Роднай старонцы
Зборнік твораў канца XVIII — пачатку XX ст.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 272с.
Мінск 2012
1 Каласір — газа.
2 Каламар — чарніліца; тут у сэнсе конаўка або іншая пасудзіна.
Трашчыць галава, баляць усе косці, I надта вады зажадалася піць.
Напіўся і зноў паў я у млосці!.. От давялося ж у чысцы мне быць.
Калыханка
Люлі, сынок, люлі, люлі!
Усе курачкі паснулі, Ой, паснулі і курчаткі Пад скрыдэлкам сваей маткі; А ты чаго не спіш, сынку, Як бы чуў ліху гадзінку? Можа, будзеш калі панам Ці вялікім капітанам, А як матка прыйдзе ў госці, Ой, то будзе ёй радосці... Сядзе матка ў кут на лаве, Сын хлеб-соль прад ёй паставе, Ручкі, ножкі пацалуе, Памілуе, пажалуе;
Пачастуе мядком сытным, Блінком мякенькім падсітным, Піражочкам і з начынкай, Верашчачкай гарачынкай... Люлі, сынок, люлі, люлі...
Бо ўжо курачкі паснулі. Ой, то будзе рада матка, Хоць і простая салдатка, А ўсякі шапку здыме, Як дазнаецца аб сыне. Люлі, сынок, люлі, люлі... Бо ўжо курачкі паснулі. Можа, будзеш калі панам Ці вялікім капітанам,
Людцоў Божых будзеш біці, Цяжка будзе ў свеце жыці, Будуць клясці, як ліхога, Прасіць смертанькі ад Бога. Люлі, сынок, люлі, лголі... Бо ўжо курачкі паснулі. Тады матка прыйдзе ў госці, Сын выкіне стары косці, Жабруючы, пойдзе ў вёску, Будзе прасіць Матку Боску, Каб забыцца ёй аб сыне, Каб не ведаць, дзе ён згіне. Люлі, сынок, люлі, люлі... Бо ўжо курачкі паснулі. Ой, не будзь ты лепей панам, Hi вялікім капітанам, Будзь, чым матанька радзіла, Каб у госці не хадзіла, Каб век з табой векавала, Гаравала, працавала...
Люлі, сынок, люлі, люлі. Усе курачкі паснулі, Ой, паснулі і курчаткі ГІад скрыдэлкам сваей маткі...
Кепска будзе!
Паэма
Як я толькі нарадзіўся — Бацька сказаў: «Кепска будзе!» Ну дык жа ж не памыліўся: Здзекавалісь Бог і людзе.
А чым кепска? — бо на марцы Я радзіўся (пост праўдзівы,
Цяжкі месяц гаспадарцы. Як пражыў хто, — будзе жывы). Пераеўся хлеб да крышкі, Бульбы толькі як пасеяць, I прыварку1 ані лыжкі, I скаціна — хоць развеяць; Hi саломкі, ні то сена, Хоць бы на раз для скаціны; А тут дроў ані палена, А тут яшчэ нарадзіны!
Трэба ж бабе бохан хлеба I гарэлкі ж трэба пляшку, Яшчэ ж хрысціць хлопца трэба... Вот і думай, як сярмяжку Нясці жыду пад заставу2 Ці прадаць каня, кароўку? «Сеў, — казаў ён, — я на лаву, Узяўшыся за галоўку, I заплакаў, аж заліўся, Так, як бацьку пахаваўшы... Кепска зрабіў, што радзіўся, Кепска будзе, свет пазнаўшы!» Ці то слова йшло урокам, Што сказаў у кепскім часе, Ці хто кінуў такім вокам?.. Ну і доля ж удалася!
I збылося ж бацькі слова! Вот у тыдзень вязуць гэта Хрысціць мяне да Макрова Кумоў двое і кабета.
У Аборках3 мост сарвала,
1 Прыварак — мука лепшага гатунку, грачаная, гарохавая, бабовая, a найчасцей ячная для прыгатавання розных страў.
2Пад заставу — пад заклад.
3 Аборкі — вёска пад Маладзечнам каля Палачанаў са слынным старажытным драўляным касцёлам, рэшткі якога захаваліся дагэтуль (пабудаваны ў 1443 г., перабудаваны ў 1773 г.).
А я ж быў — чуць жывы, слабы. Рада — ў раду, на тым стала, Што ахрысцяць з вады бабы. 3 Беразіны1 жменяй вады Кума сама зачарпнула, Паматала сюды-туды. Трэйчы на мяне лінула.
«Вот і хрэст увесь тут, — кажа, — I ксёндз хрысце гэтаксама, Толькі яшчэ чымсь памажа, А хлопцу ўсё роўна — яма! Хоць бы жывым хоць давезці, Каб дарогай не сканала, — Скажуць — кепска вязла гдзесьці Або туга спавівала!..» Гэтак мяне пахрысціўшы, Вязуць назад ужо да маткі, Вочы добра пазаліўшы, Ледзьве уняслі да хаткі. Закусіўшы тут як трэба, Пакумаліся, і квіта:
Баба ўзяла бохан хлеба, Пляшку водкі, торбу жыта; Разышліся і паснулі.
Матка ж мяне калыхае:
«Люлі, — шэпча, — сынок, люлі...» А як зваць? — сама не знае.
Вот назаўтра спазарання Бяжыць матка да кумошкі Ды пытае: як празванне Далі сыну? Лёну трошкі Тут прынесла пры здарэнню, Трошкі сала, круп са жменю... А кума ж была праворна:
Хоць што збрэша — не запнецца;
1 Беразіна — рэчка ў Аборках.
Круце сабе ў сенях жорна, Трэба ж салгаць! Куды ж дзецца? «Імя, — кажа, — твайму сыну Ксёндз хацеў даць па кантычцы, Думаў ён, можа, з гадзіну, Узяў ксёнжку, як стаў рыцца, Дык даў потым з каліндарка»1! Матка прандзей з хаты ў сені, Як бы цівун гнаў па карку, Усё шэпча то імене: «Аліндарку, Аліндарку!» Прыляцеўшы так дадому, За калыску узялася
I зрадзела, як святому, Што аж слязьмі залілася.
I калыша, і галосе: Надта імя спадабала, Надта добрае здалося, Што такога і не знала! Вот і клікаць мяне сталі Скаліндаркай, Аліндаркай... Ну, як зналі, так і звалі. Але вот што з гаспадаркай? Наперш конь здох таго ж лета, I цялушка, як лань, пала... Матка ж, ведама, кабета, Затужыла і запала, Гадкоў зо тры пацягнула, Ў марцы й ручанькі згарнула. (А ўсё ў марцы, трэба ж гэта! А разумная была кабета!) 3 таго гора бацька бедны Стаў маркотны, як магіла. Было сядзіць такі бледны... «Што жты гэта нарабіла?!»
13 каліндарка — з календара.
Гэтак скажа і заплача.
(Хто ж пачуе, хто забача?) Потым дай памалу сватаць; Трэба ж, ведама, жаніцца, Каб было каму палатаць, Каб было у што змяніцца, А так усё памарнела: Куры, гусі, навет свінне.
I свіння дзяцей паела, I карова марне гіне... Увосень давай шукаць пары, Ды ніводная не хоча;
Аднэй бедны, другой стары, Трэця, чорт ве — што тароча: «Аддай, — кажа, — Аліндарку Куды-кольвек хоць на людзе, Сядзь на нашу гаспадарку, Тагды выйду, добра будзе!» Бацька кідаўсь зо тры тыдні, Яшчэ горай зажурыўся, Прадаў сякі-такі злыдні1, Разлайдачыўся, распіўся I ўмёр так пад гародам, Устраміўшы ў плот галоўку! Шапку найшлі аж за бродам I у шапцы залатоўку.
А назаўтра прывёў соцкі Асэсара, паноў трое.
Труп той зрэзалі на клёцкі... (А у марцы ж было й тое!) Мяне цётка, у апеку Ўзяўшы, трошкі падрасціла Ды якомусь чалавеку, Як за сына, адпусціла. Незадоўга змёрла цётка,
1 Злыдні — дробныя гаспадарчыя рэчы, транты.
Я стаў круглая сіротка. Ці дзе днюю, ці начую, А ўсё бяду сваю чую! Пастухі збяруцца ў гаю, Пяюць песні ля бярозы, А мне чагось, сам не знаю, Смутна, цяжка, цякуць слёзы. Рос я гэтак за вачыма, Ужо трэйчы спавядаўся, Калі зімой да айчыма Ды ураднік заблукаўся. Я сяджу сабе на печы, Пляту лапці, ўю аборы, Ён паказуе праз плечы: «Што-то сын твой, — кажа, — хворы?» «То не сын! — айчым той кажа. — Ўзяў сіротку; дзякуй Богу, Добры ўдаўся: позна ляжа, Рана ўстане і адлогу He запусце... спагадлівы;
Маю сына, хоць не родны. Ажаню, як буду жывы, Будзе Боту й людзям годны!» «А лет сколькі?» — той пытае. «Дваццаць, — кажа, — мусіць, мае?» «А зваць як?» — «Да Каліндарка!..» Ратнік піша усё шпарка.
Як радзіўся, дзе хрысціўся?.. Пісаў, пісаў дый паехаў! Бацька яго угасцілі, Далі торбачку гарэхаў... После таго, так не далей, Як у тыдзень і асэсар Шусць у хату (і з мадаляй). «А дзе, — кажа, — той пасэсар, Твой Ліндарка, ці як звецца, Што хаваецца з някруцтва,
Пляцець лапцікі на печцы?..
Ашуканства, баламуцтва!..»
Ая ж ехаць меў па дровы, Бацька клікнуў, ідуўхату... А асэсар — той — здаровы!.. Лясь мне ў морду, потым тату. Я ж узяў яго за грудзі I піхнуў лыбом у дзверы. Ён як раўкне: «Гэй вы, людзі, Тут разбой! Прыміце меры!.. Тут рыштант, брадзяга скрыты, — Вот і лэб калісь быў брыты, — Вяжы ўсіх, нараджайся!..» Мяне лясь! «Ты хто? Сазнайся!..» — «Скаліндар, — кажу, — сірота!..» Пацягнулі па дарозе, Завязалі і варота, Мы ж спыніліся ў астрозе...
Астрог, братцы, паглядзеўшы Мімаходам, выглядае, I нічога: шык, не еўшы, I ў астрозе не бывае, Але лепшы ў хаце голад, У дарозе велькі холад, Найцяжэйша праца ў полі, Як у той астрожнай долі!
Відзеў пташку я у клетца, Як галоўкай потым б'ецца, Аж скрыдэлкам затрапоча — I сканае... жыць не хоча.
Раз лісіцу, адкапаўшы, Прывязалі мы да кола: Стала ж грызці што папаўшы, Сабе бруха распарола, Растрыбушылась на часці, Каб не жыць так, хоць прапасці.
Нашто — гадзіну, мядзянку, Пусці ў шклянае начынне, — Сама сябе без прастанку Будзе жаліць, покі згіне!.. Як ужо ж скаціна тая Або гадзіна праклята I та цану волі знае, Што ж для нашага-то брата, Меўшы розум не скацінны, Як знаць волю мы павінны?.. А ў астрозе ж няма волі, Hi ў чом няма і ніколі!
У жалезе тыя дзверы, Пры дзвярах стаяць жаўнеры, А народ усё сярдзіты — Так як бы яшчэ не сыты Людскіх слёзаў, мукі, енку; He гавораць памаленьку, А ўсё зыкам, а ўсё з лайкай, А ўсё з боем, ўсё з нагайкай. У дзядзінец нас як пхнулі, Дзвярмі тымі як грукнулі, Дык і свет мне тым закрыўся, Як бы у труну забіўся... Зараз старшы ўзяў за плечы, Хляснуў трэйчы, так, без рэчы, Ключы кінуў: «У халодну!» I аблаяў матку родну.
Нас піхнулі, як у яму, Ў цёмну хату чварагранну1, Далі хлеба, вады меру I запёрлі, як за веру У цямніцах калісь гэта Замыкаліся ад света.
Цёмна, зімна... Прытуліцца Няма куды! А каганец,
1 Чварагранну — чатырохкутную.
Як бы губка, толькі тліцца... Заспявалі мы ражанец1. Пяём, плачым, аж галосім, Божай ласкі — Праўды просім! Ў такім енку, са слязамі I паснулі у той яме!
Абудзіўся я з здзівення: Глядзіць ў шчэлачку праменне! Я падумаў ласка ж Божа I сюды пралезці можа?
Аглядаюся вакола, Як бы шукаў і тут Бога. Мне зрабілася васола, He баюся я нікога, Зноў ражанец: «Byg ucieczk^»2 Бляю сабе, як авечка, Калі бразць ключом у дзверы, I крычыць хтось: «Гэй, вы, зверы, Вы, бунтоўнікі, паскуды, Выбірайцеся адсюды!
Тут важнейшым трэба сесці, Вас у вобшчу здадзім гдзесьці!..» Павялі нас аж на ropy...
Па якомусь калідору...
Дзверы, дзверы, ў дзверах дзюрка, I у каждай жа хвігурка Як бы тая ж выглядае, Гдзе ні глянеш, усё ж тая: Блішчаць вочы, твар, як гліна, I абросшы, як скаціна...
У турме, як у тым гробе, Ў адну твар усіх паробе! Ішлі, ішлі гэтак з гоні. А смрод такі, што ад воні
1 Ражанец — ружанец, пацеры.
2 Byg ucieczk^ (польск.) — Бог маё сховішча, мой ратунак; пачатковыя словы каталіцкай малітвы.
Мне аж дух у грудзях спёрла, Як бы цісне хто за горла. Тут нам хату паказалі, Упусцілі, развязалі, Вады далі, трохі хлеба I запёрлі зноў як трэба. Тут народу шмат сядзела. Глянуўя — душа самлела: Як падушкі, у іх твары, Ў хаце пуста, толькі нары. Ляжаць усе, з нас рагочуць, Навет мейсца даць не хочуць. «Давай, — кажа, — хоць на пляшку; А не даўшы, дык парашку Цёнгле1 ты выносіць мусіш, А ўжо хлеба, дык не ўкусіш, — Мы табе наб'ём аскому, Покі вернешся дадому!» Я спалохаўся, баюся.
«Войча наш!» — кажу, малюся... Бог даў спомніць: залатоўка Гдзесь была ў кашулі ўшыта, Што дала калісь жыдоўка, Што падвёз у млын ёй жыта. Прэндка сарваў тую лату, Кінуў злоты той на хату...
КНІГІ ОНЛАЙН
