Роднай старонцы
Зборнік твораў канца XVIII — пачатку XX ст.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 272с.
Мінск 2012
— Хто ж ты? — пытаю.
— Цярпенне, — ціханька адказала бабулька.
Без аглядкі кінуўся я ад гэтага страшэннага месца. Чую: у старане недзе бурчыць, пераліваецца, бяжыць, нібы, скажам, ручаёчак жывенькай вадзіцы. Я туды шукаць, аж тут — калі блісне, трэсне, заляскае, — здалося, увесь свет задрыжаў!
Усхапіўся я, вочы праціраю, не магу да сябе прыйсці... He чуў я, як бура найшла, як перуны сталі біць, пакуль не дабраліся да майго дзядулі, пад каторым я так моцна спаў... Працёр вочы, сон свой страшны ўспомніў, закалаціўся ўвесь, зуб на зуб не пападае... Гляджу: дзядулька мой бедненькі ляжыць ціханька на баку...
3 таго часу прайшло некалькі год. Ляжыць дзядуля на сваім месцы (сукі толькі паабразалі), а з-пад яго вылезлі тры, хоць яшчэ цененькія, але гладкія, роўныя дубочкі...
^ярозка
Даждаўся Лявон, што яго пацеха Марыська выцягнулася ўгару, як тая маладая, гладкая бярозка. Ад хлапцоў адбою не было, і хоць сэрца кроўю аблівалася, а пара падышла замуж аддаваць.
Справіў Лявон вяселле як мае быць: каб у сэрцы дзіцячым на доўгія годы добрая памятка асталася і каб перад людзьмі сораму не было; але, як прыйшлося расставацца з дачушкай, сплакаўся, бедны, як бобр: быццам чуяла сэрца нешта нядобрае. Ён і кажа ёй на апошнім адвітанні:
— Слухай, пацеха мая, адну цябе толькі я маю і адну табе толькі даю раду: калі цябе прыцісне горкая доля, калі табе будзе вельмі цяжка жыць, што і змогі не будзе вытрываць, не жалься нікому-нікому, хіба знойдзеш такую спрыяючую верную душу, як спрыяла і верная была для цябе душа твайго бацькі; не знойдзеш — ідзі лепш у лес, выберы, каторае табе спадабаецца, дрэва і яму, толькі яму аднаму, маё ты дзіцятка, душу сваю адкрывай, жаль свой вылівай...
Прайшло нямала часу. Паехаў Лявон дачкі даведацца. Вылецела Марыська з хаты, кінулася бацьку да кален; прыпала пасля галоўкай да грудзей бацькавых, але ўскорасці, як бы засаромеўшыся, адскочыла, спусціла вочкі і стаіць, уся збялеўшая, толькі губкі дрыжаць...
Доўга Лявон моўчкі ўглядаўся на сваю пацеху, а пасля памалу падышоў да яе і глухім, быццам не сваім голасам стаў дапытваць:
— Цяжка?
— Ой, цяжка, татачка! — уздыхнуўшы, адказала дачка.
— Жалілася?
— Жалілася, — вышаптала Марыська.
— Каму?
— Бярозцы.
— А болып?
— He знайшла каму.
— Нясі сякеру, пакажы мне гэтае дрэва.
Хістаючыся, як маладая ад буры бярозка, ішла наперадзе Марыся, а за ёй, як хмара, сумны ішоў з сякерай Лявон...
— Вось тая, на ўзгорку, — здалёк паказвала рукой Марыся. — Ой, татачка, — жалілася яна, — якая гэта была пекная бярозка, якая гладкая! Якія пекныя былі на ёй галінкі, а на галінках паўнюсенька зялёненькіх бліскучых лісточкаў!.. Лявон маўчаў.
— ...Татачка! што ёй зрабілася? Гэта ж цяпер лета... Чаму яна ўчарнела? Чаму здрабнела?
Лявон маўчаў.
—... Чаму жаўцеюць галінкі свае яна ўніз апусціла, быццам яны плачуць?.. Я так любіла, а яна ўмір...
He паспела слова скончыць Марыся, як цяжка грукнуў па дрэве абух... Як падстрэленая птушка, скокнула яна і схапіла за руку старога:
— Татачка, не чапай!! He чапай, родненькі мой! — прасіла Марыся. — Баліць... баліць...
Але Лявон, нічога не кажучы, ізноў стукнуў абухом па дрэве; рэха не адазвалася — стук быў глухі, як бы гэта не па дрэве, а па зямлі стукаў... Марыська стаяла воддаль, заламаўшы рукі, і глядзела быццам на нешта вельмі страшнае, толькі з вачэй яе сыпаліся адна за адной слязінкі, як сыпаліся пажоўклыя лісточкі з здрыгануўшайся пад абухом бярэзіны... Лявон нагнуўся, абчасаў каля пня кару і, адагнуўшыся, са ўсяго маху запусціў сякеру ў бярозу і,
павярнуўшы тапарышча набок, адшчапіў вялікую трэску. Дрэва заскрыпела, запішчала, быццам стала жаліцца, як тое дзіця... а з-пад Лявонавай сякеры шчэпкі ляцелі і ляцелі...
Але нядоўга яму прыйшлося працаваць: нагнуўся Лявон, глянуў на падсечанае месца, ткнуў туды тапарышчам і, адагнуўшыся, глыбока-глыбока ўздыхнуў...
— Марыська, дзіцятка маё, — дрыжачым голасам пачаў Лявон, — бачыш? Гэта ж тут усяго на палец абалоні! А там — там парахня, адна парахня!.. А ведаеш чаму, гаротніца ты мая? Ведаеш? Гэта ж твой боль, гэта ж твой жаль спарахнілі гэіу бярозку, — бо ты доляй сваёй жалілася ёй. Дрэва і то спужалася такой долі... Умірае гэта бярозка, умірае без пары, бо кожны раз, як ты прыходзіла жаліцца, ёй было штораз цяжэй, а ты, маё гаротнае дзіця, успомні, ты тады мела хвіліны, падобныя да шчасця...
I Лявон, узяўшы рукамі галоўку сваёй пацехі, моцна прыціснуў да сябе, а Марыська, тулячыся да бацькавых грудзей, прашаптала:
— Татачка, а чаму паміж людзей я не знайшла, каму пажаліцца?
Лявон маўчаў.
Алесь Гарун
Ты,мой брат, каго зваць Беларусам...
У чатырохлецце «Н[аша]е нівы»
Ты, мой брат, каго зваць Беларусам, Роднай мовы сваёй не цурайся;
Як не зрокся яе пад прымусам, Так і вольны цяпер не зракайся.
Ад дзядоў і ад прадзедаў, браце, Гэты скарб нам адзін захаваўся, У сялянскай аграбленай хаце Толькі ён незабраны астаўся.
Ў старыну Беларус, не падданы, Гаспадарьгў, быў сам над сабою I далёка у свеце быў знаны За літоўскай і ляшскай зямлёю.
Але час прамінуў, і нядоля На народ, як бы камень, звалілась, Беларуская слава і воля Адышла, адцвіла, закацілась.
He змяняючы шэрай апраткі, Працаваў ты, як вол, гаратліва, А у хаце тваёй недастаткі, А на ніве тваёй неўрадліва.
А чаму? Ты не здольны, ці хворы, Ці благі гаспадар, ці п'яніца?
Мусіць, не! Бо і іншым у пору У цябе гаспадарыць наўчыцца.
Светлы розум твой, брат, але дзетак Ад цябе, як і ўсё, адбіралі
I на бацькаўскі родны палетак Працаваць-памагаць не пушчалі.
Хто хацеў, той і смеў рабаваці, Без прыпросу з'язджаліся госці — Абдзіраць, аб'ядаць, апіваці I крышыць гаспадарскія косці.
Можа б, ты і памёр і загінуў, Каб не вешчая мова Баяна. Хто ж быў добры, яе хоць пакінуў? Як жа так, што яшчэ не забрана?
Бо што бачылі госцікі-герцы!1 —
I зямлю, і лясы, і кілімы, — Ўсё забралі. А мову у сэрцы, Ў сваім сэрцы хавалі-няслі мы.
Дык шануй, Беларус, сваю мову — Гэта скарб нам на вечныя годы; За пашану радзімаму слову Ушануюць нас брацця-народы!
1 Герцы — махляры, марнатраўцы.
Ідуць гады
Ідуць сабе гады, ідуць, Бы карагод, бясконца, Што ў небе зорачкі вядуць Ля месяца, ля сонца.
Ідуць сабе гады, ідуць — I чалавек за імі.
Куды цябе яны вядуць
I сцежкамі якімі?
«Няведама мне, скуль усё і што я; Няведама мне сама сцежка мая, Няведама мне, і куды я іду.
Пытання не маю, ці што там знайду, Ня ведаю жыццё, ці шчасце, ці не, — Пачалося гэта, браток, не на мне».
Ідуць гады, ідуць гады, I з імі ўсё на свеце.
Сягоння ты, а йшлі дзяды, А заўтра пойдуць дзеці. Ідуць гады, і ты ідзеш Ўздагонь за імі, з імі.
Нашто, скажы мне, ты жывеш I з думкамі якімі?
«3 адною я думкай у свеце жыву, Настаўнікам ўзяўшы і лес і траву, Крыніцы, і кветкі, і цемру, і свет, I месяц, і зоры, і сонца прывет. Прысуджаны шлях свой рабі дарагім, Красуйся на радасць сябе і другім».
Waamy
Што кажаш мне, паэт, а праўдзе той, што будзе? Мне сэрца кроіцца ад крыўды нашых дзён! А бачу добра й сам: ідуць да праўды людзі, Расцець яе жаўнер, і шырыцца загон Марудна, братачка! I покуль сонца ўзыдзе, Дык вочы выесць нам салёная раса, I покуль першы дзень людскога шчасця прыйдзе, Мільёны сэрц праткне гароты злой каса.
Пакінь, пакінь спяваць а праўдзе той, што ў небе! Яна чужая нам, таемных праўда сіл;
Яна не сходзіць к нам ў канечнае патрэбе, Калі пакуты дзень так довег і не міл!
Прашу цябе, мой брат, спявай аб нашым горы, Аб тым, што ёсць цяпер і што даўней было, I што на ўсякі твар кладзець, як плуг, разоры, I што ў мільёнах душ разоры правяло.
Прашу цябе, спявай аб горы песнь адну ты I наш гаротны лёс рабі яшчэ цяжэй, Тагды, убачыш сам, парвуцца духа путы I будзе ясны дзень да нас тагды бліжэй.
Жыццё
Жыццё — гасцінец, гады — як вёрсты, Канец жыццёвы — то небаспад.
Ідзеш паволі, што далей — болей Тых вёрст жыццёвых цячэць назад. Што далей — болей... Сціха, паволі Старэеш, слабнеш, цяжэеш ты, Аж ўрэшце ледзьве нагі абедзве
Дацягнеш неяк да той вярсты, Дзе гэным знакам, што ўсім аднакаў, Ці хто ялмужнік, ці хто купец, На страх выразна, для ўсіх паказна Стаіць: «Спыніся, вось твой канец!»
У прыпар
Прыпарыла, Нахмарыла I ўдарыла! — Святы Ілля... Маланка ўраз з'явілася, Мільгнула і звалілася, I дожджыкам аблілася Гарачая зямля.
Кроплі разам, згодна, жвава Пояць ўсё, што хоча піць: Збожжа, дрэвы, кветкі, травы, Вулкі хочуць затапіць, Б'юць у стрэхі, мыюць шыбы, Мыюць хаты, мочуць сад, Ў рэчцы спожыў маюць рыбы... — Хто ў прыпар дажджу не рад? Сцішаецца, Змяншаецца, Ўнімаецца.
— Няма!
I слонка паказалася, Маўляў, само купалася; Прыемна усміхаецца, Блішчыць, пераліваецца, Яскрава адбіваецца На траўцы, на лісточку, У рэчцы, ў раўчачочку,
На вулачцы, ў садочку, Зямля ўздыхае поўнымі, Шчаслівымі, чароўнымі Грудзямі усіма.
Мяцеліца
Ой, спаліце, перуны, Майго Янку, бо дурны!
Назаляе толькі мне, А каб сватацца, дык не!
Я казала, дый не раз: Прысылай сватоў да нас; Татка добры, ён аддасць, У пасаг — цялушкудасць.
А той Янка, той благі, Ўсё смяецца — «гі-гі-гі!» Да таго ж часамі кпіць: «Ну, чаго табе карціць?»
Ой, праліцеся, дажджы, А ты, Яначка, пажджы: Учыню табе бяду, За нікога не пайду!
Малітва
Я бачыў: Сын Яго стаяў
На пушчы і маліўся
I словы ў гневе прамаўляў, А твар слязьмі абліўся.
— Ах, дай мне, Ойча, моцных слоў! Маланак слоў палючых, Бо кроў мая сачыцца зноў Із ранаў тых балючых...
Дзівіся, Пане, слабы я, Саўсім не маю сілы; Гарыць, баліць душа мая, — О, дай жа моцы, Мілы!
Паглянь: паўсюдах з краю ў край Рабунак, глуз пануюць, I льецца смех тых чорных зграй, I ўсё з зямлёй раўнуюць.
Зірні: дзе пекнасць тая, што Надаў нам, Міласцівы?
Тваіх правоўтрымае хто, Братэрства, згоды хцівы? Схініся к нам Ты і абач: 3 гадзінай горш жывецца, Цяжэе боль, мацнее плач, Галоўўсё болі гнецца.
Паслухай ноччу, ўдзень, Святы, Скажы маўчаці звонам, — I колькі жальб пачуеш Ты!
Зямля азвецца стогнам...
Узглянь: навокал чорны свет, Прыцьмена праўды слонца, Надзеі ў людзях болей нет, — Пашлі ж ім Абаронца!
Ах, дай мне, Божа, гэткіх слоў, Зямля б ад іх траслася!.. Баляць бо раны мае зноў, I кроў з іх палілася...
Пашлю тады маланкі ў люд, Ў бясшчасны той брадзіці, Блішчэць, яскравець там і тут, Праўдзівы гнеў будзіці.
КНІГІ ОНЛАЙН
