Раяль з адламаным вечкам
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 526с.
Мінск 2016
Раяль з адламаным вечкам
Мінск «Мастацкая літаратура»
2016
УДК 821.161.3-32
ББК 84(4Бен)-44
Р28
Серыя заснавана ў 2016 годзе
Афармленне серыі
Міхаіла Дайлідава
Укладальніца
Аксана Спрынчан
Выпуск выдання ажыццёўлены па заказе і пры фінансавай падтрымцы Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь
ISBN 978-985-02-1723-3
© Спрынчан A. В., укладанне, 2016
© Афармленне. УП «Мастацкая літаратура», 2016
ВЯЧАСЛАЎ АДАМЧЫК
Раяль з адламаным вечкам
Быў іншы свет, было маё дзяцінства. Было яно даўно — перамешанае вайною і страхам. Быў Камароў кут. Ён быў нічый, гэты доўгі клін поплаву — у мураве і дзяцеліне,— як была нічыя пабеленая знадворку хата з выдранымі вокнамі, з разабранаю падлогаю; закіданы каменнямі і ржавым жалезам калодзеж; старое раскрытае гумно; як быў нічый увесь гэты хутар на грудку пад высокаю ліпаю, што пахла мёдам і на якой была трухлявая калода без пчол. Гаспадара — старога адзінокага Камара — у цёплую ноч добрага лета нехта застрэліў, вывеўшы з хаты пад калодзеж. Казалі, што стары Камар быў некалі панам, быў злы, урэдны і зацкаваў сабакамі местачковага яўрэя, свайго арандатара; казалі, што ён прайграў у карты, разбазырыў сваю зямлю і ад даўнейшага фальварка застаўся ціхі, недагледжаны хутар. Цяпер мы тут пасвілі каровы і лазілі на гарышча па нейкія старыя, пісаныя па-чужому, запыленыя кнігі. Кнігі былі ў скураных вокладках, яны пахлі цвіллю і даўнасцю.
Іншы раз сюды, у Камароў кут, прыганялі кароў мяшчане, цыбатыя, у кароткіх майтках і ў жоўтых блішчастых касках, накрадзеных, напэўна, у местачковай пажарнай. Мы з імі біліся і адбіралі залатыя каскі.
3 Камаровага кута мы хадзілі ў зялёныя местачковыя гароды рваць моркву і ламаць сырое тытунёвае лісце. Высушыўшы над агнём, лісце мы курылі, аж у вачах жаўцеў свет. Вадзіў нас туды Ясь Хрышчоны, за вочы — Семафор, доўгі, няскладны, з доўгімі худымі рукамі, за ўсіх нас старэйшы, ужо кавалер, як сарамацілі яго мацяркі, калі ён біў каго з нас.
Хадзілі мы туды, покуль з жоўтага сланечніку, з разоры не выскачыў крываногі кудлаты хлопец год васямнаццаці — камендантаў сын, як потым дазналіся, і покуль не злавіў
самага меншага з нас — Лёніка. Нядужы, перапалоханы, Лёнік, зачапіўшыся за купіну, упаў, і яго, дабегшы, без жалю мясіў нагамі камендантаў сын. Лёнік потым недамагаў, кашляў, а мы ўжо бегалі на далёкія хутары аблатошваць чужыя няспелыя сады. Толькі адзін Язэпаў Казік пільнаваў сваіх кароў і не хадзіў нікуды. Ён, як і Ясь, быў старэйшы, меў нешта сталае, дарослае. I трымаўся ад нас воддаль і болей на адзіноце. Быў ён рослы, тонкі і нейкі зялёны, хваравіты з твару, але прыгожы. Нехта казаў, што была б дзеўка, ды певень запеў, як радзілася.
Іншы раз, хаваючыся ад нашых вачэй, Казік сядзеў з рабаватаю Гэлькаю. Гэлька — сірата-бежанка — служыла ў бяздзетнага багатыра Піліпа. Піліп казаў, што ўзяў яе за дачку,— гэта перад людзьмі, а за вочы біў і ноччу выпраўляў жаць чужую асаку для кароў і коней. Гэлька расказвала нам пра гэта і плакала.
Яна ўжо бралася на дзеўку: пад выцвілаю кофтаю ў яе значыліся вострыя грудзі, а мочкі распухлі ад праколатых для завушніц дзірак. I калі дзе назнарок Казік заседжваўся з Гэлькаю, мы ўсе смяяліся і казалі, што яны любяцца.
А злы, нядобры Семафор невядома чаму заступаўся за Гэльку і, калі не было Казіка, цішком хадзіў разам з ёю, і мы заўважалі, што ён рабіўся нейкі сур’ёзны і нават дабрэў з намі.
Але скора пра гэта Гэльчына каханне даведаўся Піліп, збіў Гэльку, а яго старая Тэкля хадзіла сварыцца да Казікавага бацькі і крычала на ўсю вуліцу: «А што будзе, калі яна прынясе ў прыполе? Ведама ж, сірата, хто яе пашкадуе?»
Гэлька болей не прыганяла ў Камароў кут. Цяпер яна пасвіла на Піліпавым полі — і мы бачылі, як кожны дзень яна выходзіла на грудок, сумна пазірала сюды, дзе былі мы, дзе быў Казік, і сумна спявала. Аднаго разу Казік не вытрымаў, папрасіўся, каб я папільнаваў яго каровы, і пайшоў на Піліпава поле.
Ды гэта Казікава каханне было скупое, нядоўгае. Раптоўна яно пачалося, раптоўна і абарвалася. Язэп забіў у хаце вокны, скінуў пажытак на воз і пераехаў у мястэч-
ка. Казалі, што Язэп баяўся, каб не вывезлі ў Нямеччыну, і пайшоў працаваць у нейкі тодт.
На свеце ішла вайна, была неразбярыха. Кожнае ночы з мястэчка, з нямецкага бункера, з глухое цішыні цяжка стукаў кулямёт. Цяпер ужо ў вёсцы спалі на падлозе і застаўляліся падушкамі — казалі, што кулі не праходзяць праз пер’е. Аднае ночы ў мястэчку нешта гарэла, а па нашай вуліцы ехалі конна партызаны — коні цяжка тупалі капытамі па зямлі. Мы з маці цалюткую ноч сядзелі каля акна.
Раніцаю з мястэчка горка і ўдушліва пахла нечым паленым, а на вуліцы перад нашым акном спынілася машына, поўная паліцыянтаў — у чорных шынялях, з шэрымі каўнярамі, з шэрымі закарвашамі. Паліцыянты саскоквалі з кузава, смешна распускаючы шынялі і прысядаючы, як бабы, і беглі ў другі канец вёскі, пэўна, да старасты.
Я яшчэ хацеў наказаць Хрышчонавым — яны жылі блізка, праз тры хаты,— але было позна: ужо на надворку плакала Семафорава маці, моцна, як па нябожчыку; ужо сюды гналі Семафора, перапалоханага, з чорнымі рубцамі па шчацэ, гналі яго бацьку без шапкі, у кажусе, у сподніх портках, і невядома чаму Дзям'яна-старасту, усяго акрываўленага, з расквашаным носам. Дзям'ян усё бажыўся і круціў галавою, што, дальбог, не ведае, хто памагаў партызанам рэзаць слупы. 3 носа ў яго капала кроў і цёмна застывала на пяску.
У той дзень з нашае вёскі забралі сямёра мужчын, і ўсе казалі, што іх павязуць у Нямеччыну і што разам з імі павязуць Семафора.
Спадала лета, ішоў ранні верасень. За Камаровым кутом на далёкіх, сівых ад асакі балотах збіраліся буслы, сумна клекаталі і на трэці дзень падняліся, доўга кружыліся, доўга набіралі вышыню, прападаючы з вачэй. Толькі шпакі цёмным косым крылом мільгалі на сінім небе, недзе спадаючы за грудком на поле. Ля дарогі на каленях стаялі бабы, ірвалі грэчку, стаўлялі ў кучкі.
Аднаго дня тае ціхае ранняе восені ў вёску прыйшла высокая пані ў чорным капялюшыку з вуалькаю на вочы,
з чорным сакваяжыкам у руцэ, з напудраным носам і стала хадзіць па хатах, запісваючы дзяцей у местачковую школу.
У школу пайшлі толькі мы з Лёнікам.
Абое падстрыжаныя пад нажніцы ў рады, абое босыя, абое ў зрэбных портках, што ламаліся і трашчалі, як бляха, мы селі за першую лаўку, з дзівам і страхам чакаючы настаўніцу, а на нас, сабраўшыся, глядзелі местачковыя дзеці. Былі сярод іх далікатна прыбраныя, прычэсаныя і прыгожыя, як анёлы.
— А во! Паглядзіце, яго падстрыглі, як авечку,— нехта з іх стаў смяяцца і паказваць на Лёніка пальцам, і сталі смяяцца і паказваць на Лёніка пальцамі ўсе. А Лёнік, напалоханы, натапыраны, як верабей у жмені, нечакана стаў адбівацца і нечакана даў чубатаму хлопчыку кулаком па воку. Хлопчык з енкам адскочыў ад Лёніка. У клас прыбегла настаўніца — насцярожаная, перапалохана апусціўшы рукі, і я пазнаў тую самую пані з напудраным носам, што прыходзіла да нас у вёску. Яна стала вохкаць і крычаць на Лёніка і на таго чубатага хлопчыка. А калі крычала, вочы ў яе заплюшчваліся, а ў роце блішчаў залаты зуб.
Яна схапіла іх абаіх за вушы — са злосцю, аж паднімаючы ад паддогі, і павяла ў канцылярыю.
У клас Лёнік вярнуўся злы, насуплены, з чырвонымі вачыма, мусіць, ад крыўды і плачу.
Але потым настаўніца была добрая — шчырая з намі, нават прыгажэла, асабліва тады, калі прыходзіла на ўрок спеваў, калі садзілася за раяль, што стаяў у нас у класе і чорна блішчаў мяккім празрыстым лакам, паціху апускала лёгкія рукі на касцяныя белыя клавішы, паціху іграла і паціху зачынала самотным, адзінокім голасам:
Люблю наш край,
Старонку гэту,
Дзе я радзілася, расла,
Дзе першы раз спазнала шчасце, Слязу нядолі праліла.
/э
Ціха, задумаўшыся пра нешта сваё, далёкае, памагалі і мы. Вочы настаўніцы вільготна блішчалі. I, мусіць, тады яна нічога не помніла, не бачыла. He бачыла, як аднаго разу ў клас зайшоў дырэктар школы, нізенькі, даўганосы. Зайшоў без стуку, не зачыніўшы за сабою дзверы.
Мы ўсе, засаромеўшыся, разгубіўшыся, сціхлі, настаўніца апомнілася, падняла вочы і ўбачыла дырэктара школы, убачыла высокага немца ў кароткіх ботах з шырокімі халяўкамі — ён ужо стаяў на парозе.
Немец пастараніўся, і ў клас зайшлі грузчыкі, сагнуўшыся, цяжка апусціўшы доўгія рукі.
Немец паказаў галавою на раяль — грузчыкі дружна ўзяліся, натужваючыся, чырванеючы, і, абіваючы ля дзвярэй тынк, вынеслі яго з класа.
Настаўніца падышла да акна і, нахіліўшыся, доўга глядзела на двор — там нехта крычаў, задыхаючыся ад натугі: «Раз-два — узялі, яшчэ раз», мусіць, паднімаючы раяль на машыну,— і плакала.
Гэта быў апошні наш урок спеваў і апошні дзень заняткаў у гэтай школе.
Назаўтра нас павялі ў пустую яўрэйскую хату, што стаяла на другім баку вуліцы, з вузенькім калідорчыкам, з кафельнымі грубкамі без дзверцаў, з аблупленымі шпалерамі на сценах. Тут мы і вучыліся цэлую зіму, на кожнай пераменцы выбягаючы паглядзець на рахманую сарну. Сарну гадавалі немцы, што стаялі ў нашай школе.
Цяпер будынак школы быў стракаты, у зялёных плямах. Каля варот стаяла паласатая будка, і там хадзіў вартавы ў доўгім белым кажусе, у плеценых саламяных чунях на ботах. Ён гаварыў па-польску, смеючыся, паказваў на мае і Лёнікавы лапці і клікаў некага фатаграфаваць нас.
На згоне зімы, калі раскіс і раздражджэў снег на дарогах, калі ў канавах пасталі лужыны, вялікія, як мора, з вялікімі хвалямі ад ветру, з шапкамі жоўтай пены пры беразе, калі на сухія чорныя пагоркі прыляцелі гракі — яны выдзёўбвалі з зямлі кароткіх белых чарвякоў, глыталі, давячыся, і потым крычалі на ўсё горла ад радасці,— у мястэчка невядома
адкуль набралася казакаў’. На казаках былі кубанкі з чырвоным верхам, з белымі стужкамі, з блішчастымі кукардамі і шырокія чорныя буркі з высокімі вострымі плечукамі — здалёк казакі былі чорныя і страшныя, як чэрці.
Іх нагналі ў нашу вёску — па пяць, па шэсць чалавек у хату. У нас спачатку на зямлі, на саломе, а потым на палку, што зрабіў бацька, спала аж сем.
У Лёніка на пастоі быў адзін — чэркес з чырвоным башлыком за плячыма, з кароткім кінжалам пры баку.
Раз на свята на вуліцы чэркес танцаваў з кінжалам у зубах, і глядзець на гэтае дзіва бегала цэлая вёска.
КНІГІ ОНЛАЙН
