторыя
Гародні
1919-1991
Нацыяналізацыя, вынішчэньне і саветызацыя сярэднеэўрапейскага места
Смаленск Інбелкульт 2021
УДК 94(476.6-25)"1919/1991":930.1/.2 + 323.1(476.6-25) (091)"1919/1991" + 930.1/.2(476.6-25)"1919/1991"
ББК 63.3
А38
Акерман, Ф.
А38 Гісторыя Гародні (1919-1991). Нацыяналізацыя, вынішчэньне і саветызацыя сярэднеэўрапейскага места/ Фэлікс Акерман; пераклад з нямецкай мовы Марыны Уласавай, Алены Талапілы, нав. рэд. Валер Булгакаў. — Смаленск: Інбелкульт, 2021. — 488 с.
ISBN 978-5-00076-051-2
Гэтая кніга — спроба напісаць гісторыю Гародні XX стагодзьдзя з гледзішча культурнай антрапалёгіі. Яе базай паслужылі вусныя аповеды гарадзенцаў, архіўныя пошукі, а таксама ранейшая гістарыяграфія, да якой аўтар ставіцца падкрэсьлена крытычна. Адказ на пытаньне, як узьнікла беларуская Гародня, даецца з улікам мясцовай гісторыі фармаваньня трох нацыянальных праектаў — польскага, савецкага і ўласна беларускага — на сутыку трох краін — Беларусі, Полыпчы і Літвы.
УДК 94(476.6-25)"1919/1991":930.1/.2 + 323.1(476.6-25) (091)"1919/1991" + 930.1/.2(476.6-25)"1919/1991"
ББК 63.3
Пераклад зроблены паводле выданьня:
Ackermann, Felix. Palimpsest Grodno: Nationalisierung, Nivellierung und Sowjetisierung einer mitteleuropaischen Stadt (1919-1991). — Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2010. — 372 s.
У афармленьні 1 старонкі вокладкі выкарыстаны здымак з архіву сям'і Гуменюкоў (каля 1960 г.).
У афармленьні 4 старонкі вокладкі выкарыстаны здымак з кнігі «Гродно. Энцнклопеднческнй справочннк» (Менск: БелЭн, 1989).
У афармленьні 1 і 3 старонак блёку выкарыстаны здымак Гародні 1937 ці 1938 г. Меркаваны аўтар — Генрык Паддэмбскі.
ISBN 978-5-00076-051-2
© Harrassowitz Verlag, 2010
© ТАА «Інбелкульт», 2021
© Фэлікс Акерман, 2021
Зьмест
Сыііс ілюстрацыяў 9
Падзяка 13
Уступ: сучаснасьць мясцовай мінуўшчыны 16
Уводзіны 21
1. Цэнтральная Эўропа на Нёмане: Гародня паміж разбурэньнем і новай дынамікай 21
2. Гісторыя гораду як працэс напісаньня, прачытаньня і заціраньня ... 33
3. Дасьледчыя пытаньні аб нацыяналізацыі, нівэляваньні і саветызацыі Гародні 36
4. Супастаўленьне канвэргентных нацыянальных гістарыяграфій 44
б. Аналіз пісьмовых, вусных і прасторавых крыніцаў 47
6. Да гістарызацыі этнічных і нацыянальных сыстэмаў каардынат .... 51
I. Нацыяналізацыя. Дзяржаўныя і мясцовыя працэсы прысваеньня ў 1919-1939 гадах 57
1.1 Цяжкія пачаткі новага жыцьця ў Гародні пасьля Першай сусьветнай вайны 61
1.1.1 Мапа Ібэрскага ад 1937 году як культурная
тапаграфія Гародні 68
1.1.2 Прасторавыя адносіны паміж горадам і вёскай 71
1.1.3 Дзьве гарадзенскія вуліцы як прыклад цэнтру і пэрыфэрыі.... 75
1.2 Дзе жылі ў Гародні габрэі, палякі і беларусы 78
1.2.1 Унутраная дыфэрэнцыяцыя габрэйскага насельніцтва 82
1.2.2 Унутраная дыфэрэнцыяцыя хрысьціянскага насельніцтва 86
1.2.3 Абвастрэньне канфліктаў паміж габрэямі і хрысьціянамі 90
1.2.4 Плыннасьць беларускіх дзеячоў і мясьцін 95
1.2.5 Дзяржаўныя стратэгіі для стварэньня праваслаўных палякаў. . . 103
1.2.6 Прысутнасьць вясковых мігрантаў у жыцьці гораду 108
1.3 Упісваньне гістарычных рэфэрэнцый у гарадзкую прастору 110
1.3.1 Абаронца помнікаў Юзаф Ядкоўскі і каралеўскі палац 111
1.3.2 Дзейнасьць Войска Польскага ў зьвязку з 400-гадовым юбілеем Стэфана Баторыя 115
1.3.3 Архітэктурныя зьмены ў сакральных будынках як сымбалічны акт 117
1.3.4 Перайменаваньне вуліц як фармаваньне польскага ляндшафту памяці 123
1.3.5 Пісьменьніца Эліза Ажэшка як фігура супольнай ідэнтыфікацыі 125
1.4 Падсумаваньне: Падзеленыя гарадзкія прасторы 129
II. Нівэляваньне. Другая сусьветная вайна і яе наступствы (1939-1949 гады) 133
2.1 Савецкая акупацыя (верасень 1939 чэрвень 1941 году) 133
2.1.1 Сутычкі паміж камуністамі і польскімі войскамі 135
2.1.2 Пачатак савецкіх дэпартацыяў і далейшых рэпрэсіяў 140
2.1.3 Далучэньне да БССР як інсцэнізацыя волевыяўленьня беларускага народу 145
2.1.4 Увядзеньне савецкіх пашпартоў зімою 1939/1940 году 150
2.1.5 Канфлікт паміж кадрамі з усходу і мясцовым насельніцтвам .. 155
2.1.6 Удзел габрэяў у мясцовых савецкіх структурах 163
2.1.7 Правал савецкай беларусізацыі 166
2.1.8 Адзін цягнік паміж савецкаю дэпартацыяй і нямецкім бамбаваньнем 175
2.2 Нямецкая акупацыя (чэрвень 1941 году ліпень 1944 году) 177
2.2.1 Беластоцкая акруга як акупаваная тэрыторыя з асаблівым статусам 182
2.2.2 Прычьшы адсутнасьці мясцовых пагромаў летам 1941 году. . . 196
2.2.3 Вэрыфікацыя этнічнай прыналежнасьці нямецкімі акупантамі 204
2.2.4 Забойства гарадзенскіх габрэяў паміж чэрвенем 1941 і сакавіком 1943 году 215
2.2.5 Жыцьцё за межамі гета: паміж штодзённасьцю, прымусовай працай і тэрорам 232
2.2.6 Стратэгіі выжываньня ўцекачоў з гета ў Гародні і ваколіцах . . 242
2.2.7 Хрысьціянскія насельнікі рэгіёну як сьведкі і выгадаатрымальнікі з Галакосту 250
2.2.8 «Беларускі нацыянальны камітэт» ды іншыя беларускія калябаранты 253
2.3 Прыход Саветаў у ліпені 1944 году 262
2.3.1 Гвалтоўнае высяленьне/перасяленьне палякаў з Гарадзеншчыны 270
2.3.2 Абвастрэньне канфрантацыі з польскім насельніцтвам, якое засталося 276
2.3.3 Ацалелыя ў Галакосьце габрэі паміж інтэграцыяй, перасяленьнем і перасьледам 283
2.3.4 Генацыд, прымусовая міграцыя і нацыяналізацыя памяці.... 290
2.4 Падсумаваньне: Нямецкая і савецкая акупацыйная палітыка ў параўнаньні 298
III. Саветызацыя. Станаўленьне савецкага гораду (1944-1991) 307
3.1 Цяжкае пераадоленьне наступстваў Другой сусьветнай вайны .... 307
3.1.1 Зьмяненьне гораду ў выніку будаўніцтва хімічнага камбінату «Азот» 315
3.1.2 Горадабудаўнічае напружаньне паміж старым і новым 319
3.2 Сяляне зрабіліся савецкімі людзьмі 326
3.2.1 Шляхі, фактары і наступствы масавай міграцыі зь вёскі ў горад 329
3.2.2 . Фальклёр як савецкае ўвасабленьне беларускай этнічнасьці. . 343
3.2.3 Пераход на расійскую мову як вынік акультурацыі выхадцаў зь вёскі 354
3.2.4 Супярэчнасьці прыставаньня выхадцаў зь вёскі да савецкага гораду 358
3.2.5 Інстытуты і рухальныя сілы ўрбанізацыі ў БССР 364
3.3 Савецкая пераканфігурацыя гістарычных прывязак 371
3.3.1 Гістарычна-археалягічны музэй паміж ідэалёгіяй і прагматыкай 371
3.3.2 Археалягічнае вывучэньне старажытнарускага гораду як акт легітымацыі 381
3.3.3 Савецкая катэгарызацыя пры перайменаваньні вуліцаў 389
3.3.4 Узьяднаньне беларускага народу і Вялікая Айчынная вайна .. 391
3.3.5 Савецкія наратывы на расійскай і беларускай мовах 395
3.3.6 Творчасьць Элізы Ажэшкі як інтэгральнае месца памяці 399
3.3.7 Адкрыцьцё Гародні як музэйнай прасторы 404
3.3.8 Запозьненае фармуляваньне нацыянальных пытаньняў аб гарадзкой гісторыі 413
3.4 Падсумаваньне: Посьпех савецкай мадэрнізацыі 420
Высновы: Эўропа паміж самазьнішчэньнем і мадэрнізацыяй 425
Рефлексія: будучыня мясцовай мінуўшчыны 434
Пэрспэктывы: мінуўшчына мясцовай будучыні 441
Дадатак: фотаздымкі Наталі Дораш 449
Сьпіс скарачэньняў 456
Крыніцы і бібліяграфія 457
Іменны паказыгік 477
Чі.: ■ ‘ гйл ■ ' . . ' в.ТЦааЛ''як qyiuwr кф
пі /глпйЬёс н ; ■ Ж/ ! t £Л £ . ‘'"A;.! ., «г<к.к гндасді.';’^ айда.^
’ ■ :, ■і’яс jMqi! гм
ц -.<: п йіймлчяч. ' fit, іл > »й 4С
Ч 1 ;• ; / . ; ь№ • ч[ і м: /Плі' J С.’?. '.
J ' -...р■•<.'•; < і ^пшзуііфв^йрп
: Ч ■'. intlWBXqr ІЯ-кІфНЭГ! {,.
. I-.. -.-rMaaqn і w ’.Ф.<ч
L. і’/фіі'-Ч’Г :■ ' ■і.-' к.:SSH!'h< Г1ІМ7 :;л !’ • ..
'■ ’ ,іт ,т • \ -п
1
Cl1' . txiHwxj .ніФр ’•’чааь ‘ ■ .ісіь:аА пйігх’(:
• " • •<• к:нг,ос;Ймі ф.н,-,А'. 'А
■ ‘J: :: -VP^Sq; ' Н'ЖНСОіІв?» " л
• ■'! ’ Л< .Г, ■ •' >■ ' • . vr.
. . 'ІГ' ГІПГ': !.:-■• Ч. ' а
%імвп і;чоц'>’ :ыаовогаЗ
Ш-5..ГІ.:* І ’■ Г ,<-.г. .;;:кеэ
:?> ітвчіл h.v 'чі.фчЯ
іпз-п’утг/д іо’яошя.-' wm лсп-ццЛІ
"•г:ф< ?г,Г ‘П]І с.лчдзЛ
. ?':■-.d‘lei’ll... J ЧІПаЭ
... . . . .R^BqlBrR'W І’ІДГЙМфІ
4‘Яай£/ІвЛ ЙННЭТІІ
Сьпіс ілюстрацыяў
№
Апісаньне
Крыніца
Фарзац Арыентацыйны плян Гародні, выдадзены выдавецтвам Ібэрскага ў 1937 годзе
Калекцыя Фэлікса Варашыльскага, Гамбург, Нямеччына
1
Вуліца Мяшчанская ў аб’ектыве камэры Курта Клямрота. На заднім пляне — пабудаваны езуітамі рымска-каталіцкі фарны касьцёл на Рынкавай плошчы. 1916 год.
Сямейны архіў Вібке Брунс, Бэрлін, Нямеччына
2
Прадавец газэты «Grodnoer Zeitung»: насуперак або якраз дзякуючы адчужанаму стаўленьню нямецкіх захопнікаў да мясцовых габрэяў, гэтага мужчыну па імені Давід рэдакцыя выкарыстоўвала як свой талісман і нават разьмясьціла ягоны здымак на паштоўцы 1916 года, якую Курт Клямрот уклеіў у свой дзёньнік.
Сямейны архіў Вібке Брунс, Бэрлін, Нямеччына
3
Сялянкі з ваколіц Гародні на Сянным рынку, імаверна, якраз падчас адной з арганізаваных Куртам Клямротам акцыяў для абмежаваньня нелегальнага гандлю. Фота Курта Клямрота, 1916 год.
Сямейны архіў Вібке Брунс, Бэрлін, Нямеччына
4
Рабочыя на Рынкавай плошчы. Фота Курта Клямрота, 1916 год.
Сямейны архіў Вібке Брунс, Бэрлін, Нямеччына
5
Дом афіцэра Войска Польскага на вуліцы Рэйманта ў раёне Новы Сьвет падкрэсьлівае прыналежнасьць да каталіцкай шляхты. 2004 год.
Архіў аўтара
6
Дом, пабудаваны каля 1935 году ў настаўніцкай калёніі, спалучае ў сабе архітэктурныя элемэнты інтэрнацыянальнага стылю і мясцовай традыцыі драўлянага дойлідзтва. Здымак 2006 году.
Архіў аўтара
7
Гэтую рэкляму фабрыкі ровараў і матацыклаў Старавольскіх, выдадзеную ў 1937 годзе, польскамоўныя выданьні пасьля 1989 году зноў і зноў перадрукоўваюць як ілюстрацыю «польскай Гародні».
Калекцыя Фэлікса Варашыльскага, Гамбург, Нямеччына
№
Апісаньне
Крыніца
8
Драўляная сынагога ў Фарштаце, на левым беразе Нёману. Здымак каля 1916 году.
Калекцыя Фэлікса Варашыльскага, Гамбург, Нямеччына
9
Юзаф Ядкоўскі падрыхтаваў у 1926 годзе падарунак ад польскага народу Злучаным Штатам Амэрыкі да 150-годзьдзя незалежнасьці, які ўтрымліваў 5 мільёнаў подпісаў. Гэта быў мастацкі блянк зь пячаткамі ўсіх рэлевантных установаў Гарадзенскага павету: павятовай рады, адміністрацыі, паліцыі, войска, судовай сыстэмы, тытунёвай фабрыкі, мытнай інспэкцыі, школаў, а таксама каталіцкай, габрэйскай і эвангелісцкай супольнасьцяў. He ставала толькі голасу гграваслаўных вернікаў.