Падарожжа ў нябыт
і яшчэ 24 навелы
Андрэ Маруа
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 256с.
Мінск 1974
— Я вельмі рад, што мы аднолькавай думкі, — прамовіў ён,— бо я таксама быў другам Рызенталя. Як і вы, я з ім бачыўся толькі гадзіну, але забыць яго ўжо не мог. Гады тры таму назад, праязджаючы праз маю мясцовасць, ён мяне ўспомніў, прыслаў пісьмо і спыніў-
ся ў мяне на адзін дзень. Пачыналася восень, і было халаднавата. Я жыву каля падножжа высокіх гор. Рызенталь, чалавек зябкі і кволы, быў адзеты па-летняму і адчуваў сябе дрэнна без цёплай вопраткі. «Ці не маглі б вы,— сказаў ён, усміхнуўшыся,— мне пазычыць паліто?» А вы бачыце, што я намнога таўсцей і ростам вышэйшы за нашага друга. Я пайшоў шукаць сваю карычневую палярыну, у якой звычайна выходзіў узімку на паляванне. Рызенталь, усцешаны, паказаў мне, што можа з галавой укруціцца ў пышныя падвойныя складкі матэрыі, і, накінуўшы на сябе палярыну, доўга прагульваўся разам са мной пад кронамі дрэў.
Мой дом, сад, асенняе, чуць пажоўклае лісце, высокія горы навокал — днём, а ўвечары — камін, у якім зырка палалі сухія дровы, так яму спадабаліся, што ён вырашыў застацца ў мяне яшчэ на адзін дзень. Уночы ён разаслаў палярыну на сваім ложку, а назаўтра раніцай апрануў яе як рабочы халат. Вечарам ён сказаў мне, што яму не хочацца выязджаць адсюль, а я, са свайго боку, нічога так не жадаў, як затрымаць пры сабе як мага даўжэй гэтага арыгінальнага і мілага чалавека. Вось так, дзень за днём, мінула два тыдні, а ён усё гасцяваў у мяне, не разлучаючыся з палярынай. Нарэшце Рызенталь паехаў, пакінуўшы мне на памяць паэму, напісаную ў гэтыя дні. Праз некалькі месяцаў я даведаўся, што ён памёр.
Пасля яго смерці, на другі год, таксама ранняй восенню да мяне з’явіўся новы госць — французскі пісьменнік, празрысты, адшліфаваны стыль якога мне вельмі падабаецца. Асабіста мы з ім тады былі яшчэ мала знаёмыя. Ён гэтак жа спыніўся ў маім гарадку толькі на адзін дзень, спяшаючыся па нейкіх справах у Вену. За ядою гутарка ў нас не клеілася, ішла вельмі туга. Мне ўжо здавалася, што сяброўства, на якое я разлічваў, не мае пад сабой грунту, рассыпаецца, як пясок, што людзі мы розныя, і з жалем рабіў вывад, што так
і давядзецца нам расстацца, не абмяняўшыся словам шчырым і значным. Паснедаўшы, мы выйшлі на прагулку ў крануты восенню сад. Госць пачаў скардзіцца на сырасць, і я прынёс яму палярыну Рызенталя.
I тут здарылася дзіўнае. Накінуўшы на плечы гэтую адзежыну, ён зрабіўся адразу нейкім іншым, не такім, як быў. Яго лагічныя развагі, праўдзівыя і горкія, раптам страцілі рэзкасць, памякчэлі, напоўніліся ціхай журботай. У ім абудзілася давер’е, і размова наша набыла характар інтымны, нагадваючы споведзь дзвюх блізкіх душ. Калі надышоў вечар, дружба між намі ўмацавалася канчаткова. I, як некалі Рызенталь, мой асенні госць, завітаўшы на дзень, правёў у мяне цэлых два тыдні.
Вы ўяўляеце, што, пасля гэтага, карычневая палярына стала для мяне як бы рэліквіяй, якой я прыпісваў, не надта верачы, вядома, таямнічую ўласцівасць тварыць дабро.
Тою ж зімой я закахаўся ў дзяўчыну рэдкай красы, родам з Вены, Інгеборг фон Дзітрых. Яна належала да збяднелай дваранскай фаміліі, сама сабе зарабляла на жыццё, працуючы ў выдавецтве. Я хацеў ажаніцца з ёю, прабаваў пасватацца, але яна, як большасць маладых дзяўчат, узгадаваных пасля вайны, трымала сябе з падкрэсленай незалежнасцю і, не адмаўляючыся ад знаёмства са мною, гаварыла, што сама думка звязаць сябе шлюбам ёй агідная. Мне было балюча бачыць гэту яе самастойнасць у вялікім горадзе, дзе не раз да яе чапляліся людзі без сораму і сумлення. Так прайшло некалькі цяжкіх месяцаў.
Вясной Інгеборг згадзілася наведаць мой дом у Вінэрвальдзе. У першы ж вечар, пасля абеду, мы выйшлі ў сад, і я ёй сказаў: «Калі ласка, зрабіце мне прыемнасць... Дазвольце, замест вашага манто, накінуць вам на плечы маю палярыну... Вы не сентыментальная, я знаю... Гэта жаданне можа паказацца вам недарэч-
ным... Але што вам значыць?.. Вы ж у мяне ніколі не былі; калі ласка, апраніце, прашу вас».
Яна пасмяялася з мяне і, жартуючы, з чароўнай грацыяй дала згоду.
Ён перастаў расказваць, бо ў вячэрнім змроку ў глыбіні алеі выплыла зграбная постаць у карычневай палярыне і накіравалася да нас.
— Дазвольце вас пазнаёміць з маёй жонкай, — прамовіў ён.
ПАСЛЯ
КАНІКУЛ
ашына мчалася на вак-
зал, і малому Алену было весела. Ён ніколі не выязджаў з дому, і думка, што цяпер ён будзе жыць у гарах, паступіўшы ў школу-інтэрнат, яму падабалася. Таварышы сказалі яму, што там працуюць менш, чым у ліцэі. Ален бачыў дырэктара, калі той прыязджаў у Парыж, і знайшоў, што ён добры, памяркоўны.
— Ведаеш, тата, ён мне сказаў, што зімой пасля абеду заняткаў у іх няма і вучні бегаюць на лыжах альбо катаюцца на каньках.
— Спадзяюся, ты возьмешся і за латынь, — уздыхнуў пан Шміт, — нельга адставаць.
На пероне, убачыўшы паравоз і новыя бліскучыя вагоны, Ален ад радасці заспяваў. Ён ганарыўся сваім гарнітурам бэжавага колеру, скураным чамаданчыкам, цёмнымі шарсцянымі пальчаткамі, а больш за ўсё тым, што адпраўляецца ў падарожжа адзін разам з бацькам.
— А што мы, тата, рабіць будзем у цягніку?
— Я з сабой узяў работу, малыш... Ну, а ты? Калі хочаш, я куплю табе ілюстраваны часопіс... Кнігі пры табе няма?
— Няма, але гэта нічога... Я пагуляю ў калідоры...
Ён знік і хутка вярнуўся, вельмі ўсхваляваны:
— Тата! Тут ёсць мне таварыш!.. Жан-Луі Дзюжарык... Цераз тры купэ... з мамай.
— Што? Едзе вучыцца?
— Ага, але не ў тую школу, куды я, а ў нейкую манастырскую.
— Шкада, што не да пана Бензо, вас было б там двое французаў. Ну, але зрэдку вы зможаце пабачыцца... А пакуль што ідзі да яго, гуляйце разам і не дурэйце.
Бертран Шміт любіў дзяцей, але не цярпеў, каб яны адрывалі яго ад работы. Ален, заўважыўшы, што бацька паглыбіўся ў сваё, каб не замінаць яму, паспешна выйшаў. Цягнік набіраў хуткасць. Пан Шміт час ад часу кідаў безуважны позірк на двух хлапчукоў, якія хадзілі паводдаль у калідоры. Кожнаму з іх было гадоў па дванаццаць. За вокнамі праносіліся ўзгоркі, рэчкі і безупынна мільгалі тэлеграфныя слупы. Праз гадзіну Ален вярнуўся, маркотны і ўзрушаны:
— Тата, ты ведаеш, што мне сказаў Жан-Луі? Што яго вельмі крыўдзяць у школе. Што старэйшыя вучні злыя... Адбіраюць у яго ўсё — кнігі, цукеркі — і, калі ён не даецца, б’юць яго кулакамі, прыціскаюць да сцяны і душаць.
— А чаму ён не абараняецца?
— Бо ён сярод іх адзін француз, адзін... Ён так прасіў, каб мама не пасылала яго ў манастырскую школу, а пакінула дома, у Парыжы, але яна не хоча, бо выйшла замуж другі раз за палкоўніка Кірыліна, рускага, у якога страшэнна закахалася... і Жан-Луі ў доме лішні.
Шміт са здзіўленнем зірнуў на сына:
— Хто табе гэта расказаў?
— Жан-Луі.
— Жан-Луі не павінен гаварыць пра сваіх бацькоў такім тонам.
— Якім тонам, тата? Ён мне сказаў, што вельмі любіць сваю маму, што яна таксама яго любіла і, калі яго тата памёр, даглядала яго вельмі добра... Але ж цяпер яна закахалася.
— He ўжывай слоў, якіх не разумееш... Хто такая? Што за мадам Дзюжарык?
— Што ты, тата! Яна цяпер не мадам Дзюжарык, а мадам Кірыліна. Яна вельмі прыгожая... Хочаш, я цябе праводжу ў яе купэ? Гэта блізка.
— Ну добра, добра, малыш.
— Як ты думаеш, тата, калі ў пана Бензо ёсць старэйшыя вучні, яны будуць мяне біць?
— А ты дай ім здачы. Наколькі я ведаю, пан Бензо чалавек энергічны і ўмее трымаць дысцыпліну ў сваёй школе... Ідзі да свайго сябра, гуляйце.
У Дзіжоне Шміт выйшаў на перон і ўбачыў свайго сына з таварышам. Жан-Луі быў худзенькі зграбны хлопчык з вялікімі вачамі, сумнымі і глыбокімі.
— Тата, пазнаёмся. Гэта Жан-Луі.
Бертран Шміт паспрабаваў даць яму некалькі парад:
— Калі старэйшыя цябе не ўзлюбілі, не ўцякай ад іх, а старайся пасябраваць... He думаю, што яны такія ўжо нягоднікі.
— Хто? Гэтыя дзецюкі? — прамовіў Жан-Луі.— Яны нападаюць на мяне, як звяры... Калі што скажаш не па-іхняму, б’юць і гоняць прэч...
Паравоз даў гудка, і Ален прыбег у вагон да бацькі.
— Ты ведаеш, тата, што мне гаварыў Жан-Луі на пероне, калі ты падышоў да нас? Ён гаварыў: «Які я няшчасны! Чым ехаць у гэту праклятую бурсу, лепш кінуцца пад цягнік. Але ў мяне не хапае смеласці... Ален, зрабі мне паслугу, штурхні мяне пад колы, а мая спадчына няхай застанецца табе». Ведаеш, у яго пасля смерці бацькі ёсць спадчына, багатая... Але я не згадзіўся.
— Я думаю... Твой гэты прыяцель, відаць, крыху чокнуты...
— Няпраўда, ён зусім не чокнуты. Ведаеш, тата, ён кажа, што, каб яго мама ўяўляла сабе, як яму там Ken-
ска жывецца, вечныя бойкі са старэйшымі, як ён плача ўночы, лежачы ў ложку, яна б не адважылася зноў пасылаць яго ў такую школу.
— Праводзь мяне да гэтай дамы.
Мадам Кірыліна была жанчына красы надзвычайнай. Ціхім, мілагучным голасам яна выказала некалькі цікавых, крыху журботных думак наконт дзяцінства. Бертран як сеў, так і застаўся.
Увайшоў праваднік, узяў чатыры білеты і запрасіў пасажыраў к сталу. Яны снедалі разам. Дзеці моўчкі слухалі, як бацькі ўспаміналі назвы розных кніг, пералічвалі імёны кампазітараў... Хлопчыкі адчувалі сябе забытымі. Часам Жан-Луі паглядаў на Алена, і яго вочы, здавалася, гаварылі: «Бачыш, вось яна якая...» Падняўшыся з-за стала, Бертран машынальна зайшоў у купэ мадам Кірылінай, а дзеці выскачылі гуляць у калідор.
— У нашых сыноў шмат агульнага,— прамовіла яна.— Спадзяюся, што ім можна будзе там пабачыцца.
Ён хвіліну вагаўся.
— Даруйце,— сказаў ён,— што ўмешваюся не ў сваю справу, але дзяціная шчырасць не тоіць сакрэтаў... Я выпадкова даведаўся, і мой абавязак... Вы, мабыць, не ўсведамляеце, які настрой у вашага сына... Ён прызнаўся майму... Даруйце, я не знаходжу слоў... Дзіця, вядома...
Мадам Кірыліна была ашаломлена. За акном вагона пачалі вырысоўвацца горы, замест камяніц пайшлі драўляныя хаткі, замест дубоў — кашлатыя елкі, у люстраныя рэчкі ўліваліся шумныя патокі.
— Божа мой! — прашаптала яна.— Гэта жахліва... Беднае дзіця... Я адчувала, што ён не любіць гэтай школы, але думала, што ён лянуецца, не хоча вучыцца... А самае галоўнае, рэўнасць... Ён ненавідзіць майго мужа, і без усякай прычыны, бо што я магу зрабіць адна ў доме? Нават і яму будзе потым моцная апора.
— Безумоўна,— сказаў Бертран.— Але ж ён яшчэ малы... He разумее.
КНІГІ ОНЛАЙН
