Раяль з адламаным вечкам
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 526с.
Мінск 2016
— Уставаймо, прагонім, наробім крыку... Во — чуеш — капае...
Там нешта цвёрда дзынкнула, як хто, папраўдзе, трапіў капачом у камень.
Маці паднялася з мяшка, насоўваючы на галаву белую хустку.
— Што ты капаеш! — крыкнула маці, але голас у яе захлынуўся, нібы яго таксама перахапіў страх. Яна, мякка гразнучы ў перакапанай зямлі, ступіла колькі крокаў туды, дзе ўпаў чалавек.
— I яшчэ не ўцякае, думае — не бачу! — голас яе задыхнуўся.
Я крадком пайшоў за мацераю, наступаючы дзе на сухі асот — ён вострай гарачынёю апякаў босыя ногі.
— Панадзіўся, як у сваё,— яшчэ раз крыкнула маці і аглянулася на мяне, мусіць, ужо баючыся злодзея сама.
А там як хто капашыўся, шастаў картаплянікам, поўз і стагнаў.
— Усё адно як стогне,— сказаў я.
— Няўжо? Няхай крые бог, што гэта? — Маці пачала адступацца, трымаючы нагатове капач.
I адтуль, здалося, нехта клікаў мацеру:
— Броня, Броня...
— Ці мне падалося, ці не: во як кліча мяне? — маці нібы сумелася.
У мяне, што ад холаду, шэрхла скура — уставалі валасы.
— Броня, памажы. Ідзі сюды, Броня,— голас быў нападобе Марцінаў.
— Мусіць, Дзікуць...
— Няўжо? — маці не то здзівілася, не то спалохалася.
У картоплях нехта варушыўся і поўз да нас. Я прысеў і ўбачыў нешта чорнае — пэўна, спіну: чалавек поўз ракам.
— Броня, родненькая, памажы!
— Ага, голас як Дзікуцеў.— Спатыкаючыся, маці падступалася туды, дзе стагнаў і варушыўся чалавек.
— Марцін, гэта ты? — маці нагнулася, узіраючыся здалёк, што робіцца там, у картоплях.
— Я, Броня, я... Памажы ўстаць.— У картоплях ракам стаяў Марцін Дзікуць, намагаючыся падняцца.
— Марцін, што ж гэта з табою? — Маці падступілася бліжэй, яшчэ ўсё не верачы, што гэта ён, Марцін Дзікуць.
— Знявечылі, забілі... Ой-й, Бронечка! — нібы яго парнулі чым вострым і глыбока, аж дастаўшы да сэрца, застагнаў Марцін і падняўся на ногі. Голас у яго быў глухі і хрыпеў.
— Ах, божачка, ды хто ж гэта цябе? — Маці падхапіла Марціна пад пахі.
— Войны, Бронечка,— ён хістаўся, як п’яны.— Яны недзе тутака, хіба, можа, уцяклі, як учулі, што ты крычыш.— Марцін быў без шапкі, валасы зліпліся, мусіць, ад крыві, і яна цякла чорнымі рагамі, заліваючы вока, толькі другое, непадбітае, злосна блішчала ў поцемку.
— На, хоць абапрэшся,— маці дала яму капач і ўзялася за яго руку вышэй локця.
Мы павялі яго пад хату. Яна злівалася з чарнатою поля. Там недзе ад злосці зайшліся і кінуліся сюды сабакі — і раптам сціхлі, пэўна, абнюхалі Дзікуця, і толькі чуваць было, як мякка скакалі і дыхалі, мусіць, высалапіўшы языкі. Потым замільгаў адзін, белы, і, яхкаючы, кінуўся Марціну на грудзі, закруціўся каля мяне, б’ючы хвастом па калашыне.
— Позна, Дружок! — загаварыў Марцін да сабакі, і той аж прылёг на пярэднія лапы.— Дзе ты быў раней? Во забілі мяне...
— I за што, Марцін? — голас у мацеры падабрэў.— Каб гэтак знявечыць. I за што, скажы...
— Чаму не, скажу. I ў цябе накапаў кошык картопель, во ўчора...
— Ды каб за кошык картопель?.. Божа!
— Пачакай, Броня, я прысяду, не магу ісці. Слабасць, цямнее ў вачах.— Ён сеў, ды нават не сеў, а неяк асунуўся на калені.— А ў Войны і кошыка не накапаў, я толькі ішоў цераз яго поле...— Марцін трохі падняў руку,— а ён во...
біў прэнтам па галаве. Ці дажыву да раніцы. Дзяцей шкада, як жа ж яны без мяне?..
— Каб, можа, да доктара? — Маці ўзяла яго пад пахі, зноў памагаючы ўстаць.
— He, Броня.такужоБогдаў. Ой,— ёнзастагнаў, сагнуўся і ўжо не ішоў, а цягнуў, як нежывы, ногі.— Дык куды ж сярод ночы па таго доктара? Яны мо толькі і пільнуюць, ці пойдзем мальдаваць. Адзяцей, Бронечка, шкада...
У Марцінавай хаце не было агню. Сляпою цемнатою блішчэлі вокны — дзеці, мусіць, спалі.
Каля хаты Марцін трохі выпрастаўся. Маці памагла яму падняцца на парог. Ён узяўся рукою за клямку і ўваліўся ў чорную прорву сяней.
— Я ўжо сам... Ідзі, Броня, дадому,— Ён нечым там грукнуў, мусіць, устаючы і шукаючы дзвярэй у хату.
...Цярэспаля мы беглі дадому. На ўсходзе між навалы хмар заяснелася неба — браўся ўсходзіць месяц. Весялела ноч. А на Марцінавым хутары пачалі брахаць сабакі, неяк усё гыркаючы, як там хто хадзіў і дражніўся. Зрабілася сцішна, і нуда брала за сэрца.
— Божачка, за што ж яны чалавека,— маці прыпынілася (яна, пэўна, усё думала пра Марціна) і ціха, нагінаючыся, гаварыла да мяне.
...Аўтобус я спыніў напроці вёскі. I ён зноў доўга вуркатаў, у маторы нешта скрыгала, як там церлася ржавае жалеза аб жалеза. А я адчуваў нейкую вінаватасць, што гэта праз мяне шафёр, той малады хлопец у стракатай шапцы, ніяк не можа ўключыць скорасць і недзе, мусіць, злуецца. У грудзях дрыжала, і трохі як слабелі, аднімаліся ногі — ці то з дарогі, ці то ад таго, што так скора і нечакана бачу сваю вёску — ужо як чужую і меншую. I зрабілася трохі непамысна, што зараз каго стрэну, а ён, вітаючыся, будзе трохі сарамяжыцца, як малое дзіця, чырванець, і будзе яму несамавіта перада мною, і мне самому зробіцца ніякавата, як бывае заўсёды, покуль не асвойтаешся з чалавекам. Я перамяніў у другую руку чамадан і борзда перайшоў чужыя надворкі — рады, што нікому не трапіў на вочы, і ўжо азірнуўся на
шашу — аўтобус ціхенька і ўпарта пасунуўся, як вялікі жук, і зад яго падкідала на ямках. Я трохі паспакайнеў, сцішыўся: знайшлася весялосць, што я дома, што бачу сваю хату: з гэтага боку ад шашы — сені, якія некалі рабілі з бацькам. Спомнілася, як ачэсвалі дзеравіны, а перад гэтым прывязвалі да цвічкоў вяровачку, бацька шмараваў яе мелам, а потым адцягваў — вяровачка, туга ляскаючы, біла па акоранай жаўтаватай дзеравіне, і на ёй аставаўся роўны белы шнарок. Было дзіўна, што помніцца гэты шнарок, і ўзялася радасць, што чую, як недзе на вуліцы за гушчаром бэзу хрыплавата і нядужа пяе малады певень — мусіць, ужо наш, што бачу, як каля нарога курыца дзяўбе гурок-насеннік, які, мусіць, прынесла з гародчыка.
У хаце быў бацька. Ён высунуўся з-за грубкі нейкі ўвесь зблажэлы, і я ўбачыў, што ён паменшаў і зрабіўся нейкі трохі сухі, што ў яго змянілася хада, калі ён ішоў да мяне вітацца, намацваючы нагамі падлогу, як ходзяць старыя, і неяк няўмела, растапырыўшы пальцы, падаў мне руку. I стала шкада, што старэе бацька.
— Вось трохі нездаровіцца, сынку.— Бацька прысеў на ўслоне каля стала, сагнуўшыся, упёршыся рукамі ў калені.— Нага ўсё баліць...
— А дзе ж маці? — спытаў я, распранаючыся і пачапіўшы плашч на вешалцы, што была, як і некалі, між вокнаў.
— Гэта ж пайшла адспёўваць нябожчыка. Памёр Война.
— Клемус?
— Ага... Гаварыў, не ідзі, не свянціся ўжо з гэтым набажэнствам... Так не, кажа, грэх... Пайшла.
Касцёла ў нас няма даўно, і мацеру клікалі адспёўваць нябожчыкаў. Яна брала з-пад бэлькі сшытую чорнымі ніткамі без аднае вокладкі кніжачку «набожэньств і песні» і нейкія старыя, з расхістанымі вушкамі акуляры — бог ведае, як яны знайшліся ў нас,— і ішла.
I было трохі нязвыкла, што маці яшчэ ходзіць адспёўваць нябожчыкаў, і адначасна дзіўна, што сціраецца след таго даўняга,— бо над сталом няма лямпы са шкляным магазынам, з паліванаю талеркаю-абажурам, у якой заўсёды
падскокваў жаўтавата-ясны язычок полымя, калі адчынялі ці зачынялі хату, прыстукнуўшы дзвярыма, а вісіць вялікая, мусіць, на сто ват, электрычная лямпачка, і на сцяне суха патрэсквае карычневая скрыначка-рэпрадуктар.
Потым зноў нагадалася даўнейшае, калі вярнулася маці і пачала трэсачкамі распальваць у печы, шоргаючы панівою па прыпечку, а потым засцілала стол вытканым «у каробачкі» абрусам, калі селі вячэраць і яна прыгубляла чарку, калацілася і пытала:
-Якжаж людзі п’юць? Але праўду кажуць: кепска замуж, але йдуць, горка водка, але п'юць.
А ў хату, як і некалі, коса глядзела сонца, востры слупок адным ражком даставаўаж да ложка, а за акном, у гародчыку, на бэзе скакала шэра-карычневатая пташачка з жаўтаватым воллем, і сухі вецер варушыў на бярэзіне доўгае вецце, нібы хто браў яго спаднізу рукою і паднімаў угору.
— Як жа ж твае там? — Маці глядзіць на мяне, а я думаю, які ў яе ўжо зморшчаны твар і як ужо выцвілі і сталі жаўтлявымі вочы, і каля губ знайшліся шнары, толькі, здаецца, голас у яе трымаецца той самы. Дзіўна, але старэйшых людзей у вёсцы я пазнаваў здалёк не па твары, не па выглядзе, а па голасе.
— Чаму ж, я кажу, не прывёз? Няхай бы пабегалі тут. Большы як быў, во бабы на полі хвалілі.
— Во, зраўняла,— бацька смяецца, і мне трохі дзіўна, што ён ужо шчарбаты і трохі свішча,— яго — гарадскі, а тут што: ходзяць смаркатыя ды без портак.
— Як чыё і як да дзіцяці. Вунь Ладкаў, каб бачыў, які спрытны. У мястэчку ў клубе ўсё спявае. I да работы... Каня вунь сёння запрог, як Клемуса хавалі... Гэта ж ці чуў? — Маці зноў паварочваецца да мяне: — Клемус Война памёр.
— ЧУЎ,— ківаю я галавою,— бацька гаварыў.
— Ды нейкаю наглаю смерцю... Пайшоў да ветру на сметнік і не ўстаў... Ёсцека Бог на свеце. Гэта ж, ці помніш, Дзікуця некалі забіў. Таго Дзікуця, што каля нашае дзялкі жыў, што сабак усё трымаў. Ці, можа, ты ўжо і забыўся...
— Чаму, мама, я забыўся,— кажу я, і мне спамінаецца, як пустую Дзікуцеву хату з забітымі вокнамі — дзяцей
ужо забралі ў дзетдом — пільнавалі сабакі. Яны ўсе трое сядзелі пры дарозе каля круглага каменя, соваючыся да кожнага, калі хто хацеў падысці пад хату. Двое пасля недзе прапалі ці сышлі — па ялавіне бегаў толькі адзін — белы, з перахлябленым худым азадкам. I я помню, як яго забілі. Ужо на маладое жыта пускалі авечкі — зямлю ўкаваў мароз, а Клемус Война прыганяў нават сваіх двое спутаных коней. I тады нечае ягня схапіў Марцінаў сабака. Дагналі яго каля хаты. Ды ён нікуды не ўцякаў, ён лёг каля круглага каменя, наставіўшы поўсць, шчэрыў зубы, гыркаў і падграбаў пярэднімі лапамі пад сябе ўжо нежывое ягня.
— Чаго гледзіце? — крыкнуў Война.— Ён шалёны,— і, азіраючыся кругом сябе, знайшоў вялікі, як падняць, камень.
Сабака прыціснуўся да зямлі, вочы яго закаціліся недзе пад лоб, але не ўцякаў.
— Бі, хлопцы! — Клемус размахнуўся і з-за вуха кінуў цяжкі камень — пацэліў сабаку ў спіну.
Сабака заскавытаў, выцягнуўся і папоўз, трымаючы ў зубах ягня.
— He пускай, не давай уцячы! — крычаў Война.
Сабака падняўся на ногі, але нечы камень адскочыў ад яго галавы. Сабака ткнуўся мызаю ў зямлю і выпусціў ягня.
КНІГІ ОНЛАЙН
