Пякучая таямніца
Штэфан Цвэйг
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 496с.
Мінск 1994
пра суседскае дзіця, пра дзяўчыну, пра жанчыну ў начным рэстаране, але ўспаміны цьмяныя, расплывістыя, быццам контуры каменя, якія мігцяць і дрыжаць у вадзе на дне імклівай рачулкі. Цені набягалі і разыходзіліся, але вобраза не было. Памяць аб чымсьці жыла ў ім, але аб чым — ён успомніць не мог. Яму здавалася, што ён часта бачыў усё гэта ў ене, у глыбокім сне, але толькі ў сне.
I тут позірк яго ўпаў на блакітную вазу, якая стаяла перад ім на пісьмовым стале. Яна была пустая, упершыню за многа гадоў пустая ў дзень нараджэння. Ен здрыгануўся: яму здалося, што раптам расчыніліся нябачныя дзверы і халодны вецер з другога свету ўварваўся ў яго ціхі пакой. Ен адчуў дыханне смерці і дыханне неўміручага кахання; штосьці раскрылася ў ягонай душы, і ён падумаў пра невядомую яму нябожчыцу-жанчыну, як пра бесцялесны прывід, як пра далёкую чароўную музыку.
ВУЛІЦА У МЕСЯЧНЫМ СВЯТЛЕ
Параход затрымала бура, і ён толькі позна ўвечары кінуў якар у маленькай французскай гавані; начны цягнік у Германію ўжо адышоў, і таму я мусіў правесці цэлы дзень у незнаёмым горадзе. Вечар не абяцаў мне ніякіх забаў, акрамя сумнай музыкі жаночага аркестра дзе-небудзь у прыгарадным рэстаране ці нуднай размовы з выпадковымі спадарожнікамі. Нязносным здалося мне чаднае, шызае ад дыму паветра ў невялічкім гасцінічным рэстаране, і я ўдвайне адчуў яго смурод, таму што на губах у мяне яшчэ салёным халадком адчуваўся чысты подых мора. Я падаўся таму наўгад па шырокай светлай вуліцы да плошчы, на якой іграў аркестр грамадзянскай гвардыі, а адтуль яшчэ далей, сярод павольнага гайдання тлуму прахожых. Спачатку мне было прыемна бязвольна гайдацца ў хвалях раўнадушнага і правінцыяльна апранутага натоўпу, але неўзабаве ўжо я не мог выносіць блізкасці чужых людзей, іх адрывістага смеху, вачэй, якія спыняліся на мне са здзіўленнем, адчужанасцю ці ўсмепікай, дотыкаў, якія непрыкметна падштурхоўвалі мяне наперад, святла, якое лілося з тысяч малых крыніц, і несупыннага шоргання крокаў. Марское плаванне суправаджалася дастаткова моцным рухам, і ў крыві ў мяне яшчэ брадзіла хісткае пачуццё дурману — усё яшчэ пад нагамі адчуваліся гайданка і зыб, зямля быццам дыхала, а вуліца як бы ўзнімалася ў неба. Галава ў мяне раптам закруцілася ад такога гучнага тлуму, і, каб пазбавіцца ад яго, я звярнуў на вулічку, не паглядзеўшы, як яна завецца, а адтуль — на другую, больш вузкую, дзе паступова
сціх бязглузды шум, і пачаў потым бязмэтна блукаць у лабірынце разгалінаваных, нібы жылы, вулічак, усё цямнейшых, чым больш я аддаляўся ад галоўнай плошчы. Вялікія электрычныя дугавыя ліхтары, гэтыя месяцы шырокіх бульвараў, тут не гарэлі, і дзякуючы скупому асвятленню я нарэшце зноў убачыў зоркі і чорнае хмарнае неба.
Я быў, мусіць, недалёка ад гавані, у матроскім квартале,— гэта было чуваць па гнілаватым паху рыбы, па гэтым саладкаватым паху гнілі, які ідзе ад водарасцей, выкінутых на бераг прыбоем, па своеасаблівым, уласцівым затхлым памяшканням чадзе, якім насычаны такія вулічкі, пакуль не прыйдзе моцная бура і добра не выветрыць іх. Мне былі прыемныя паўзмрок і нечаканая адзінота, я запаволіў хаду, аглядваючы вулічку за вулічкай,— і ніводная не была падобная на сваю суседку, адны былі міралюбныя, другія — разгульныя, але ўсе агорнуты цемраю і поўныя глухога шуму галасоў і музыкі, якія так таямніча ліліся з-пад самай глыбіні іх скляпенняў, што амаль нельга было адгадаць, дзе схавана яго крыніца, бо ўсе дамкі былі зачынены і толькі мігацелі чырвоным ці жоўтым агеньчыкам.
Я люблю гэтыя вулічкі ў чужых гарадах, гэты брудны рынак усіх нястрымных пачуццяў, таемнае нагрувашчанне ўсіх спакус для маракоў, якія пасля адзінокіх начэй у чужых і небяспечных морах заходзяць сюды на адну ноч, каб за гадзіну здзейсніць свае доўгачаканыя пажадлівыя мары. Яны мусяць хавацца дзе-небудзь у ніжняй частцы вялікага горада, гэтыя вузенькія вулічкі, бо яны нахабна і надакучліва гавораць пра тое, што за сотнямі масак хаваюць светлыя дамы з бліскучымі вокнамі і прыстойнымі жыхарамі. Музыка заклікальна гучыць тут у цесных пакойчыках, кінематографы сваімі кідкімі афішамі абяцаюць нечуванае хараство, чатырохгранныя ліхтарыкі, знайшоўшы прытулак пад варотамі, падміргваюць запрашальна 1 недвухсэнсава, праз пра-
чыненыя дзверы мільгае аголенае цела пад пазалочанаю мішурою. 3 шынкоў чуваць п’яныя галасы і лямант усчаўшых спрэчку гульцоў. Матросы ўхмыляюцца, сустракаючы адзін аднаго, іх звычайна абыякавыя вочы гараць, адчуваючы наперад радасць, бо тут ёсць усё: жанчыны і карты, віно і відовішча, самыя грубыя і самыя рамантычныя прыгоды. Але ўсё гэта нясмела і ўсё ж па-здрадніцку яўна прытаілася за крывадушна зачыненымі аканіцамі, усё схавана ад вачэй, і гэтая ўяўная замкнёнасць хвалюе двайною спакусаю таямніц і даступнасці. Вуліцы гэтыя — такія ж і ў Гамбургу, і ў Каломба, і ў Гаване, яны падобны адна на адну, як падобны раскошныя праспекты вялікіх гарадоў, бо вярхі і нізы жыцця ўсюды маюць аднолькавы вонкавы выгляд. Апошнія вычварныя рэшткі пажадліва-хаатычнага свету, у якім інстынкты яшчэ праяўляюцца груба і нястрымна, цёмныя нетры захапленняў і жаданняў, і гушчар, поўны пажадлівых жывёлін,— вось што такое гэтыя вуліцы не для вярхоў, якія хвалююць тым, што на іх відаць, і спакушаюць тым, што на іх схавана. Аб іх можна марыць.
Такою была і гэтая вулічка, на якой я раптам адчуў сябе ў палоне. Наўгад пайшоў я ўслед за купкай кірасіраў, чые шаблі валачыліся і бразгалі па няроўным бруку. 3 аднаго шынка іх пазвалі жанчыны; яны засмяяліся і адказалі грубымі жартамі, адзін з іх пастукаў у акно, потым дзесьці пачулася лаянка, яны пайшлі далей, смех гучаў усё глушэй, і хутка я яго перастаў чуць. Зноў на вуліцы етала ціха, некалькі акон цьмяна блішчалі ў няяркім месячным святле. Я стаяў і глыбока ўдыхаў гэтую цішыню, якая здавалася мне дзіўнаю, бо за ёю як быццам звінела штосьці таямнічае, пажадлівае і небяспечнае. Выразна я адчуваў, што гэтая цішыня — падман і што ў імглістым чадзе вуліцы тлее нешта ад гнілі нашага свету. Але я стаяў нерухома і ўслухоўваўся ў пустату. Я болей не адчуваў ні горада, ні вуліцы, ні яе
назвы, ні майго імя; я разумеў толькі, што я тут чужы, што я растаў дзівосна ў чымсьці невядомым, што ў мяне няма ні мэты, ні справы, ні сувязі з гэтым цёмным жыццём, і ўсё-такі я адчуваў яго, як кроў у венах. Толькі адно пачуццё валодала мною: нічога тут не робіцца дзеля мяне, і тым не менш усё належыць мне,— тое шчаслівае пачуццё самага глыбокага і самага сапраўднага перажывання, якое дасягаецца ўнутранаю безудзельнасцю і якім, нібы жывою вадою, жывіцца мая істота пры кожным дотыку з невядомым. I раптам, у той час, калі я, прыслухоўваючыся, стаяў сярод пустэльнай вуліцы і быццам чакаў чагосьці, што павінна адбыцца, чагосьці, што вывядзе мяне з гэтай лунацічнай насцярожанасці ў пустаце, да майго слыху данеслася нямецкая песня, яна гучала прыглушана, можа, з-за сцяны, а можа, аднекуль здалёк; жаночы голас спяваў просценькую мелодыю з «Вольнага стралка»: «Цудоўны дзявоцкі вянок», пяваў вельмі дрэнна, але ж гэта была нямецкая мелодыя тут, у чужым кутку свету, і таму неяк асабліва родная. Песня даносілася невядома адкуль, але для мяне гучала як прывітанне, першае пасля доўгай разлукі прывітальнае слова радзімы. Хто гаворыць тут на маёй мове, пытаўся я ў сябе, у чыіх грудзях на гэтай глухой крывой вулічцы ажыў успамін і выклікаў да жыцця гэтую няхітрую песню? Я пайшоў на голас уздоўж цёмных, быццам сонных дамоў з зачыненымі аканіцамі, за якімі па-здрадніцку мігацелі агні, а часам і вабіла рука. Звонку віселі крыклівыя надпісы, яркія афішы, і прытоены шынок абяцаў эль, віскі, піва, але ўсё было зачынена, непрыступна і разам з тым запрашала зайсці. Часам удалечыні былі чуваць крокі, але голас гучаў няспынна, цяпер ён выводзіў прыпеў і ўсё болей і болей набліжаўся. I вось я пазнаў дом, у якім яна спявала. Крыху павагаўшыся, я падышоў да ўнутраных дзвярэй, шчыльна занавешаных белымі гардзінамі, і сагнуўся, каб увайсці. Але ў гэты момант нешта заварушылася
раптам у цемры перад уваходам, нейкая фігура, якая прытаілася там, прыціснуўшыся, мабыць, да шыбы, спалохана адскочыла, і я ўбачыў твар, заліты чырвоным святлом ліхтара над галавою і ўсё-такі бледны ад страху,— гэта быў мужчына,.які зірнуў на мяне шырока раскрытымі вачамі, і прамармытаў нешта накшталт прабачэння і знік у вулічным змроку. Дзіўным здаўся ён мне. Я паглядзеў яму ўслед. Нешта было яшчэ невыразна відаць у вулічным цені, які ўсё болей хаваў яго. Усярэдзіне па-ранейшаму гучаў голас, нават мацней, як мне здалося, і больш прывабна. Я адчыніў дзверы і хуценька ўвайшоў.
Песня абарвалася, нібы адрэзаная нажом, і я з жахам адчуў перад сабою пустату, варожае маўчанне, як быццам я нешта ўшчэнт разбіў. Толькі паступова позірк мой асвойтаўся з абсталяваннем амаль пустога пакоя. Яно складалася з буфетнай стойкі і стала — усё гэта служыла, бясспрэчна, толькі подступам да другіх пакояў, прызначэнне якіх лёгка было адгадаць па няяркім святле лямп і гатовых ложках, якія былі відаць праз прачыненыя дзверы. Перад стойкай, успёршыся на яе, стаяла каля стала нафарбаваная жанчына са стомленым тварам, за стойкаю — гаспадыня, гладкая, нейкая бруднавата-шэрая, і яшчэ адна даволі мілавідная дзяўчына. Маё прывітанне гучна адазвалася ў памяшканні, але вялы водгук пачуўся толькі пасля працяглай паўзы. Мне стала няёмка ад гэтага напружанага сумнага маўчання, як быццам я папаў у пустату, і я ахвотна павярнуў бы назад, але ў сваёй збянтэжанасці не знаходзіў для гэтага падставы і таму пакорна сеў за стол. Жанчына перад стойкаю ўспомніла цяпер пра свае абавязкі і спыталася, што мне падаць піць, і па яе цвёрдай французскай мове я адразу пазнаў у ёй немку. Я заказаў піва. Яна пайшла і прынесла яго, і ў яе хадзе яшчэ выразней заўважалася абыякавасць, чым у цьмяных вачах, якія мігалі з-пад павекаў, нібы гэта дагаралі свечкі. Зусім
машынальна, па звычцы падобных устаноў, яна паставіла побач з маім куфлем і другі сабе. Позірк яе, калі яна чокнулася са мною, прайшоў міма мяне, як праз пустату, і я мог разгледзець яе. Твар у яе быў, па сутнасці, яшчэ прыгожы, з правільнымі рысамі, але, быццам ад душэўнай зморанасці, агрубеў і застыў, як маска, усё ў ім было друзлае, павекі — прыпухлыя, валасы абвіслі; азызлыя шчокі, з плямамі танных румян, ужо апускаліся шырокімі маршчынамі да вуснаў. Сукенка таксама была накінута нядбайна, голас — нейкі перасохлы, асіплы ад тытунёвага дыму і піва. Усё сведчыла аб тым, што перада мною чалавек зусім стомлены, які жыве толькі па прывычцы, нічога не адчуваючы. Ад збянтэжанасці і вусцішнасці я звярнуўся да яе з нейкім пытаннем. Яна адказала, не гледзячы на мяне, абыякава і тупа, ледзь варушачы губамі. Я адчуў сябе лішнім. За стойкаю пазяхала гаспадыня, другая дзяўчына сядзела ў кутку і паглядвала на мяне, быццам чакала, што я яе паклічу. Я быў бы рады пайсці, але штосьці трымала мяне на месцы, і я тупа заставаўся сядзець у затхлым душным паветры, як захмялелы матрос, прыкаваны да стала цікаўнасцю і жахам,— бо ў гэтай абыякавасці быў нейкі выклік.
КНІГІ ОНЛАЙН
