Мінскі феномен
Гарадское планаванне і ўрбанізацыя ў Савецкім Саюзе пасля 1945 г.
Томас М. Бон
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 436с.
Мінск 2016
“Расслаенне, якое вызначалася месцам жыхарства” савецкага насельніпдва. Па прьгчыне адсутнасці сацыялагічных дадзеных немагчыма вызначыць, ці была ў Мінску сацыяльная або этнічная сегрэгацыя. Праўда, абапіраючыся на прасторавую структуру горада, можна зрабіць выснову аб сацыяльнай арганізацыі грамадства. На іншым баку афіцыйнай класавай схемы ў Савецкім Саюзе ўтварылася пэўная стратыфікацыйныя мадэль грамадства, якая засноўвалася на “сістэме закрытых гарадоў” (Віктар Заслаўскі) і на індывідуальных жыллёвых умовах. Што тычыцца заробку, забеспячэння таварамі, устаноў адукацыі, сістэмы аховы здароўя і магчымасці правядзення вольнага часу, то ў Беларусі назіралася пагаршэнне ў напрамку ад сталіцы і вялікіх гарадоў да сярэдніх і малых гарадоў і вёсак. Да 1970 г. насельнііггва Мінска склала каля 1 млн. чалавек. 600 тыс. жылі ў асобных кватэрах. Пры гэтым неабходна бачыць розніцу паміж пабудаванымі ў стылі сталінскага ампіру шыкоўнымі жылымі дамамі ў цэнтры, недагледжанымі пяціпавярховымі дамамі з роўным дахам у мікрараёнах перыяду Хрушчова (“хрушчобы”) і шматпавярховымі дамамі ў гарадах-спадарожніках эпохі Брэжнева. Каля 100 тыс. чалавек здавольваліся камуналкай, месцам у інтэрнаце або туліліся ў прымітыўным драўляным доме. 16 тыс. лімітчыкаў былі вымушаны жыць у часовым жыллі. Больш за 10 тыс. чалавек пражывалі ў горадзе на нелегальным становішчы. 27 тыс. чалавек кожны вечар выязджалі з Мінска, бо жылі за яго межамі.
Савецкі “горад-герой”. Пасля таго як у брэжнеўскую эпоху стала відавочным, што канцэпцыя “сацыялістычнага горада” страціла сэнс, у Мінску была зроблена спроба стварыць новы міф. У 1974 г. Мінск стаў дзясятым па ліку горадам Савецкага Саюза, якому прысвоілі ганаровае званне “Горад-герой”. Кангламерат з антыфашызму, партызанскай ідэалогіі і пацыфізму служыў з гэтага часу магічнай формулай, якая накіроўвала працоўны клас па шляху, паказаным партыяй. Фактычна гісторыя будаўніцтва горада пасля вайны пачалася з нуля. 3 сацыяльна-гістарычнага пункту гледжання пасля нямецкай акупацыі назіралася стыгматызацыя тых, хто супрацоўнічаў з акупантамі і быў вывезены ў Германію на прымусовыя работы, а таксама няўважлівае стаўленне да інвалідаў вайны і сем’яў запнулых. 3 ідэалагічнага пункту гледжання памяць пра вайну азначала частковае ажыўленне вопыту вайны, да якога належала толькі перамога, а не гора і пакуты, не кажучы ўжо пра Халакост. Такім чынам, культ герояў быў арыентаваны на будучыню. Напрошваецца здагадка, што міф пра партызанскую рэспубліку быў жаданнем аўтаноміі ад Крамля. За ўсім гэтым стаяла табу на смерць. Пра лёс ахвяраў можна было даведацца не ў горадзе, а ў спаленай дашчэнту вёсцы. У гэтым сэнсе Хатынь можна назваць нацыянальным мемарыялам. Размешчанае на паўночны ўсход ад сталіцы месца памяці міжволі сімвалізуе дылему беларускай гісторыі XX стагоддзя. Яно сведчыць пра дэфіпыт урбаннай культуры.
Такім чынам, можна зрабіць выснову, што ўсе ідэалагічныя мэты, ускладзеныя на “сацыялістычны горад”, былі звязаны з фобіяй урбаннасці. 3 аднаго боку, маецца на ўвазе патрабаванне аб пераадоленні “супярэчнасцяў паміж горадам і вёскай”, якое стала клішэ, а з другога лозунг “сацыяльная гігіена шляхам разгрупавання пабудоў”, які супрацьпастаўляўся заходнееўрапейскай канцэпцыі горада (“урбанізацыя праз павелічэнне пгчыльнасці”). Калі ў беларускім выпадку браць пад увагу прымітыўныя ўмовы жыцця ў вёсцы, а таксама недахоп жылля і драўляныя дамы ў Мінску, незавершаны выгляд Цэнтральнай плошчы сталіцы і перанясенне мікрараёнаў на ўскраіны, то нельга не адзначыць. пгго ідэя “сацыялістычнага горада” ператварылася ў сваю супрацьлегласць. Звязаная з гэтым канцэпцыя мадэрнізацыі ў канчатковым рахунку пацярпела няўдачу з-за няздольнасці партыйнага і дзяржаўнага кіраўніцтва трымаць пад кантролем “грамадства плыннага пяску” (Мошэ Левін) і стрымліваць прыток насельніпдва ва ўрбанныя цэнтры. У 50-60-я гг. XX ст. “уцёкі з вёскі” сталі прычынай працэсаў “вымывання вёскі” і “асяляньвання горада” ў Беларусі.
Дадатак
Табліца I. Насельніцтва Беларусі ў 1913-1991 гг.
Год
Насельніцтва на пачатак года ў тыс.
Сярод іх
У%
Горад
Вёска
Горад
Вёска
1913*
6899,1
990,1
5909,0
14,3
85,7
1939**
8912,2
1854,8
7056.4
20,8
79,2
1941
9092,0
1968,7
7123,3
21,7
78,3
1950
7709,9
1619,5
6089,5
21,0
79,0
1955
7757,2
2064,4
5692.8
26,6
73,4
1960
8147,4
2605,1
5542,3
32,0
68,0
1965
8557,9
3208,6
5349,3
37,5
62,5
1970
9002,3
3907,8
5094,5
43,4
56,6
1975
9345,2
4678,2
4667,0
50,1
49,9
1980
9621,8
5391,4
4230,4
56.0
44,0
1985
9968,9
6111,4
3857,5
61,3
38.7
1990
10259,3
6799,6
3459.7
66,3
33,7
1991
10260,4
6881,0
3379,4
67,1
32,9
* У сучасных межах.
** Пасля далучэння Заходняй Беларусі — усходніх абласцей Другой Рэчы Паспалітай.
Крыніца: Населенне Республнкн Беларусь. Статнстнческнй сборннк. Мннск, 1996. С. 2.
Табліца II. Гадавы прырост насельніцтва ў Беларусі ў 19591991 гг. (у тыс.).
Год
Народанасельніцтва
Гарадское насельніцтва
Сельскае насельніцтва
Агульны прырост
Экспаненцыяльны прырост
Баланс міграцыі
Агульны прырост
Экспаненцыяльны прырост
Баланс міграцыі
Агульны прырост
Экспаненцыяльны прырост
Баланс міграцыі
1959
100,9
145,0
-44,1
84,7
47,9
36,8
16,2
97,1
-80,9
1960
85,9
146,2
-60,3
102,8
52,1
50,7
-16,9
94,1
-111,0
1965
97,8
95,7
2,1
121,6
45,0
76,6
-23,8
50,7
-74,5
1970
77,0
77,7
-0,7
145.5
53.2
92,3
-68,5
24,5
-93,0
1975
43,3
66.8
-23,5
144,5
G2,6
81,9
-101,2
4.2
-105,4
1980
73.1
58,9
14,2
141,7
67,3
74,4
-68,6
-8,4
-60,2
1985
59,5
59,3
0,2
135,7
71.5
64,2
-76,2
-12,2
-63,0
1990
1,1
32,6
-31,5
78,0
51,6
26,4
-76,9
-19,1
-57,8
1991
20,4
17,4
3,0
69,4
40,3
29,1
-49,0
-22,9
-26,1
Крыніца: Населенне Республнкн Веларусь. Статнстнческіій сборннк. Мннск, 1996. С. 10—12.
Табліца III. Колькасць гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу ў БССР у 1939-1989 гг.
1939*
1959
1970
1979
1989
Усяго
173
184
204
207
211
< 3000
53
45
55
50
51
3000-5000
57
57
50
32
23
5000-10000
33
50
51
66
51
10000-20000
14
15
20
27
48
20000-50000
11
7
15
13
16
50000-100000
2
6
4
9
10
100000-250000
3
3
7
6
6
250000-500000
1
3
5
500000-1000000
—
1
1
—
—
> 1000000
-
-
-
1
1
* Разам з землямі Заходняй Беларусі, далучанымі ў 1939 г.
Крышца: Чнсленность, состав н двнженне населення Белорусской ССР. Статнстнческне матерналы. Мннск, 1996. С. 45; Населенне Республнкн Беларусь. Статнстнческіій сборніік. Мннск, 1995. С. 50.
Табліца IV. Размеркаванне насельніцтва ў гарадах і пасёлках гарадскога тыпу ў БССР у 1939-1989 гг. (у тыс.).
1939*
1959
1970
1979
1989
Усяго
1854,8
2480,5
3907.8
5234,3
6641,4
< 3000
106,9
106.2
116.9
92,7
97,0
3000-5000
215,8
233.2
204,1
126,4
91,6
5000-10000
222,3
331,5
357,8
478,4
384,5
10000-20000
205,3
216,3
265,7
375,1
639,7
20000-50000
375,6
219,7
496,6
394,1
503,9
50000-100000
183,4
425,8
260,5
623,2
751,8
100000-250000
545,4
438,3
1026.9
916,9
862,3
250000-500000
-
—
272.2
968,3
1727,5
500000-1000000
—
509,5
907,1
—
—
>1000000
-
—
-
1259,2
1583,1
* Разам з землямі Заходняй Беларусі, далучанымі ў 1939 г.
Крыніца: Чнсленность, состав н двнженне населення Белорусской ССР. Статнстнческне матерналы. Мннск, 1996. С. 45: Населенне Республіікн Беларусь. Статнстнческнй сборннк. Мннск, 1995. С. 51.
Табліца V. Гарады з насельніцтвам болып за 100 тыс. жыхароў у БССР, 1897-1990 гг. (у тыс.).
1897
1926
1939
1959
1970
1979
1989
1990
Мінск
91
132
239
509
907,1
1261,9
1589,4
1612,8
Гомель
.37
86
139
168
272,3
382,8
500,8
506,1
Магілёў
43
50
99
122
202,3
290,4
359,2
362,6
Віцебск
66
99
167
148
230,8
296,6
350,0
356,4
Гродна
47
50*
49
73
132,5
194,8
270,5
277,0
Брэст
47
48*
41
74
121,6
177,3
258,0
268,8
Бабруйск
34
51
84
98
137,5
192,2
221,2
222,9
Баранавічы
Няма звестак
23*
27
58
101,5
130,7
159,3
162,8
Барысаў
15
26
49
59
84,1
111,7
143,8
146,8
Пінск
28
32*
30
42
61,8
89.9
118,6
121,6
Орша
13
22
38
64
100,7
112.4
123,1
124,0
Мазыр
Няма звестак
Няма звестак
Няма звестак
Няма звестак
48,8
73,5
100,3
102,4
*1931 год як частка польскіх усходніх абласцей.
Крыніца: Bevolkerungsstatistik WeiBrutheniens. Verzeichnis der kleineren und kleinsten Verwaltungseinheiten der WeiBruthenischen SSR einschl. der 1939 eingegliederten Ostgebiete Polens sowie der Gouvernements Brjansk und Smolensk mit statistischen Angaben uber ihre Bevblkerung auf Grund der sowjetamtlichen Volkszahlung vom 17.12.1926 und der amtlichen polnischen Volkszahlungen vom 30.9.1921 und 9.12.1931. Berlin, 1942. S. 70, 96, 82, 106; Чнсленность, состав n двнженне населення Белорусской ССР. Статнстпческне матерііалы. Мпнск, 1996. С. 21; Населенне Республнкн Беларусь. Статнстнческнй сборннк. Мннск, 1995. С. 7.
Табліца VI. Населыгіцгва горада Мінска ў 1800-1991 гг. (у тыс.).
1800
6,7
1943 (I паўгоддзе)
101,0
1811
11.2
1944 (чэрвень)
110,0
1812
прыкл. 3,5
1944 (10 жніўня)
43,0
1825
15,6
1944 (27 кастрычніка)
84,8
1840
22,5
1945
150,7
1863
30.1
1946 (1 студзеня)
158,7
1885
58,4
1947 (1 студзеня)
206.7
1890
75,5
1947 (1 кастрычніка)
218,2
1897
90,9
1950
273,6
1913
106,7
1955
401,7
1917
154,0
1959
509,5
1920
104.0
1960
538,5
1921
103,0
1965
721,5
1926
131,6
1970
917,4
1931
163,0
1975
1121,7
1936
206,0
1979
1276,2
1941
270,4
1980
1307.0
1941 (пачатак ліпеня)
70,0
1985
1476,8
1941 (канец ліпеня)
150,0
1989
1613,0
1941 (кастрычнік)
170,0
1990
1636,9
1942 (травень лістапад)
101,0-103,0
1991
1658,2
Крыніца: АМУС, ф. 49, воп. 1, спр. 1, арк. 25, 26адв., 41, 79адв., 182, 183адв., 246; ЦДАНДТ, ф. 6, воп. 2, спр. 20, арк. 18адв.; Мннск: эніцікл. справочннк. Йзд. 2-е, доп. н перераб. Мннск, 1983. С. 9; Шнбеко 3. В. Мннск в конце XIX начале XX в. Очерк соцнально-экономнческого развнтня. Мннск, 1985. С. 112; Шыбека 3. Гарады Беларусі (60-я гады XIX пачатак XX ст.). Мінск, 1997. С. 220; Населенне Республнкн Беларусь. Статнстнческнй сборннк. Мннск, 1996. С. 7; Gerlach Ch. Kalkulierte Morde. Die deutsche Wirtschaftsund Vernichtungspolitik in WeiBrussland 1941 bis 1944. Hamburg. 1999. S. 419.
КНІГІ ОНЛАЙН
