Пякучая таямніца
Штэфан Цвэйг
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 496с.
Мінск 1994
Маё дзіця ўчора памерла — гэта было і тваё дзіця. Гэта было і тваё дзіця, каханы,— дзіця адной з трох начэй; я прысягаю табе ў гэтым, і ты ведаеш, што перад ценем смерці не маняць. Гэта было наша дзіця, прысягаю табе, бо ніводзін мужчына не дакрануўся да мяне з таго часу, як я аддалася табе, да таго часу, як дзіця вынялі з мяне. Маё цела здавалася мне свяшчэнным з той гадзіны, калі да яго дакрануўся ты. Як магла б я дзяліць сябе паміж табою, які быў мне ўсё, і другімі, якія толькі мімалётна з’яўляліся ў маім жыцці? Гэта было наша дзіця, каханы, дзіця майго глыбокага, свядомага кахання і тваёй бесклапотнай, марнатраўнай, амаль несвядомай пяшчоты, наша дзіця, наш сын, наша адзінае дзіця. Але ты спытаешся ў мяне — можа, спалохана, можа, толькі здзіўлена,— ты спытаешся ў мяне, каханы, чаму ўсе доўгія гады я маўчала пра наша дзіця і гавару пра яго толькі сёння, калі яно ляжыць тут, у цемры, заснуўшы навекі, калі яно хутка пойдзе і ўжо ніколі, ніколі не вернецца. Але як я магла сказаць табе гэта? Ты нізашто не паверыў бы мне, незнаёмай жанчыне, выпадковай сяброўцы трох начэй, якая без супраціўлення, нават з жаданнем аддалася табе, ты не паверыў бы мне, безыменнай удзельніцы мімалётнага заляцання, што я засталася табе верная, табе, нявернаму, і толькі з сумненнем прызнаў бы ты гэтае дзіця сваім! Ніколі, нават калі б мае словы здаліся табе праўдападобнымі, не мог бы ты вызваліцца ад таемнай думкі, што я спрабую навязаць табе, багатаму чалавеку, клопат аб чужым дзіцяці. Ты паставіўся б да мяне з падазрэннем.
і паміж намі існаваў бы цень, цьмяны, няўлоўны цень недаверу. Гэтага я не хацела. I потым, я ж ведала цябе; я ведала цябе гэтак, як ты сам наўрад ці ведаеш сябе, і я разумела, што табе падабаецца толькі ўсё бесклапотнае, лёгкае, што ты шукаеш у каханні толькі гульню, і таму табе было б цяжка раптам аказацца бацькам, раптам адказваць за чыйсьці лёс. Ты прывык да поўнай свабоды і адчуў бы сябе неяк звязаным са мною. I ты — я ведаю, гэта не залежала ад тваёй волі,— узненавідзеў бы мяне за тое, што я звязала цябе. Можа, на гадзіны, можа, усяго на некалькі хвілін я стала б табе цяжарам, стала б табе ненавіснаю,— я ж у сваёй гордасці хацела, каб ты ўсё жыццё думаў пра мяне без клопату. Я палічыла за лепшае ўзяць усё на сябе, чым стацца табе лішняю, я хацела быць адзінаю жанчынаю, што кахала цябе, пра каго ты заўсёды думаў бы з любоўю і ўдзячнасцю. Але, на жаль, ты ніколі пра мяне не думаў, ты забыўся пра мяне.
Я не вінавачу цябе, каханы, не, я не вінавачу цябе. Прабач, калі часам кропля горычы прасочваецца ў гэтыя радкі, прабач,— маё дзіця, напіа дзіця ляжыць мёртвае побач са мною ў святле мігатлівых свечак; я гразіла кулаком богу і называла яго забойцам, думкі ў мяне блытаюцца. Прабач, што я скарджуся, прабач! Я ж ведаю, ты добры і спагадлівы ў глыбіні душы, ты дапамагаеш кожнаму, дапамагаеш незнаёмым людзям, усім, хто звяртаецца да цябе. Але твая дабрата асаблівая, яна адчынена кожнаму, і кожны можа чэрпаць з яе столькі, колькі могуць узяць рукі; яна вялікая, бязмежная, але, прабач, яна лянівая, яна чакае напамінку, просьбы. Ты дапамагаеш, калі цябе паклічуць, калі цябе папросяць, дапамагаеш з сораму, са слабасці, але не з радаснай гатоўнасці дапамагчы. Ты — скажу табе шчыра — чалавека ў горы і бядзе любіш не болей, чым улюбёнца шчасця, які ты ёсць сам. А людзей, падобных на цябе, нават самых добрых сярод іх, цяжка прасіць.
Аднаго разу, калі я яшчэ была дзіцём, я бачыла праз вочка, як ты даваў міласціну жабраку, што пазваніў у твае дзверы. Ты даў яму грошай, перш чым ён паспеў папрасіць, і даў шмат, але ты зрабіў гэта неяк спалохана і паспешна; было відаць, што ты хацеў, каб ён хутчэй пайшоў, і здавалася, што ты баішся глядзець яму ў вочы. Я ніколі не забуду, як хуценька і збянтэжана, ухіляючыся ад падзякі, ты дапамагаў гэтаму жабраку. Вось чаму я ніколі не звярталася да цябе. Канечне, я ведаю, што ты дапамог бы мне тады, нават калі б і не быў упэўнены, што гэта тваё дзіця; ты суцяшаў бы мяне, даў бы мне грошай, шмат грошай, але ўсё з тайным жаданнем хутчэй скончыць з гэтаю непрыемнасцю; я нават думаю, ты ўгаворваў бы мяне прадухіліць з’яўленне дзіцяці. А гэтага я баялася больш за ўсё — бо чаго б я толькі не зрабіла дзеля цябе, як магла б я у чымнебудзь адмовіць табе! Але гэтае дзіця было мне ўсё; яно ж было ад цябе, паўтарэнне цябе самога, але ўсё-такі не такога цябе, шчаслівага, бесклапотнага, якога я не магла ўтрымаць, а цябе, падараванага мне назаўсёды — гэтак я думала,— цябе, які знаходзіўся ў маім целе, неаддзельны ад майго жыцця. Цяпер я нарэшце трымала цябе, я магла адчуваць усёю істотаю, як расце ва мне тваё жыццё, магла карміць, паіць, пеставаць, цалаваць цябе, калі гэтага жадала мая душа. Вось чаму, каханы, я была такая шчаслівая, ведаючы, што нашу тваё дзіця. Вось чаму я ўтоіла гэта ад цябе,— цяпер ты ўжо не мог ад мяне ўцячы.
Праўда, каханы, я перажыла не толькі месяцы шчасця, якія паўставалі мне ў марах; на маю долю выпалі і месяцы жудасці і пакуты, поўныя агіды да людской подласці. Мне выпаў нялёгкі лёс. У краму я ў апошнія месяцы хадзіць не магла, бо сваякі заўважылі б мой стан і паведамілі б пра гэта дадому. Прасіць грошай у маці я не хацела і жыла з таго, што прадавала сякіятакія каштоўныя рэчы, якія зберагліся ў мяне. За ты-
дзень да родаў прачка ўкрала ў мяне з шафы апошнія некалькі крон, і мне давялося легчы ў радзільны прытулак. Там, куды з вялікага гора прыходзяць толькі самыя бедныя, нікому не патрэбныя і забытыя, там, у віры галечы, радзілася тваё дзіця. У прытулку было жахліва: усё здавалася бясконца чужым, мы ляжалі адзінокія, былі чужыя суседзям і ненавідзелі адна адну; толькі агульнае няшчасце, агульныя пакуты загналі нас у душную, насычаную хлараформам і крывёю, поўную крыкаў і стогнаў палату. Усе ўніжэнні, якія даводзіцца цярпець абяздоленым, сорам, маральны і фізічны, адчула я там нароўні з прастытуткамі і хворымі, пакутавала ад вымушанай блізкасці да іх, ад цынізму маладых дактароў, якія, усміхаючыся, адкідвалі коўдры і з прытворна вучоным выглядам мацалі безабаронных жанчын, ад прагнасці сядзелак — о, там чалавечую сарамлівасць распінаюць позіркамі і хвастаюць словамі. Шыльдачка з прозвішчам — вось усё, што застаецца ад цябе, а тое, што ляжыць на ложку,— проста кавалак дрыготкай плоці, які абмацваюць цікаўныя, рэч, выстаўленая напаказ для вывучэння; таму жанчыны, якія ў сваім доме дораць дзіця любячаму, клапатліваму мужу, не ведаюць, што значыць радзіць адзінокай і безабароннай амаль ці не на лабараторным стале! I нават цяпер, калі я сустракаю ў кнізе слова «пекла», я міжвольна ўспамінаю пра бітком набітую смуродную палату, поўную стогнаў, немых крыкаў і грубага смеху, пра гэтую клааку ганьбы.
Прабач, прабач мне, што я кажу пра гэта. Але я раблю такое першы і апошні раз; ніколі, ніколі болей не буду я гаварыць пра гэта. Я маўчала адзінаццаць гадоў і хутка змоўкну назаўсёды; але хоць раз я павінна даць сабе волю, павінна крыкнуць пра тое, якою дарагою цаною дасталося мне дзіця — шчасце ўсяго майго жыцця,— якое цяпер ляжыць побач нежывое. Я даўно ўжо пра ўсё забылася, забылася ад усмешкі дзіцяці, ад яго
гаворкі, ад маёй радасці; але цяпер, калі яно памерла, я зноў пакутую і не магу не крычаць, я мушу аблегчыць душу хоць адзін раз. Але я вінавачу не цябе, а толькі бога, аднаго яго: ён зрабіў бессэнсоўнымі перанесеныя мною пакуты. Прысягаю табе — я не цябе вінавачу, і ніколі я ў гневе не паўставала супраць цябе. Нават у той момант, калі маё цела курчылася ў родавых схватках, нават у тыя хвіліны, калі боль разрываў мне душу, калі практыканты мацалі маё цела позіркамі і яно гарэла ад сораму, я не вінаваціла цябе перад богам; ніколі не шкадавала я аб тых начах, ніколі не праклінала сваё каханне да цябе, я заўсёды кахала цябе, заўсёды благаслаўляла час нашай сустрэчы. I калі б паўтарыліся тыя страшэнныя гадзіны ў прытулку і я ведала б наперад, што мяне чакае, я пайшла б на гэта яшчэ раз, мой каханы, яшчэ раз і тысячу разоў!
Наша дзіця ўчора памерла — ты ніколі не веуяў яго. Ніколі, нават пры мімалётнай выпадковай сустрэчы твой позірк не спыніўся на маленькай квітнеючай істоце, тваім дзіцяці. Я доўга хавалася ад цябе; цяпер, калі ў мяне было дзіця, я, здаецца, нават кахала цябе больш спакойным каханнем, прынамсі, яно ўжо не вымушала мяне нясцерпна пакутаваць, пасля таго як у мяне з’явіўся гэты твой падарунак. Я не хацела дзяліцца паміж табою і сынам, і я аддала сябе не табе, улюбёнцу шчасця, чыё жыццё праходзіла міма мяне, а дзіцяці, якому я была патрэбна, якога я павінна была карміць, якога я магла цалаваць і прыціскаць да грудзей. Я быццам вызвалілася ад улады трывожнага лёсу, які неадольна прыцягваў мяне да цябе, пасля таго як з’явіўся на свет і поўнасцю належаў мне гэты другі «ты»; толькі рэдка, вельмі рэдка я ціха набліжалася да твайго дома. Адно толькі дазваляла я сабе: да дня твайго нараджэння, з году ў год, я пасылала табе букет белых руж, дакладна
такіх, якія ты падарыў мне тады пасля першай ночы нашага кахання. Ці папытаўся ты ў сябе хоць раз за гэтыя дзесяць, за гэтыя адзінаццаць гадоў, хто іх табе пасылае? Можа, ты ўспомніў пра тую, якой ты аднаго разу падарыў такія ружы? Я не ведаю і ніколі не даведаюся пра твой адказ. Толькі раз у год працягнуць іх табе з цемры, аднавіць памяць аб той сустрэчы — большага мне і не трэба было.
Ты не ведаў нашага беднага дзіцяці — сёння я дакараю сябе, што ўтоіла яго ад цябе, бо яно б табе спадабалася. Ты не ведаў ніколі нашага беднага хлопчыка, ты ніколі не бачыў, як ён усміхаўся і шырока расплюшчваў цёмныя, задумлівыя вочы — твае вочы! — і абліваў іх ясным, радасным святлом мяне і ўвесь свет. Ах, ён быў такі вясёлы, такі мілы — у ім па-дзіцячы паўтараліся ўся твая лёгкасць, твая імклівая, палкая фантазія. Ен мог гадзінамі самазабыўна гуляць з чым-небудзь, як ты гуляеш з жыццём, а потым засяроджана насупліваць бровы і доўга сядзець над сваімі кніжкамі. Ен усё болей рабіўся падобны да цябе. У ім пачала ўжо выразна выяўляцца ўласцівая табе дваістасць, мешаніна легкадумчасці і сур’ёзнаеці, і чым болей ён рабіўся падобны да цябе, тым мацней я любіла яго. Ен добра вучыўся, балбатаў па-французску, як сарока, яго сшыткі былі самыя чыстыя ва ўсім класе; а які ён быў прыгожы ў сваім чорным аксамітным касцюмчыку ці ў белай матроскай куртачцы! Ен заўсёды аказваўся самым зграбным, дзе б ні з’яўляўся; калі я гуляла з ім па пляжы ў Града, жанчыны спыняліся і гладзілі яго доўгія светлыя валасы; калі ён у Зэмерынгу катаўся на санках, людзі зачаравана азіраліся на яго. Ен быў такі прыгожанькі, такі далікатны і ласкавы; летась ён паступіў у інтэрнат Тэрэзіанум і насіў форму і маленькую шпагу, нібы паж васемнаццатага стагоддзя,— цяпер на ім толькі сарочка, і ён ляжыць, бедны, з пасінелымі вуснамі, і рукі складзены на грудзях.
КНІГІ ОНЛАЙН
