Нічые
Андрэй Федарэнка
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 430с.
Мінск 2009
«I дзе ты сабраўся гэта дзяваць? Несці ў друк? Ці ўсё ж у стол?»
«Якая розніца?»
«Вялікая. Калі пішацца для сябе, для сяброў ці, скажам, для ўласных будучых сямейнікаў, што збяруцца доўгім зімовым вечарам каля агменю, павыключаюць тэлевізары, кампутары, запаляць свечкі... Сівы, з захутанымі пледам нагамі, паважаны бацька сямейства — Алесь Трухан — сядзіць у крэсле-качалцы, калываецца, як манекен, самы меншы ўнук разгортвае зашмальцаваны, аблуплены агульны сшытак і, пракашляўшы горла, звонка заводзіць: “У сваю апошнюю ноч у гэтым шпіталі і ў гэтай палаце...”»
«А ты ўмееш распісваць! Сам не спрабаваў прозу?»
«Я яе цярпець не магу, вашую прозу. Гэта — зямля, у той час як паэзія — неба! Азарэнне, бліск маланкі, міг салодкага трансу... А проза! Штосьці неверагоднае для нармальнага чалавека — з дня ў дзень, з году ў год адно й тое...»
«Ну-ну,— астудзіў яго Трухан, і разам з тым прыемна яму было, што і яго Ведрыч адносіць да празаічнага цэха.— Бліжэй да тэмы, калі ласка».
«Бліжэй да тэмы,— паўтарыў, каб не губляць думку, Ведрыч.— Помніш, тады, на балконе, я казаў, што чакаю твора, за які аўтар гатовы быў бы пайсці ў турму, нават на смерць? Згодзен — гэта мо і залішне. Але для цяперашняй прозы, увогуле для цяперашняй літаратуры крытэрыі павінны быць зменены, планка павінна быць паднятая на максімум: пісаць ці хоць бы старацца пісаць так, каб не прыняла ніводная афіцыйная рэдакцыя. Бо гэта не твор, калі яму аўтаматычнае зялёнае святло нават не на скрыжаваннях, а на роўнай вуліцы. Сапраўдны твор павінен парасткам падняць над сабою глыбу бетону, прабіцца, узмужаць... У цябе такі твор? У ім дастаткова жыццёвай сілы?»
«Ну і пытанне... Наўрад ці, канечне...»
«Вось бачыш! Вось усе вашыя прэтэнзіі, усе вашыя вяршыні. Навошта ордэн? — пагаджуся на медаль. Значыць, свядома пішацца прахадны твор? 3 разлікам на рэдакцыі?»
«Ды якія рэдакцыі?! 3 мяне цябе аднаго пакуль вось так хапае. Хаця... Ведаеш, ты мне зараз адкрыў вочы на адну рэч цікавую... Што самае цяжкае ў літаратуры — гэта, аказваецца, не застольнае забіванне часу, не пошукі патрэбнага слова, не абкатка стылю, не біццё над гармоніяй формы, не іншыя, у прынцыпе абавязковыя і па-свойму салодкія «пакуты», a момант развітання з рукапісам, калі трэба аддаваць яго ў чужыя рукі і на чужыя вочы; дарагое, любімае дзіця, якое выпесціў, выгадаваў, родная крывінка, сябе частка — і раптам чамусьці трэба весці яго «ў людзі»! Цягнуць у нейкія рэдакцыі, дзе ніхто і ўяўлення не мае, нават і ведаць не захоча, як гэтае дзіця расло, як хварэла, колькі давялося разам з ім перажыць,— а будуць толькі распранаць яго, ды абмацваць, ды разглядваць, як на медыцынскай камісіі...»
«У сэнсе галачкі на палях ставіць?» — спытаў Ведрыч.
«...А яно, аглушанае, спалоханае, будзе толькі азірацца ды хныкаць, просячы дапамогі...»
«А ты паэт, аказваецца!»
«А ты — празаік,—не астаўся ў даўгу Трухан.— Дык што, можа, пяройдзем уласна да...»
«Ужо перайшлі. Дарэчы, як ты ставішся да падобных збегаў?»
«Аніяк. Дзядзька, што пераехаў на кані брод, не стане ж клапаціцца пра збегі зычных і галосных, а крыкне на другі
бераг: «Ужо пераехаў!», і павер — і жонка, і кум, і сват, і брат выдатна яго зразумеюць і заўваг яму рабіць не будуць...»
«Два плюсы паставіць магу,— сказаў раптам Ведрыч, і Трухан не адразу зразумеў, што гэта ўжо пераехалі да ягонага тэксту.— Першы — што шукаеш новых формаў, другі — што выбраў ракурс, які выключае гэтую гадкую стылізацыю, ведаеш, усе гэтыя штукі, калі «Рагвалод насупіўся, а Рагнеда паправіла на лебядзінай шыі каралі, а Міндоўг падпёр у задуменні галаву...». Тое, што ты выправіў у свабоднае плаванне па эпохах менавіта сучаснага героя і яго вачыма збіраешся...»
«Мінусы, мінусы!» — перабіў, пачырванеўшы, Трухан, якога рэдка калі ў жыцці хвалілі.
«I мінусаў два. Праўда, доўгіх, як злітыя пункціры. Папершае, што за манера не ўказваць аўтарства пад эпіграфамі?»
«Таму што кожны адукаваны чалавек ведае іх са школьнай праграмы, павінен ведаць, прынамсі; а той, хто не ведае — дык навошта такі чытач?»
«Другое — як ты справішся з факталогіяй? Як будзеш апісваць побыт, характары... маўчы! Ведаю, што скажаш, што табе сніцца ўся гэтая лухта, а ты толькі механічна яе занатоўваеш... Дык вось, можаш не старацца, у мяне такія нумары не праходзяць. Адно табе напаследак параю — не збіся на творы іншых пісьменнікаў на гэткія ж тэмы, бо, сам таго не хочучы, пачнеш паразітаваць на іх, у лепшым выпадку парадыраваць... I яшчэ пытанне: пад каго ты ўвогуле пішаш?»
«Як гэта?»
«Я да якога пісьменніка цябе ні прымяраю, усё ты вылузваешся, наравішся, не ўкладваешся...»
«А-а, дык у цябе такія крытэрыі? Самыя прымітыўныя — параўнання? Каб абавязкова было пад кагосьці? А ты не дапускаеш, што я — новы? Я — прыйшоў!» — гарачыўся Трухан.
«Чужое... Так з цябе гэтыя цытаты і пруць, так і сыплюцца... Ты ж начытаны, праўда?»
«Паляжаў бы ты з маё па бальніцах, яшчэ б не так начытаўся...»
«...Трухан, устаньце! Трэці раз да вас звяртаюся! Чым вы там займаецеся?!»
Трухан устаў з-за парты, лыпаючы шырока расплюшчанымі і адсутнымі, як у лунаціка, вачыма. Ніякага Ведрыча не было ў паміне. А была аўдыторыя — вялікі, напалавіну
запоўнены студэнтамі і студэнткамі дзвюх груп клас, з будкай кафедры каля дзвярэй, з шэрай школьнай дошкаю на сцяне. 3 першага рада, павярнуўшыся, глядзела сюды, на «камчатку», Нэлі — пазірала на Трухана акурат такімі ж вачыма, як і яго гераіня Наста на свайго кантужанага дзевера.
А перад Труханам — па іроніі ці па заканамернасці лёсу — стаяла выкладчыца беларускай літаратуры, таго самага прадмета, якім ён усю амаль лекцыю сам з сабою забаўляўся і які на іспытах ледзь выцягваў на дохлую троечку; зрэшты, выдатнікам яго цяжка было назваць і па ўсіх іншых дысцыплінах.
Вольга Сяргееўна ведала гэта. Яна стаяла цяпер перад Труханам і паляпвала па далоні ўказкаю, спецыяльнай такой шарыкавай ручкай, што выцягваецца на манер антэны.
«Дазвольце пацікавіцца: што ў вас у сшытку? Што вы так старанна запісвалі? Вы ж галавы не адрывалі ад яго цэлую лекцыю!»
Трухан загарнуў сшытак. Потым на вачах выкладчыцы паклаў яго ў сумку. I ўсё гэта моўчкі. «А і праўда,— падумаў ён,— чым я тут займаюся, на што час марную, калі мне, можа, жыць два панядзелкі засталося...»
Hi слова не кажучы, ён устаў. Узяў сумку, выбраўся на праход і, як ні ў чым не бывала, як так і трэба, пайшоў сабе да дзвярэй.
«Трухан, вы што? — пачулася ззаду разгубленае.— Вярніцеся! Я...»
Стукнулі дзверы, і ўсё сціхла.
А які быў снег на вуліцы! Якое сонца! Якое марознае паветра! I як не хацелася ісці па гэтым чыстым скрыпучым белым сняжку да шэрага, змрочнага, скразнякамі прадзьмутага інтэрната-інкубатара, у камеру-клетку, да вечнай адзіноты...
Карацей, Ведрыч — не ўяўны, не ў сшытку прыдуманы, а сапраўдны, аб’явіўся толькі дні праз тры, вечарам. Дастаў з кішэні кажуха хурміну, з другой — другую, моўчкі паклаў на стол; такія вялікія, цёмна-аранжавыя, з пражылкамі спеласці заморскія плады сярод зімы.
Трухан, чамусьці падумаўшы, што зараз пачнецца між імі дыялог кшталту таго, змадэляванага ім на лекцыі, спытаў:
«Ну як? Многа заўваг?»
«Пра што ты? — здзівіўся Ведрыч.— А-а, пра сваю пісаніну? Ведаеш, я не чытаў. Нават папкі разгарнуць не паспеў. Зараз раскажу. Вяртаюся тады ўночы ад цябе, тут шах — у прахадным двары трое, засланяюць дарогу. Адзін — за
сумку, помніш, у мяне была такая афіцэрская («ахвіцэрская», вымаўляў Ведрыч). Ах ты, думаю! Размахнуўся, я-а-ак умазаў гэтай сумкай па галаве! Ен з капытоў, сумка адарвалася, тыя ўцякаць, я за імі!.. He здагнаў. Вяртаюся — ні таго, ні сумкі. А там грошы, дакументы, вершы... Папка твая. Асабліва літфондаўскага білета шкада. Прыгожы такі».
«А вершаў?» — смеючыся, спытаў Трухан.
«Вершаў таксама, я ж іх не запамінаю».
Шкада было, канечне, і Трухану папкі. Але ў адрозненне ад Ведрыча ён помніў кожнае сваё слова на памяць, нават у якім месцы ў рукапісе яно стаяла. Ды і навошта яму тэкст? Нікому больш ён яго паказваць не збіраўся. Толькі падумаў, што вось яшчэ і такая — практычная — карысць можа быць ад роднай літаратуры: гэта ж яго папка і Ведрычавы вершы фізічна, у прамым сэнсе памаглі адбіцца ад нейкіх прыдуркаў!
5
...3 усіх законаў Прыроды, магчыма, самы найлепшы — выжыванне слабага.
Яшчэ дні праз тры — субота якраз была, Трухан ляжаў на засланым ложку, абапіраючыся на локаць, перад разгорнутай на семнаццатай старонцы кнігаю «Ідыёт», што служыла яму не так пастаўшчыком ежы духоўнай, колькі ў якасці медыцынскага дапаможніка — ён адсочваў паводзіны хворых герояў і са сваімі іх параўноўваў.
Ды нешта не йшло чытанне. На філасофію цягнула. Лезла розная дрэнь у галаву. Нейкая містыка, нейкія сімвалы бачыліся яму і ў назве кнігі, і ў лічбе старонкі — з сінім бібліятэчным штэмпелем знізу («семнаццаць год — вясна, каханне...»), на якой яго так безнадзейна тармазнула, а найбольш — у самой цяперашняй сітуацыі. Ігарава дзяўчына — можа, тая самая, якой ён ногі закрываў капаю, калі прыводзіў сюды Ведрыча, можа, другая — сноўдалася, ляпаючы дзвярыма, то ў пакой, то на кухню, гатавала вячэру, пакуль сам Ігар у кіно, ці ў кавярні, ці проста па горадзе з яшчэ адной дзеўкаю гуляе. Вернецца Ігар, вясёлы, аб’явіць, што галодны, вячэраць сядуць, Трухана пазавуць за кампанію... Ну, не дзіва?!
«I рэч не ў тым, што ў Ігара дзве іх ці некалькі, гэтых дзевак, а ў мяне ніводнай,— думаў Трухан, ямчэй у ложку
ўкладваючыся,— і не ў тым, што Ігар мае такое шчасце, як ведаць, што яго заўсёды чакаюць і вячэру яму гатуюць...»
Якраз зайздрасці да Ігара ён і не адчуваў. Тут хутчэй, наадварот, «мела месца» нейкае мазахісцкае задавальненне — ад нармальнасці рэчаў, ад правільнага іх падзелу, як у тым анекдоце: чорным чорны хлеб, белым — белы... Калі б, інакш кажучы, Ігару ўздумалася раптам падзяліцца з ім сваім гарэмам і самі наложніцы не пярэчылі б, дык ён, Трухан, быў бы супраць і такога дарунка не прыняў бы.
«Кожны хай ведае сваё месца і займае толькі яго — згодна з прададзеным Лёсам-касірам плацкартным білетам. Бо інакш што ж атрымаецца? Хаос, бардак, неразбярыха! А так усё правільна. Прырода сама сябе аберагае. Натуральны адбор, выжыванне мацнейшых, калі не паляпшэнне пароды, дык хоць бы захаванне яе,— філасофстваваў, лежачы ў прагнутым студэнцкім ложку-начоўках, Трухан». Да таго за сваё адносна невялікае жыццё быў ён выматаны сіроцтвам, адзінотаю, хваробамі, няўдачамі, настолькі ўжо звыкся з гэтым сваім пастаянным — аж да непрыстойнасці — няшчасцем, што пачаў прымаць яго за належнае, як субстанцыю, пачаў нават насіцца з ім, цаніць яго — так, як іншыя носяцца і цэняць у сабе ўдачлівасць, талент, здароўе...
КНІГІ ОНЛАЙН
