КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Перш як накіравацца ў архівы, я пачаў браць удзел у грамадзкім жыцьці гораду. Ужо ў 2003 годзе я пазнаёміўся з Саюзам палякаў Беларусі і пранікся павагай да яго дзейнасьці. Намесьнік старшыні Саюзу палякаў Юзаф Пажэцкі неаднаразова рабіў для мяне запрашэньні, безь якіх я не атрымаў бы беларускай візы. У якасьці карэспандэнта газэты гэтай арганізацыі «Glos znad Niemna» я пісаў пра мясцовыя падзеі і вёў блог ewropa.blox.pl. У працяглых паездках зь Юзафам Пажэцкім па паўночна-заходніх рэгіёнах краіны я зразумеў праз гутаркі зь сялянамі, сьвятарамі, настаўнікамі і кіраўнікамі гурткоў танцаў і сьпеваў, што арганізаваную польскую меншасьць з аддаленых, бедных вёсачак амаль нічога ня зьвязвала з Полыпчай, апроч хіба ўсьведамленьня, што вызнаванае імі каталіцтва ёсьць праявай польскасьці. Я ўжо ведаў расійскую і польскую мовы, таму мне вельмі хацелася вывучыць і беларускую. Я размаўляў з Аляксандрам і Людмілай Госьцевымі, у якіх я спыніўся, наведваў музэі, абласную бібліятэку, завучваў першыя беларускія выразы і слухаў даклады на гістарычныя тэмы ў сядзібе таварыства «Ратуша», якое з 1991 году актыўна займалася папулярызацыяй мясцовых аспэктаў гісторыі. Мяне зьдзіўляла супярэчнасьць паміж прысутнасьцю беларускіх фальклёрных элемэнтаў у афіцыйнай рэпрэзэнтацыі незалежнай беларускай дзяржавы і адначасова амаль поўнай адсутнасьцю беларускай літаратурнай мовы ў штодзённым жыцьці яе грамадзян. Так выкрышталізавалася сьціплае асноўнае пытаньне для маёй працы: чаму зболыпага беларускае паводле паходжаньня насельніцтва гораду, які сёньня апісваецца як беларускі, у рэспубліцы, якая носіць назву «Беларусь», у аўтобусах, у крамах, на пошце і ў грамадзкіх установах гаворыць па-расійску? Чым даўжэй я быў у Гародні, тым больш супярэчліваю рабілася карціна. Расійская мова на вуліцах усё больш і болып нагадвала тую беларускую гаворку, якую мне даводзілася чуць у навакольных вёсках. Нягледзячы на вялікую долю расійскай лексыкі, яна выяўляе шэраг граматычных і стылістычных асаблівасьцяў беларускай мовы. У Беларусі гэтая мяшаная гаворка называецца — напаўгрэбліва, напаўіранічна — трасянкай. Пазьней мне давялося назіраць, што літаратурная беларуская мова мала замацавалася нават сярод мясцовай інтэлігенцыі: пануюць вялікія разыходжаньні ў тым, што тычыцца правілаў, фармулёвак і правапісу. Праз сытуацыйны пераход з адной мовы на другую — з расійскай на беларускую, а часам і на польскую і радзей літоўскую — штодзённае жыцьцё гораду вызначалася пастаянным узаемапранікненьнем моў і культураў. Апроч гэтага, я зрабіў наступную важную выснову: прапагандаваная на радыё і тэлебачаньні літаратурная беларуская мова была настолькі клінічна абароненая ад уплываў сучаснасьці, што яна была амаль непрыдатная для ўжываньня ў штодзённай камунікацыі. Зьмяшэньне моў у Гародні ёсьць акурат вынікам пэўнай транскультурнай рэальнасьці. Ці ўсё ж я сам чакаў іншага ад беларускага гораду, што і выклікала гэтую супярэчнасьць? Дзякуючы цесным кантактам зь мясцовымі гісторыкамі я паступова засвойваў, у якіх частках Гародні насамрэч гаварылі пабеларуску. Гэтая мова даўно ўжо перастала быць прыкметай вясковага паходжаньня, яна ўспрымаецца ў горадзе пэўнымі дзеячамі як культурны капітал. Шмат хто з тых навукоўцаў, людзей мастацтва і актывістаў, якія цяпер захоўваюць і павялічваюць гістарычную памяць у музэях, унівэрсытэтах і архівах, прынцыпова гавораць у пэўных сфэрах штодзённага жыцьця па-беларуску, у той час як большая частка гораду карыстаецца расійскаю моваю. Беларуская Гародня ўсё яшчэ на стадыі ўзьнікненьня. Што гэта павінна азначаць — быць беларускім горадам, спрабуюць вызначыць усе: ня толькі ў гарадзкой адміністрацыі, унівэрсытэце і ў музэі, але і ў Палацы культуры супрацоўнікаў хімічнай вытворчасьці, і на базары, што разьмясьціўся непадалёк ад праваслаўных і каталіцкіх могілак. Дый у інтэрнэце разгортваецца ажыўленая дыскусія пра гістарычныя ўзаемасувязі і забудову старой часткі гораду. Але і ідэнтычнасьці «сьвядомых беларусаў», як самі сябе называюць нацыянальна арыентаваныя беларускія грамадзяне, каб адмежавацца ад т.зв. замбаванай масы, досыць няўстойлівыя і часта зьмяняюць свае абрысы. Замбаванымі людзьмі маладая інтэлігенцыя называе ў сваіх размовах тых пасіўных, палітычна бесхрыбетных грамадзянаў, якія зьмірыліся з постсавецкаю рэчаіснасьцю краіны і нават знаходзяць пазытыўныя моманты ў палітыцы Аляксандра Лукашэнкі. Усе гісторыкі, якія працуюць у Гародні, мусяць як мінімум аднойчы вызначыцца, да каго яны сябе прылічаюць, якая пэрспэктыва ім найбліжэйшая, паводле якіх крытэраў яны дасьледуюць свой прадмет. Бо пытаньне пра этнічную прыналежнасьць ставіцца ў горадзе над Нёманам зноў і зноў. 3 прьгчыны культурнай блізкасьці літоўскай, польскай і беларускай ідэнтычнасьцяў кожны сучасьнік можа сам выбіраць, кім яму быць. I трэба належаць прынамсі да адной групы, да адной вэрсіі. Асабліва яскравым прыкладам такога выбару могуць паслужыць мэтамарфозы аднаго маладога мясцовага гісторыка-калекцыянэра. Яны паказваюць, як блізка адна да адной могуць пралягаць розныя ідэнтычнасьці. У 1990-я гады, у падлеткавым узросьце, ён актыўна ўдзельнічаў у Саюзе палякаў, бо ягоныя бацькі былі перакананыя ў тым, што яны палякі. Разьмешчаная на паўночным захадзе ад Гародні вёска, у якой вырас ягоны бацька, лічылася ў сям’і польскай, бо большасьць жыхароў была каталікамі. Пазьней гэты же гісторык высьветліў, што суседзі дагэтуль гавораць на адным з дыялектаў беларускай мовы, які, хоць і быў спрэс працяты польскімі выразамі, але ж для яго сьведчыў пра тое, што ён беларус. Мовай бабуль і дзядоў усё-такі была беларуская, разважаў ён. Апроч гэтага, жыхары вёскі яшчэ ў XIX стагодзьдзі належалі да Уніяцкай царквы, якая спраўляла набажэнствы па ўсходнім абрадзе, аднак прызнавала вяршэнства Папы рымскага. Падчас далейшых дасьледаваньняў ён адкрыў свае ліцьвінскія карані — то-бок прыналежнасьць да адной з данацыянальных формаў рускай (ням. «ruthenisch») этнічнасьці. На сёньняшні момант гэты чалавек лічыць сябе літоўцам па нацыянальным паходжаньні. 3 таго часу ён вучыць літоўскую мову і падтрымлівае цесны кантакт з малой літоўскай нацыянальнай меншасьцю ў Гародні. Аднак самаўспрыманьню беларускіх і польскіх актараў на месцах уласьціва таксама тое, што яны ў цэлым заплюшчваюць вочы на замену габрэйска-польскага насельніцтва гораду на савецка-бела- рускае, якая адбылася ў выніку Другой сусьветнай вайны. 3 часам я даведаўся і аб прычыне: бацькі або дзядулі й бабулі амаль усіх цяперашніх гарадзенцаў пераехалі сюды ў пасьляваенныя дзесяцігодзьдзі — разам з арміяй, дзеля працы або навучаньня ў ВНУ. Афіцыйныя і субкультурныя дзеячы маюць адну супольную рысу: адказ на пытаньне, як Гародня зрабілася тым, чым ёсьць сёньня, яны шукаюць у часах задоўга да Другой сусьветнай вайны. Нават тыя калегі, якія ведаюць, наколькі мала жыхароў старога гораду засталося тут пасьля вайны, да сёньня ня маюць ці то зацікаўленасьці, ці то інстытуцыйных магчымасьцяў, каб запоўніць гэты прабел. Каб зрабіць свой унёсак у раскрыцьцё гэтай тэмы, я выправіўся на пошукі жывых відавочцаў, якія маглі б болып апавесьці пра Гародню перад Другой сусьветнай вайной. Гэтак у 2008 г. я пазнаёміўся з Гіршам Хасідам, ужо апошнім з тых, хто выжыў у гета і застаўся жыць у горадзе свайго дзяцінства. Ужо падчас першых гутарак стала зразумела, што болыпую частку сваіх ведаў пра Галакост ён атрымаў з кніг, якія прачытаў у пасьляваенны час. Сваю гісторыю пра тое, як яму ўдалося ўцячы зь цягніка, які вёз яго ў Траблінку, і далейшую адысэю ў якасьці савецкага партызана ён апавядаў вельмі неахвотна і зь вялікімі прагаламі. Тым ня менш, у асобе Хасіда я пазнаёміўся з гарадзенцам, якія дапамог мне зразумець, як моцна цяперашні горад адрозьніваецца ад таго, які зьнік у часе Другой сусьветнай вайны. I яшчэ ён падзяліўся са мной нумарамі тэлефонаў сваіх габрэйскіх і хрысьціянскіх сяброў у Беларусі, Польшчы ды Ізраілі. Адным з тых нешматлікіх, хто таксама яшчэ жыў у Гародні, быў Аляксандар Навумюк, які нарадзіўся ў 1920 годзе. Ягоная выдатная памяць моцна мяне ўразіла. Пасьля ягонай сьмерці ў кастрычніку 2005 году я працягваў пошукі старых гарадзенцаў і вымушаны быў прызнаць, што ён, верагодна, быў апошнім, хто мог так дэталёва і падрабязна апавесьці пра жыцьцё праваслаўнай сям’і ў міжваенны пэрыяд. У Ізраілі я сустрэўся з расьцярушанымі па ўсёй краіне людзьмі, якія выжылі ў Галакосьце і дзяліліся сваімі ўспамінамі як пра гарадзенскія гета, так і пра горад перад іх утварэньнем. У Варшаве, у «Доме польскім», я знайшоў аб’яднаньне польскіх выхадцаў з Гародні ды іхных дзяцей. Адным зь яго сяброў быў Багдан Гарбачэўскі. Сын праўніка, ён ператварыў сваю кватэру ў сапраўдны архіў Гародні і да сваёй смерці ахвотна дазваляў мне карыстацца сваімі скарбамі. Але мае росшукі не заўжды знаходзілі разуменьне ў відавочцаў. У Беластоку, за 80 км ад Гародні, я сустрэўся з адным польскім адвакатам. Mae пытаньні пра ягоныя ўспаміны аб ліквідацьіі гета ў горадзе ягонага дзяцінства выклікалі ў яго падазрэньні. Ен быў перакананы, што я схаваны габрэй, бо такія пытаньні могуць цікавіць толькі габрэяў. Гэтым ён нагадаў мне пра антрапалягічную канстанту, якая выкарыстоўваецца ў тым ліку і для рэканструкцыі складаных стасункаў паміж хрысьціянамі і юдэямі на ўсходзе Польскай Рэспублікі. Тут ідзецца не аб матэматычна абгрунтаваным аналізе статыстычна пацьвярджальных зьвестак, а аб працэсе інтэрпрэтацыі, які, здаецца, сам спрычыняецца да фармаваньня ідэнтычнасьці. Такім чынам, працэс інтэрпрэтацыі ў рамках гістарычнай антрапалёгіі адбываецца ў той рэальнасьці, у якой мае пытаньні і мая прысутнасьць як дасьледніка ўплываюць на рэакцыю маіх суразмоўцаў. Прыняўшы рашэньне апісаць культурную гісторыю Гародні ў XX стагодзьдзі, я адразу пачаў удзельнічаць у лякальным стварэньні ведаў пра горад. Я гутарыў зь відавочцамі, вёў пошукі ў архівах і вёў дыскусіі зь мясцовымі калегамі. Гэты працэс заангажаванага назіраньня дазволіў сфармуляваць наступнае пытаньне: як зьменлівасьць вызначэньняў этнічных прыкмет і нацыянальных катэгорый праявіліся ў гісторыі Гародні? Тым самым узьнікла зачараванае кола, наступствы якога я цалкам усьведамляю: кожны раз, калі я пытаўся пра беларускую Гародню, я сам браў актыўны ўдзел у працэсе ўзьнікненьня ці нават канструяваньня беларускага гораду. Гэтая кніга ёсьць спробай напісаць шматпэрспэктыўную гісторыю цэнтральнаэўрапейскага гораду і адначасова правесьці аналіз умоваў яе стварэньня з гледзішча культурнай антрапалёгіі.