Роднай старонцы
Зборнік твораў канца XVIII — пачатку XX ст.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 272с.
Мінск 2012
Сымон Рэўка з-пад Барысава
Мш/ дудка
Эх, скручу я дудку!
Такое зайграю, Што ўсім будзе чутка Ад краю да краю!
Ой! то будзе гранне, Як на павітанне
I як на васэле, Нядоўга тыкеле1: Прэндка скончу песні... Покі дудка трэсне, Ці паглохнуць людзі, Ці высахнуць грудзі, Сілы надарвуцца На радаснай дудца, I выцякуць слёзы На сухія лозы...
Выйдзе душа парай, Падымецца з хмарай, Туманом па рэчца Расой разліецца, Каласочкі зрося,
1 Тыкеле — толькі.
Каб жыта ўдалося, А хлеб з'ядуць людзе, I зноў сляза будзе. Ну, дык грай жа, дудка, Каб жа была чутка, Каб аж вушы драла; Каб ты так іграла, Каб зямля скакала! Заграй так васола, Каб усе у кола, Узяўшыся ў бокі, Ды пайшлі у скокі, Як віхор у полю — Аж выючы з болю, Каб аж рагаталі, А усё скакалі...
Каб скакалі горы, Як фаля на моры, Як паны на балі, — Каб вот як скакалі! Каб аж пыл курыўся, Каб свет заваліўся Ды усё круціўся, Як у нашага брата У п'янога хата...
Га! Чаму ж не граеш? Хіба ты не знаеш, He ведаеш хіба, Што, як тая рыба Ды на лёдзе б'ецца, Так вот я, здаецца, Сорак гадоў б'юся, Ніяк не звярнуся, Ніяк не натраплю Вадзіцы хоць каплю, Ды такой вадзіцы, Ды з такой крыніцы, Што як хто нап'ецца,
Дык вольным стаецца. Грай, васола ж грай Альбо долю дай!..
Енчыш безумолку! He, не будзе толку!
Кіну ж дудку тую, А зраблю другую, Цяпер зраблю дуцку Ад жалю, ад смутку, Га! зраблю ж другую, Жалейку смутную, — Ды каб так заграла, Каб зямля стагнала, От каб як заграла: Каб слязьмі прабрала, Каб аж было жудка, От то мая дудка!.. Вот зрабіў такую!
Дай жа папрабую...
Ну, дык грай жа, грай жа, Усё спамінай жа...
Штодзень і штоночы Плач, як імае вочы, Над народу доляй, I плач штораз болей. Плач так да астатка, Галасі, як матка, Хаваючы дзеці, Дзень, другі і трэці Іграй слёзным тонам Над народу сконам! Каб ты так іграла, Каб немарасць брала. Як слязы не стане, Заціхне ігранне, —
Кінь наўкола вокам, Дык крывавым сокам — He слязой — заплачыш, Як усё абачыш.
Як крыві не стане, Тагды кончу гранне!
кхвяра
Маліся ж, бабулька, да Бога, Каб я панам ніколі не бьгў: He жадаў бы ніколі чужога, Сваё дзела як трэба рабіў. Каб прад меншым я носу ня драў, А прад большым ня корчыў сьпіны, Каб грэх свой прад сабой я пазнаў, У другіх каб не відзеў віны; Чужых жон каб не вёў да граху, А сваю каб як трэба любіў, Каб мне дзеці былі у слуху, Каб я бацькам для іх век дажьгў. Каб людзей прызнаваў за братоў, А багацтва сваё меў за іх, Каб за край быў умёрці гатоў, Каб не прагнуў айчызны чужых. Каб я Бога сваго не акпіў, Каб не здрадзіў за грошы свой люд, Каб сваго я дабра не прапіў I нізашто не меў чужы труд.
Каб па двойчы мне грошы не браць За падданы кусочак ральлі.
Каб сваю мне зямельку араць I умёрці на ёй хоць калі.
Дык прасі ж ты у Бога, малі, Каб я панам ніколі не быў!
Хмаркі
Хмаркі цёмныя, мае братанькі! Вецер гоне вас без дарожанькі, I нідзе ж для вас няма хатанькі...
Адпачынеце аж у Божанькі!
Гдзе радзіліся, гдзе ж вы, хмарачкі, Гдзе «тутэйшымі» называліся!
Леціцё усё, так як ярачкі...
Хоць бы трошкі дзе затрымаліся!
Зямлі родненькай, знаць, няма у вас, Hi вуголчыка, ні прытулачку.
А тут вецер дзьме горшы раз у раз, Леціце жа вы без ратуначку!..
Летучы, слязой зямлю росіце, Аж шумяць лісткі, зелянее лес;
Уміраючы, жыццё носіце, Усяму жыццё, сабе толькі крэс!
Бог не роўна дзеле
Бог сіроты любе, але долі не дае. Прыказка
Чым-то дзеіцца на свеце, Што не роўна дзеле Бог?
Адзін ходзе у саеце1,
У золаце з плеч да ног, А другому, каб прыкрыцца Хоць анучай — велькі труд;
1 Сает — тонкае фабрычнае сукно лепшага гатунку.
Весь, як рэшата, свіціцца, Адны латы, адзін бруд!
Адзін мае хатаў многа, А вялікіх — касцёл моў; Увясці б туды хоць Бога, I той бы з іх не пайшоў У другога ў сцяне дзюры, Вецер ходзе, дым і снег; Тут карова, свінні, куры... Тут пакута, тут і грэх!
Гэты едзе у вагоне, — Цёпла, мякка, толькі жыць! А ляціць, як віхар гоне, А ён сабе толькі спіць! Той ў мяцеліцу, ў марозе, Што аж вон яму прэ дух, Паўзе з клункам па дарозе, У снягу увесь па брух!
Гэты хлеба і не знае, Толькі мяса ды пірог, I сабакам выкідае Усё тое, што не змог. А той хлеб жуе з мякінкай, Хлёбча квас ды лебяду, Разам жывець і есць з свінкай, 3 канём разам п'ець ваду!
Аднаму дзесяткі-служкі Зарабляюць сотні сот;
Рукі ў яго, як падушкі, Як кісель, дрыжыць жывот! Другі ж сам, аж на дзесятак Працуючы, лье свой пот, А высахшы, як аплатак, Цянюсенькі, як той кнот.
Мая хата
Бедна ж мая хатка расселася з краю, Між пяскоў, каменняў, ля самага гаю, Ля самага бору, на беражку лесу;
Ніхто тут не трафе, хоць бы з інтарэсу. Як няма гарэлкі, няма куска хлеба, Дык які ж інтэрас, каму сюды трэба? Да хоць няма хлеба, жабраваць не буду, Пражыву як-кольвек ад працы, ад труду!
Кепска ж мая хатка, падваліна згніла, I дымна, і зімна, а мне яна міла;
He буду мяняцца хоць бы і на замкі, — Калок свой мілейшы, як чужыя клямкі. На страсе мох вырас, на маху бярозка, — Мільшая мне хатка, як чужая вёска.
Сваталі ж мне ў прымы у новую хату, На зямлю ражайну і дзеўку багату; Буду жыць, казалі, як які пасэсар1, Ездзіць парай коні, як сам пан асэсар2; Да мне даражэйшы вугал гэты гнілы, Камень пры дарозе, пясок ля магілы, Як чужое поле, як дом мураваны! — He аддам за сурдут каптан свой падраны.
Клікалі ж у госці і клічуць суседзі — He пайду, не трэба, бо, кажуць, заедзі Ад чужога хлеба губы абсядаюць, Што чужога прагнуць, то сваё кідаюць. Я не кіну хаты, хоць вы мяне рэжце, He пайду да вас я, хіба у арэшце.
А хоць сілай навет адарвалі б з дому,
1 Пасэсар — арандатар.
2 Асэсар — станавы прыстаў.
Калісьці вярнуўся б, як мядзведзь да лому. Заваліцца й хата, зарастуць пакосы, Усё б я вярнуўся, хоць голы да босы!
Насек бы бярвенняў, нацягаў бы моху, Зноў бы склеціў хату як-кольвек патроху, Зрабіў бы камору, выкаваў бы жорны, — Усё ж свой хлеб еў бы, хоць бы сабе чорны! Ну дык жа адстаньце, нашто я вам трэба: Ці каб ваш хлеб есці, ці рабіць вам хлеба?
Выўу чысцы!
Раз у дзень задушны1, якраз апаўночы, Іду я дадому... а цёмна і ўюга — He каб заліўшы саўсім ужо вочы, Але так, у меру падвыпіўшы туга;
Іду і мяркую: ці то цяпер шчасце, Як паноў не стала, ці то была доля?
I лічу на пальцах: паншчызны дванасце, А гадоў да трыццаць, як настала воля... Там быў аконам, камісар і цівун, Намеснік, ляснічы, хмістрыня, паны.
I кожны меў права узяць за бізун, I кожны меў права да нашай спіны... А цяпер?.. Ой, штосьці кепска выходзе, Цяпер ці не болей настала паноў, He надта свабодна у гэтай свабодзе.
I давай я лічыць паноў новых зноў Стараста, соцкі, пісар, старшына, Пасрэднік, ураднік, асэсар і суд, З'езд міравы, прысутства і сход... Аж паднялася са страху чупрына, Аж пальцаў не стала на весь гэты шчот.
1 Дзень задушны — дзень памяці памерлых, 1 лістапада.
А пальцамі ж трэба карміць гэты люд!.. Іду... калі, шусць, як маланкай спаліць, Стаіць, так якраз, што умёр, аканом. Прыгледжуся — ён, тыкі ён і стаіць, I стрыжаны ж вус, і стаіць з бізуном... Схудаўшыся толькі: скура ды косць. А белы весь чыста, белы, як снег, Толькі на сэрцы плямачкі ёсць
I плямкі на пальцах — мусіць, то грэх?.. «Браціку, — кажа, — браце Мацей!
Ратуй маю грэшную душу 3 чысца1, з рук подлых чарцей, Альбо навекі загінуць я мушу! Дваццаць пяць лет, што у чысцы я пёкся, Усе грахі выбыў, усіх жа адрокся, Толькі на сэрцы вот грэх, як смала, Прыліп да мяне і не змыты;
To за жонку тваю: саграшыў, як жыла, За цябе, што нявінне быў біты.
Ох, ідзі ты са мной, зачарпнуўшы вады, Аж да чысцу таго, аж на дне,
I выбач ты мяне, што як быў малады, Твая жонка-краса спадабалася мне. I палій ты вадой мне на сэрца, Мацей, Буду Бога маліць за цябе, за дзяцей!» Я заплакаў з жалю, але думаю: досць Нацярпеўся і ён, балазе што жывы, Гэтак ссох ад агню — толькі скура ды косць. Пайду ў чысцец я той, пагляджу на дзівы! I дзівы ж, браце мой, у тым чысцу, але! Чэрці кормяць смалой і гатуюць ў смале, I цягаюць, і рвуць, запрагаюць у воз, Кручком цягнуць кішкі і зубамі за нос,
1 Чысцец — паводле каталіцызму, месца часовай кары за дробныя грахі па смерці чалавека, куды ён трапляе пасля апошняга «Божага суда» і дзе адбывае пакуты; адпакутаваўшы (з дапамогаю родных і блізкіх, якія ў гэты час моляцца за душу нябожчыка), ён трапляе на неба.
Вочы колюць ражном, пазурамі рвуць твар, Скрабуць скуру нажом, як на боты тавар. I каго ж тут няма? — тут і пан, і жабрак, Ганарал і салдат, аканом і мужык.
А што баб і дзявок — сказаць так — Ўтрое болып, як мужчын ёсць на лік. Хто за што, а як баб — дык найболып за язык. Языкі ж даўжыні — так, як добры ручнік. Іх і паляць смалой, і нажамі скрабуць, I ніяк дабяла прапаліць не магуць.
Надта шмат маладых, што дурылі мужоў; Чараўніц, а і зводняў старых, Тут я шмат і знаёмых найшоў, Але так не чапаўужо іх.
3 мужыкоў тут не надта каб шмат, А ўсё больш дык багатых паноў. На зямлі адцярпеўшы, наш брат На той свет, як па масле, пайшоў. А панам дык і трудна цярпець Без прывычкі, дык стогнуць, аж страх! Глянеш, пан, як, здаецца, мядзведзь, А чорт дышлам запрог і трах-тарарах, Бічам б'е, ражном пора у тыл, Морду круце набок і за кудлы трасе; Стук і крык, аж віхор круце пыл, Так пан чортавы воз той нясе. Там паны і муруюць й аруць, Вымятаюць і свінні пасуць, А смалу дык, як мёд, там жаруць, А камення, як горы, нясуць, — Усё ў пекле каб дно як зрабіць, А ўсё толку няма іх работы нігдзе: Тут яны робяць усё, абы збыць, I там ім гэтак работа ідзе.
Я ж то думаў, што ксяндзоў тут няма. Калі зірк! аж і ксёндз тут сядзіць: Чорт яго аблажьгў грашыма,
Запаліў у грашах тых, і ксёндз так гарыць. А другі дык вісіць, але як? — Дык і стыдна мне вам гаварыць, А са стыду чырвоны, як рак, Вочы жмура, як кот, і гарыць.
А тут баба яго так кляне Ды так лае з астатніх жа слоў, Што, каб гэтак хто лаяў мяне, Я б яго з свету даўно перавёў. Станавы, старшына і тый тут. Тым дык чорт усё грошы збярэ, Скруце цвёрды круцель або жмут Ды ў горла запрэ і даўбешкай пярэ; Каласірам1 ці чым там паліў, I жмут той у горле агнём запаліў... Але ж і ёсць там народу, аж цьма!
I родуўсякага, і стану, і веку, Хто не жыў на зямлі, таго тут няма; Няхай Бог сцеражэ там быць чалавеку! Ледзь я прайшоў аж у тую кануру, Дзе аконам Бізуньскі цярпіць. Чорт і яго запрагае у фуру. Спацеўшы бедны, а енча: «Дай піць!» Я брызнуў крапідлам на твар, Ён аж зрадзеў, як дзіця, Як хапіўся рукой за той каламар2, Што ўзяў я з вадой яму для піцця, Дык высахла зараз вада аж да дна; Ён стаў такі светлы, як гэты дымок, Стаў нікнуць, засталася пара адна, I знік так, як нікне на слоньцы аблок. He помню, як выйшаў я з чысцу таго, Праснуўся у хаце на печы аж днём. Усе кругом плачуць, не ведаць чаго, А пале мяне дык так, як агнём!
КНІГІ ОНЛАЙН
