Поўны збор твораў. Том 2
Аповесці, апавяданні
Васіль Быкаў
Памер: 624с.
Мінск 2005
— А во Пятрок разумнейшы за цябе,— памаўчаўшы і трохі паспакайнеўшы, сказаў Гуж і ўскочыў ад стала.— За самагон узяўся. Правілыіа! Толькі хай не здумае ад мяне таіцца. Галаву адкручу і скажу, што безгаловым радзіўся. Выменяў змеявік на скрыпку і думае ўтаіць. He ўдасца: у мяне агентура!
У сенцах затупалі крокі, расчыніліся дзверы, цераз парог пералезлі даўгалыгі Каландзёнак і меншы, плячысты Недасека.
— Ну віто?
— Нідзе нетуці! — віскнуў Каландзёнак.
Недасека спярша зрабіў вялікую заклапочанасць на твары і, памяркоўна паводзячы рукой, пачаў тлумачыць:
— Абшарылі гэта, счытай, скрозь. I ў пуні, і ў асеці, і ў хляўках ва ўсіх. Няма. I дзе ён падзеўся, хто ведае.
— Хранова шарылі! — абвясціў Гуж,— Ну ладна. Няма калі, a то б...
Ён япічэ раз таропка зазірнуў у кожнае акно і перахапіў вінтоўку.
— Недасека, пільнуй! Садзіся і дажыдайся! Прыйдзе, не дзе дзенецца. Яе,— кіўнуў ён на Сцепаніду,— нікуды за парог. Прыйдзе — гарэлку ка мне. Паняў?
— Паняў, ну,— не дужа рашуча запэўніў паліцай.
— Ось так! Паехалі, Каландзёнак! А ты запомні, што я сказаў,— замест развітання кінуў ён Сцепанідзе,— Пакеда не позна.
Яна стала ля печы і глядзела ў акно, як яііы там разварочваліся з фурманкай, як садзіліся ўжо на хаду і выязджалі з варотцаў. Толькі пасля яна адарвалася ад акна і зірнула па сутулавата-пакорную постаць Недасекі, што цярпліва стаяў ля парога.
— Сядай, што ж стаяць.
— Ага. Гэта... сяду. A то ногі ж, япы свае, не казённыя.
Недасека сціпла апусціўся на ўслон, уздыхпуў, аберуч абапёрся на рулю вінтоўкі з расшчэпленым прыкладам.
— Па гарэлку ехалі або як? — запыталася Сцепаніда.
Недасска зрабіў выраз шчырага недаўмення на ўвогуле сімпатычным, з роўнымі броўкамі твары.
— А хто ж яго ведае! Ён усё. Ці па гарэлку, ці яшчэ за чым. Нам не кажаць.
— Няўжо так ніколі і не кажаць?
— Не-е,— лыпнуў круглымі вачмі Недасека,— Праўда, калі жыдоў выкурвалі, дык казаў. Іпструктаж даваў падрабязны: і каб патроны былі, і дзе стаяць кожпаму. Каму ў ацапленне, значыць, а каму іх варахоб’е парадкаваць.
— А іх жа куды?
— А іх пагналі. Зондаркаманда пагнала ў кар’ср. А там...
— Усіх? — халгіднеючы нутром, насцярожылася Сцепаніда.
— Счытай што ўсіх. Мала засталося.
«Ну во, гэтыя ўжо дачакаліся!» — амаль з жахам падумала Сцепаніда. Неяк у канцы лета была ў мястэчку, тады там адвялі тры вуліцы каля рэчкі, сагналі туды ўсіх яўрэяў, некаторых з сваіх жа начальнікамі ці паліцаямі паставілі —
таксама во з павязкамі. Людзі казалі: ой, ненадоўга гэта, усё роўна паб’юць, трэба ўцякаць. Але дзіва: ні адзін не ўцёк, усе сядзелі і чакалі, а сярод іх жа былі і маладзейшыя, і разумныя былі некаторыя. Але гэтыя разумныя так меркавалі, што не павінны пабіць, што і нсмцы людзі, ды і ў Бога вераць, во і на спражках у іх напісана. Дужа прыгожа даводзілі тыя разумнейшыя, і іх слухалі. Ведама, калі чалавек чаго хоча, дык заўжды знойдзе на тое апраўданне, пераканае спярша сябе, а пасля і астатніх. Ці наадварот. Ну і даседзеліся во да кар’ера.
— Колькі людзей нізавошта пагінула, а якую халеру дык ніхто і не чапае. I кулі на яго не знойдзецца. Я пра твайго сябрука, пра Каландзёнка. I тады ён быў злыдзень, і цяпер гэткі самы, — сказала Сцепаніда.
— Злыдзень, ага, — проста пацвердзіў Недасека. — Спярша Гуж хацеў яго шлёпнуць. У хату ноччу прыйшоў, мяне пільнаваць паставіў. А пагаварылі — і палюбіліся. Назаўтра ўжо і вінтоўку яму ўручыў. Во як робіцца.
— Хутка робіцца. Нават і чырвонаармейскае формы не знасіў. Як быў у сваіх...
— Я так думаю: а куды ж яму болей? Яго ж тут усе ненавідзелі яшчэ з той пары. Куды дзецца? Толькі ў паліцыю.
— Толькі ў паліцыю, праўда,— пагадзілася Сцепаніда. — Прамая дарожка. А цябе якая прыняла дарожка? Ці, можа, спадабалася? — асмялеўшы, запыталася Сцепаніда.
— Дзе там! — прамадушна прызнаўся Недасека.— He дай Бог нікому.
Ён гаротпа ўздыхнуў і тоўстым прыкладам ціхенька пасоўгаў па дошцы падлогі.
— Думала, даспадобы, як гэтак шчыруеце?
— Пашчыруеш! Учора на мосце немец гэны адзін на яго накрычаў, ну, ла Гужа, дык той мяне гразіўся застрэліць. Мужыка адпаго з Заграззя не ўшлыіаваў. Уцёк на падводзе.
— Яшчэ застрэліць, — сказала яна. — Калі ў вас такія парадкі. Ці нашыя застрэляць.
— Праўда, — ціха пагадзіўся Недасека. — Ну, а што зробіш? Прапашчы я, — прызнаўся ён і папрасіў Сцепаніду: — Можа б, паесці што далі, цётка? He еўшы сягоння.
Сцепаніда падзівілася трохі: паліцай, а просіць — такое цяпер пачуеш не часта. Гуж, канешне, прасіць бы не стаў, a гэты сапраўды, як ягня. У печы ў яе стаяў чыгунок з капустай, якую яна трымала для Петрака, але цяпер, падумаўшы, зняла засланку і з кутка ўзяла вілы.
— Чаго ж не паснедаў уранку?
— Ды не было як. Уночы Гуж на заданне падняў. Бомбу шукалі. Ды чорта цяпер яе знойдзеш.
— Якую бомбу?
— Ды во пасля бамбёжкі ля моста ляжала. Неўзарваная. Нехта, аднак, падабраў. Відаць, спатрэбілася.
— Ну падабраў, дык і што?
— Ara! А калі пад мост падкладзе? Ды вухне? Тады каму атвячай? Паліцыі, канешне. Бо не дагледзелі.
Яна наліла міску капусты, паклала кавалак лапуна на стол. Недасека прысланіў да печы вінтоўку, якая яўна замінала яму, і з асалодай узяўся сёрбаць засквараную капусту. Спакваля ўгрэўся, расшпіліў па грудзях шэрую суконную паддзёўку, а кепкі не зняў; твар яго неяк па-хатняму ажывеў і праясніўся. Крадком Сцепаніда пазірала на яго і думала, як ён падобны ўсё ж на свайго старэйшага брата Новіка, асабліва цяпер, калі дагнаў яго па гадах. Праўда, той быў худзейшы, нібы ўсохлы і кастлявы, але рысы твару такія ж выразныя, цёмныя вочы і цёмны шчаціністы падбародак, не зважаючы, галіўся ці не. Дзе ён цяпер, той Недасека-Новік?
— Успомніла брата твайго, Новіка, — сказала Сцепаніда, сустрэўівы запыталыіы позірк Недасекі.
— Новік? Што Новік! Яму дык цяпер добра, а мне? Гэта ж праз яго я во... 3 гэтым цягаюся,— варухнуў ён локцем з павязкай на рукаве.— Праз яго ўсё.
— Хто б цябе прымусіў?
— Гуж, хто? Што ж мне было рабіць? Лепей у зямлю класціся? 3 такім братам... Ыекалі дык быў пачот і павага, a цяпер? Цяпер адзін паратунак — паліцыя.
— Баюся, не паратуешся.
— Можа, і не паратуюся. Але як знаць? Каб чалавек сваю судзьбу знаў, дык жа не знае.
— Можа, і лепш, што не знае,— сказала Сцепаніда,— A то б натварылі такога...
Яна стаяла ля печы, штораз пазіраючы ў вокны, ці не ідзе Пятрок, і ёй стала шкада гэтага недарэку-паліцая. Сапраўды, улез у такую справу, з якой наўрад ці ёсць выйсце.
— А ты ўжо і вешаў каго? — запыталася яна.
— Не-е. Яшчэ не. He дай Бог вешаць: страшна!
— А калі скажуць?
— Скажуць, дык што ж. Мусіш.
— I сваіх таксама?
— Чаму сваіх? Не-а. Каторыя камуністы. Ну там бандыты.
— А што б табе сказаў твой брат? Калі б прыйшоў цяпер? Ты думаў пра тое?
— Думаў. Добрага не сказаў бы.
— Ну, а каб яго злавілі і табе загадалі павесіць? Павесіў бы брата?
— Вот ты дзіўная, цётка! Дысцыпліны не ведаеш. Загадалі б — павесіў бы. A то б самога павесілі.
— Дык у цябе ж дзеці ёсць.
— Вот то-та і яно, што ёсць. Каб не было дзяцей, я б — ого! Я б збег куды ў лес. A то шасцёра дзяцей — далёка не сыдзеш.
— Ну во, ты для дзяцей так стараешся. А калі яны вырастуць, паразумнеюць, думаеш, яны падзякуюць табе?
— Хто знае? Як каторы,— трохі нават сумеўся Недасека і паклаў лыжку.
— Яны ж будуць цябе ўсё жыццё праклінаць.
— Як праклінаць? — недаўменна зірнуў на яе Недасека.— Я ж для іх гэта... Праз іх пакутую, раблю ўсё гэта.
— Антоська! — нечакана для сябе сказала яна амаль спагадна, кранутая гэтай яго няўцямнасцю.— Лепей бы ты памёр для іх.
-Я?
— Ты, Антоська! Ты ж губіш усё жыццё іхняе. I сябе таксама.
— He, я пе сагласный,— надзьмуўся Недасека,— Сябе, можа, і гублю, а іх не-а. Што б яны жэрлі цяпер, каб не я? Я ім
мукі два мяхі прыцягнуў. Ботаў тры пары. Пальтэчкі. Я ж не тое што пекаторыя: абы напіцца. Я пра іх дбаю. Усё-такі шасцёра, нс жартачкі. Старэйшаму толькі пятнаццаты... Лацвей табе, цётка, казаць, а мне... Дый брат яшчэ. Каб не брат хоць.
Сцепаніда болей не казала нічога, толькі слухала яго блытанае апраўданне і думала, які ж ён дурны, а можа, і гюдлы. Яе спагадлівасць да яго хутка выцяснялася злосцю, і яна думала, што такіх не навучыш, нічога ім не зразумець, бо далей свайго карыта ім не дадзена бачыць. Такія ад прыроды сляпыя да маленькага пробліску чалавечнасці, дбаюць толькі аб сабе і апраўдваюцца часам дзецьмі. Божа, што будзе яшчэ з тых іхніх дзяцей, што яны пярэймуць ад гэтых во таткаў? Лепш бы яго як найхутчэй забілі дзе, менш было б шкоды і болей карысці сваім жа. Ды і ягоным дзецям таксама, якіх ён так рупна забяспечыў мукой і абуткам...
19
Пятрок піаў гарэлку.
Ён выбраў для таго самы прыдатны закутак, які можна было знайсці ў рове,— разложысты мелкаваты раўчук за барсуковай нарой, густа зарослы маладым ельнікам, у якім было зацішна і схоўна. На невялічкай прагаліне між ялін уладкаваў няхітрае самагоннае начынне: казан з брагай, дзежку, налітую сцюдзёнай, з ручая, вадой; доўга корпаўся, покуль прыладзіў да месца медны змеявік-трубку, і ўрэшце расклаў цяпельца. Ад ашчадна падпаленай адною запалкай бяросты лёгка загарэлася сухая растопка, а з ёй — і бярозавыя паленцы, бярэмак якіх ён не паленаваўся прынесці з хутара; куслівыя языкі полымя пачалі порстка лізаць стары закапцелы казан. Ад сухіх дроў дыму было не шмат, і Пятрок упершыню за ранак задаволена паглядзсў угору, у хмарнае ветраное неба над хваёвым вяршаллем, думаючы, што здалёку яго не павінен хто-небудзь заўважыць, хіба налезе знянацку. Дровы хутка разгараліся, Пятрок, стоячы на каленях перад казаном, рупна пасоўваў галавсшкі, каб больш грэла знізу. Ён і сам грэўся, бо хоць і было зацішна, аднак
ад зямлі паднімалася лесавая сырасць, ад якой стылі плечы і рукі. Ля агню ж было добра. Зноў жа трэба было сачыць, каб у час збавіць агонь, інакш прыгарыць брага і спляжыць увесь выган. Пятрок, канешне, не першы раз у жыцці браўся за такое дзела, меў ужо нейкі вопыт. Але вопыт гэты прыпадаў па даўнія ўжо, дакалгасныя гады. Апошнім жа часам перад вайной самагон гналі рэдка, хіба з нейкай пілыіай нагоды, бо не было з чаго гнаць ды і піць пе дужа было ахвотнікаў. Але, мусіць, казан грэўся марудна на вогнішчы ў рове — пе тое піто ў асеці або істопцы, дзе, ведама ж, было зручней. Але там хіба цяпер выганіш?
КНІГІ ОНЛАЙН
