Роднай старонцы
Зборнік твораў канца XVIII — пачатку XX ст.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 272с.
Мінск 2012
Праз сон штось смяецца дзяўчына мая: Відаць, што ўжо мілы ёй сніцца.
«Люблю агонь, што нельга патушыць...» Люблю агонь, што нельга патушыць, Што свеціць іншым — непагасным бляскам. Мне б верш такі, што можа доўга жыць, Іскрыцца яркай цеплынёй і ласкай.
Іскрыцца думкай — светлай, як зара, Натхненнем шчырым, сілаю вялікай, Каб, трапіўшы да кожнага двара, Ён мог людзей да будучыні клікаць.
Цётка
Mae думкі
Хацела б быць зярном пшаніцы, Упасць на ніўкі вёскі, Зазалаціцца, без мятліцы Даць хлеб смачнейшы трошкі. Хацела б быць я рэчкай быстрай, Абегчы родны край!
Дзе напаіць, а дзе скупаць, А дзе ўтуліцца ў гай, To зашумець, то зашаптаць, To спаць ў салодкім сне, To зноў сарвацца, зноў гуляць, Агнём кіпець у дне.
Ды так разгрэцца і спяніцца, Каб ў неба хваляй здаць, Украсці сонца, зноў спусціцца Й больш света людзям даць. Прыгарнуць усё ў дарозе, Каплю шчасця, долі ўліць, Думаць ўсюды аб народзе, Родны край усюды сніць, To рассыпацца расою Па галінках, па лісткох, To абняцца так з зямлёю, Каб ніхто разняць не мог!
Альбо ветрам абярнуся Ды над светам пралячу, Цёмным віхрам закручуся, Уверх на месяц заскачу. 3 усёй сілы і размаху, Як крэсівам, ў звёзды дам, Сыпне іскраў сноп ад страху, Задрыжыць аж месяц сам: «Хто ты, скуль ты, чаго хочаш, Чаго выеш і шуміш?
To праз слёзы нам рагочаш, To гарыш весь і дрыжыш?» — Я — пасланец, вецер буйны, Прыляцеў на суд вас зваць!
У нас цёмна, край наш хмурны, Ад цямноты людзі спяць.
Я там біўся, я там віўся, Я ім хаты паламаў, А ўсё ж такі не дабіўся, Каб народ свой голас даў!..
Оуседзяму няволг
Ад сваіх хат, ад сваіх ніў, Ад усіх братоў, хто толькі жыў, Нясу слязу, нясу я стогн, Нясу нагаек царскіх звон.
У нас там ноч, у нас там стук, Мы ацямнелі з страшных мук, 3 нас пот ліецца, сохнуць грудзі. Нас катуюць! Чуйце, людзі! Чуйце, чуйце, руку дайце!
Мы вам родны. Праўду знайце: Ці у долі, ці ў нядолі — 3 вамі станем ў адным полі,
Рука ў руку з вашым братам, За свабоду перад катам.
Кера беларуса
Веру, братцы: людзьмі станем, Хутка скончым мы свой сон; На свет божы шырэй глянем, Век напіша вам закон.
He чарнілам на паперу, Дзесь ў архівы не здае, — Ён збірае поту меру I на ніву напіу лье.
Землю поіць — яна родзе Сок ў зярнятах нам на хлеб. Спажываем, а ў народзе Штось як шэпча: «Ўставай, слеп!» Веру, братцы, ў нашу сілу, Веру ў волі нашай гарт: Чую агонь ў нас — не брыну, Бачу, братцы, мы не з карт, Мы не з гіпсу, мы — з камення, Мы — з жалеза, мы — са сталі, Нас кавалі у пламенні, Каб мацнейшымі мы сталі. Цяпер, братцы, мы з граніту, Душа наша з дынаміту, Рука цвёрда, грудзь акута, Пара, братцы, парваць пута!
Мора
Рэвалюцыя народная
He такое цяпер мора, На такі у хвалях шум: Цяпер бурна, страшна мора! Хваля поўна дзікіх дум.
Мора вуглем цяпер стала, Мора з дна цяпер гарыць, Мора скалы пазрывала, Мора хоча горы змыць.
Мора злуе, крэпнуць хвілі, 3 дзікім шумам бераг рвуць, Гром грыміць ў сіняй далі, 3 мора брызгі ў неба б'юць.
Месцам хваля стогнам рыкне, Месцам плач сарвецца з губ, Месцам бераг болем ікне, Гром грыміць у тысяч труб.
Мора зброіцца палкамі, Шум русалак разбудзіў, Запаліўся смок агнямі, Неба чорны гнеў пакрыў.
Бог сярчае: злая бура Псуе вельмі святы сон. Б'ецца, рвецца ўся натура, Аж дрыжыць нябесны трон.
Трон дрыжыць, не спяць прарокі, Бог склікае святы сход;
А там радзяць, што аблокі Мусяць штурм пусціць у ход.
Бой пачаўся. Войска бога Залпам паліць ў горды хвіль... Мільён згіне, — нова змога Расце крэпка праз сто міль.
Растуць сілы мора злога, У размаху відзен гарт;
He адступяць войскі бога... Бой пачаўся не на жарт.
Такі бой вякамі жджэцца, Такі бой гігантаў дасць, Ў такім баю толькі грэцца, Ў такім баю толькі пасць.
Ядвігін Ш.
]Хуб-дзядуля
Амаль не ўся вёска зайздросціла мне майго надзела. Шнур быў, праўду кажучы, ані большы, ані выгаднейшы, ані зямліца на ім не лепшая, — можа нават горшая, бо пры канцы шнура была страшэнная гара, дзе апроч грэчкі ды ярыцы нічога не радзіла, але на самым версе гэтай гары рос такі дуб, што аж дзівіўся народ: веліч, таўшчыня, а сукі так разрасліся, што, здавалася, свет бы пад сябе хацеў падгарнуць.
3 давён-даўна ўсе звалі яго: дуб-дзядуля.
Дык вот паслухайце, што мне пад гэтым дубам здарылася.
Раз улетку, ад цёмнага напрацаваўшыся, што аж пот з мяне цурком каціў, губы пасмяглі, босыя ногі да крыві патрэскаліся, — зацягнуўся я неяк на гару да свайго дзядулі — аддыхнуць у яго цяні. Толькі прылажыўся гэта я, уздыхнуў раз, другі і пачынаю драмаць... Ажно чую: не то над галавой, не то пад галавой нехта таксама два разы ўздыхнуў... Стаў я прыслухвацца: яшчэ і яшчэ ўздыхае, але так цяжка ўздыхае, што аж за сэрца бярэ, немаль стогне... Перажагнацца хачу — рукі падняць не магу!.. Струхлеў я — ляжу, чакаю, што будзе. Аж тут нехта ў вуха маё шэпча:
— He бойся, не пужайся, дзіцятка ты маё, не пужайся: я гэтак дышу, я гэтак уздыхаю, я — твой дубочак старэнькі...
— Божа моцны!.. Што ты, дзядулька, як жа гэта можа быць, каб дрэва ўздыхала ды гаварыла? — пытаю ўжо смялей.
— Эх, дзіцятка, дзіцятка, — зноў шэпча мне на вуха, — шмат чаго ты яшчэ не ведаеш, шмат чаго не разумееш, але люблю я цябе, шчыра люблю, як любіў тваіх бацькоў, дзядоў ды прадзедаў, бо не зазнаў ніколі крыўды ад вас, a толькі векі пашанасць меў... Пара прыходзіць, дзіцятка ты маё, пара прыходзіць сказаць, адкрыць табе такое, чаго нікому яшчэ не гаварыў... Але пакляніся, што споўніш маё апошняе жаданне!
— Клянуся, дзядулька, клянуся, родненькі, споўню, усё споўню, — зноў, дрыжучы ўвесь, адказваю.
— Слухай жа! — кажа дуб-дзядуля. — Адкуль я тут узяўся і калі радзіўся, ніхто, ды і я сам добра не ведаю. Помню толькі — з малалецтва жылося нішто, суседства шмат меў: сваёй радні — цэлыя ваколіцы, — хлопцы адзін у адзін — дужыя, здаровыя; а тут да кампаніі зграбныя елачкі, — хоць сварлівыя, але сэрца добрага, — сасонкі. Міргнеш ім, бывала, жалудком, а яны табе шышкай у бок... А асінкіпашаптушкі? Кіўні толькі ён галінай (бо дубу не след кланяцца асіне!), а яна, як тая сарамлівая панначка, затрасецца ўся і лісточкамі цябе абсыпе... От, ведама, забаўляліся, як умелі... Але што гэта ўспамінаць? Ляцелі годы, як вашы ляцяць дні, змяніліся вякі, як вашы годы, — а я стаяў і рос, рос і стаяў — крапчэў... Зрываліся не раз буры, — як пад тапаром, шмат нашых клалася, але тыя, што аставаліся, — яшчэ вышэй падымаліся; находзілі навальніцы, — гінулі тыя, што ў неба глядзелі, а знізу падымалася маладзёж; палятала свежага насення, і ўзрасталі суседзі невядомыя, незнаёмыя... Так вякі ішлі, аж мінула ўсё, — аж прыйшло і на тое, што з тутэйшых даўнейшых астаўся, як відзіш, адзін я. Праўда, вось глянь на захад: бачыш цёмную паласу? Але што гэта за лес? Хударлявы, крывы, увесь у суках — гніль нейкая, дый толькі. Глянь на ўсход, — прыслухайся да шуму гэнага лесу... Чуў ты калі шум здаровага, крэпкага дрэва? — не, не! не гэтак шуміць здаровы лес! А чаму ён так
шуміць? — бо змарыўся, ніколі перадышкі не мае, гэтак і згінуць мусіць... Паглядзі на поўнач: — ці бачыў ты калі такое дзіва? Такі гонкі, такі крэпкі здалёку выдае лес, а ўважай, як яго гайдае ва ўсе бакі, то да зямлі прыгне, то крыху адпусце, — здаецца, і вецер невялікі, а пень выпрастацца не можа. Цяпер глянь на мяне: пастухі бок асмалілі, людзі кару аскрэблі, колькі-то сукоў павыразалі? Лісты, жалуды — і тыя штогод падбіраюць; — усё, каб толькі сабе карысць мець; а ці падумалі, што стары ўжо я, пакалечаны, веку дажываю, а ніводзін жалудок мой не ўзрос... Сохну ўжо я. Каб хоць два, каб хоць год далі вы мне засілку — вадзіцы чыстай, здаровай, — можа б я вам памятку пакінуў новае пакаленне. Прысягнуўты, дзіцятка, — дык дабудзь жа ты мне цяпер гэткай вадзіцы, пашукай, прынясі, карэньчыкі мае бедныя падлі...
— Добра, — кажу, — дзядулька, добра, будзь спакоен: дастану, прынясу — хіба згіну!..
Бег я, змарыўся, — ужо і самому піць зажадалася. Цямнець стала, а вады як не відаць, так не відаць. Бачу, нейкая кабеціна — старэнькая, худзенькая — прыгаршчамі зямлю носіць.
— Ці не ведаеш, бабул ька, дзе тут блізка вады дастаць? — пытаю.
— Хадзі за мной, сыночак, пакажу табе цэлае возера.
Уцешыўся я. Пайшлі, па дарозе пытаю:
— Адкуль ты, бабулька, і як завешся?
— Тутэйшая, — кажа, — а завуся Праца, сынок, Праца.
Дзіўнае, думаю, прозвішча. Прыйшлі да возера, — вялікае, што вокам не сцягнеш, і хоць вада мутная, брудная, — кінуўся я піць. Хлебануў раз — што гэта? Вада не вада, хоць смак і знаны. Ага, успомніў я, як напрацуешся ды пот, цякучы па брудным твары, пападзе ў рот, — от якраз гэтакі смак! Пытаю бабулькі:
— Праўда, сынку, праўда: пот. Паўнюсенькае возера людскога поту...
— А нашто ж ты зямлю прыгаршчамі носіш ды кідаеш у гэтае возера? — пытаю.
— Глыбокае яно без канца, а трэба, каб заўсёды было поўнае: дык вось, як засыплю яго зямліцай, тады і поту мала трэба будзе людзям ліць.
Здзівіўся я, але не было калі распытвацца, і пабег далей. Бег я, бег, — бачу зноў возера — больш за першае, але вадзіца ў ім такая чыстая, што аж свеціцца. Прыпаўя, хлебануў — горкая, але то такая горкая, што піць нельга! Прыйшло мне на памяць, як аднаго года апошнюю скацінку з хлева вывелі... Скацілася тады слязінка і ў рот мне папала... от якраз гэтакі смак!.. Бачу, старушка нада мной стаіць.
— Хто ты? — пытаю.
— Бяда, сынку, Бяда. He пі, сыночку, гэтай вадзіцы, не пі: досі ты яе ўжо напіўся...
— А што ж ты тут робіш? — пытаю.
— Глянь, унь, на катлы вялікія, пад імі заўсёды агонь гарыць. Дзень і ноч наліваю я ў іх з гэтага возера поўна слёз людскіх і грэю, каб высахлі, аж пакуль усё гэта возера не высушу, аж пакуль пара ад іх не падымецца аж да неба!..
Здзівіўся я, але памчаў далей. Спатыкаю ізноў старэнькую кабеціну, — палівае яна зямлю з конаўкі.
— Дай, бабулька, напіцца, — прашу яе.
— Ідзі, — кажа, — да возера.
Падбягаю, — бачу: поўнае яно не вады, але віна чырвонага... Прыпаў, хлебануў... «Божа! — крыкнуўя са страху, — помню, помню гэтае віно: у губах яго было поўна, вочы ім заліты... помню яго! Але ж гэта не віно, але кроў! Людская кроў!..»
— Праўда, — кажа старушка, стоячы нада мной, — праўда, сыночку, людская гэта кроў, і вось мушу ўсё гэта возера конаўкай вынесці і ўсю зямліцу паліць!..
КНІГІ ОНЛАЙН
