Сафійка. Полацк. Родны край
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 2017
Я іду з другам дварамі Каралінума. Вось Славянская бібліятэка. Тры з паловай мільёны тамоў. Практычна ўсё, што можна ведаць аб нашым з вамі свеце. I сярод іх — пятнаццаць тысяч беларускіх назваў, не лічачы часопісаў і газет. Нават не трэба асабліва ездзіць у багацейшыя бібліятэкі свету, каб зведаць аб маім народзе ўсё.
Прыехаць трэба — і не раз,— толькі каб ведаць яго знутры. I сярод гэтых назваў першая наша друкаваная кніга. Кніга Скарыны. Маці тых мільёнаў, што выдаюцца ў нас цяпер.
I за гэта дзякуй Скарыну і Празе.
...Я іду вуліцамі горада. I мне ўсё здаецца, што начнымі пражскімі вуліцамі ўсё яшчэ гучаць ягоныя крокі, што шматпакутныя і святыя пліты пражскіх тратуараў берагуць у сабе не толькі цеплыню мільёнаў ног, якія стагоддзямі хадзілі і ходзяць па іх, але і яго цеплыню, што ў старых камяніцах Прагі засталася частка і ягонай душы, душы вучонага, асветніка, гуманіста, паэта, барацьбіта з несправядлівасцю, варварствам і цемрай. Чалавека, які першы звязаў беларусаў і чэхаў у іхняй агульнай любові да ведаў і святла.
70
АД СКАРЫНЫ ПАЧАТАК.
Тут ён жыў. Чалавек, які верыў у сілу дабрыні і ўсё жыццё змагаўся за перамогу гэтай сілы. Тут ён памёр. Тут пахаваны.
Прага стала яго магілай.
Пражскага праху, пражскай зямлі стала крыху болей. Пражскага духу, духу гуманізму, асветы, доблесці стала намнога болей. А значыць, у жылах гэтага вялікага горада цячэ кропля і беларускай крыві.
I мы, беларусы, ганарымся гэтым.
Прага, 5 ліпеня 73 г.
Свята кнігі на месцы яе нараджэння
Валодай нехта з сучасных пісьменнікаў стылем даўніх продкаў — як можна было б абыграць гэтыя два словы!
«Свята кнігі», «святасць кнігі», «свята ў кнізе», «і свята бе ў кнігі». Зусім як пачатак Бібліі, якую Скарына таксама называў проста кнігай.
Але мы не прарокі. Мы — звычайныя пісьменнікі, што выступалі на гэтым свяце. I толькі месца, у якім мы сустракаліся з людзьмі, чыталі свае творы, святкавалі вялікае дзіва кнігі, было незвычайнае: месца, дзе тая кніга нарадзілася. Праўдзівей, месца, дзе нарадзіўся чалавек, які стварыў гэтую першую на ўсходнеславянскіх землях кнігу, стварыў друкаванае ўсходнеславянскае слова.
Францішак Скарына, сын Лукі са славутага Полацка. Мала што дайшло да нас з тых далёкіх часоў, мала што збераглося. Помнікі разбураліся, перабудоўваліся, рабіліся лядаштымі ад старасці.
Згарэла ў вайну, развалена, утаптана цяжкай нагою часу ў зямлю і хаваецца там.
I ўсё ж ёсць. Усё ж дайшло.
Зберагліся, адбіваюцца яшчэ ў вадзе Палоты муры, у якіх Ефрасіння перапісвала кнігі. Снежна бялее адноўленая Сафія, у якой была адна з першых бібліятэк. I добра, што будзе ў ёй музей (і толькі не трэба там маятніка Фуко, бо гэта сэрца наша, а не афіцыйны Казанскі сабор, a цяпер практычна няма людзей, якіх трэба пераконваць, што зямля круціцца, ды яшчэ «мацаючы» гэта кручэнне).
I як кранае, калі падчас рэстаўрацыйных работ у той жа Сафіі знаходзяць плінфу, старадаўнюю пляскатую, амаль квадратную цэглу, а на ёй кляймо майстра і меткі аб колькасці вырабленых партый яе.
Але не толькі гэта. Яшчэ і першы знак павагі невядомага нам палачаніна да літар, да «мастацтва пісьмовага». Бо вось яны, літары: A ABT0NH (я — АФОНН, я — Афоня).
71
^ САФІЙКА ПОЛАЦК. РОДНЫ КРАЙ
Ен, відаць, быў не дужа пісьменны, бо не зразумеў спачатку, што імёны грэчаскага паходжання не пісаліся праз Ф (ферт), а заўсёды праз 0 (фіту). I вось пачаў пісаць Ф, а пасля... ці нехта сказаў яму аб памылцы, ці сам успомніў. I вось атрымалася і Ф, недапісанае, і 0. I праз гэтую памылку мы хаця на хвіліну можам пранікнуць у душу ягоную, у самы працэс яго мыслення.
Нібы ён сам сказаў гэта мне і паэту Ю. Лакербаю, калі мы слотнай мінулай вясною трымалі тую плінфу ў руках.
Гэтымі вулкамі ходзіць цень Скарыны, а над недалёкай вёскай Цяпіна — цень Васіля Цяпінскага.
Але мінулае лета, вядома, не ўсё. Галоўнае — незнішчальная, трывалая, вечная любоў палачан да кнігі. Іхняе спрадвечнае «кніжніцтва». «Філосафы веліі, кнігалюбы», як сказалі б пра гэта продкі.
Некалькі дзён назад, 19 жніўня, мы былі там на свяце кнігі і сто разоў мелі магчымасць пераканацца ў гэтым.
Мы — гэта (па алфавіце) Рыгор Барадулін, Уладзімір Караткевіч, Юры Лакербай, Еўдакія Лось, Леанід Прокша, Янка Скрыган — літаратары, так ці іначай (мінулай працай, творчасцю і ўсе — душою) звязаныя з Полаччынай.
Свята (мерапрыемствам гэта аніяк нельга назваць) было арганізавана Полацкім гаркамам партыі. I тут нельга не сказаць словаў шчырай падзякі арганізатарам: першаму сакратару гаркама В. К. Сабаленку, сакратару гаркама В. П. Собаль, начальніку ўпраўлення па друку Віцебскага аблвыканкама Ястрабаву. За цеплыню, з якой было арганізавана свята, за разумную прадуманасць усіх яго дэталяў, за любоў да кнігі. Але полацкая зямля і тут вызначылася сваім піетэтам да яе.
Ласкавы жнівень, ласкавы горад, ласкавыя гаспадары і чытачы (а тут і ўважлівыя слухачы). Нават тое, што падчас выступлення на плошчы неба пачало крыху слязіць, не перашкодзіла наплыву людзей, ад старога да малога. Урэшце, як і на свяце ў Вязынцы.
I кнігі на латках на даўжыню ледзь не ўсяго квартала. I жывы абмен думкамі. I, вядома, аўтографы.
Выступалі мы таксама ў прафілакторыі металургічнага завода. Выступалі проста пад небам на беразе бляклаблакітнага возера, між дамкоў, што прыткнуліся ў лесе. Там выступалі ў поўным складзе, адказалі на шмат пытанняў. Чыталі і вершы, і прытчы з жыцця (Я. Скрыгану, як празаіку, заўсёды даводзілася цяжэй).
Я думаю, слухачам прыемна было чуць нашы галасы, як нам — іхнія.
Вечарам выступала цудоўная гарадская самадзейнасць, і ў канцэрце з нязменным поспехам выступілі Е. Лось, Л. Прокша і Я. Скрыган. Агульныя словы аб сардэчным, добрым прыёме нічога не скажуць.
72
АД СКАРЫНЫ ПАЧАТАК
Гэта трэба было бачыць самому. I абліччы, і вочы, і полымя чырвоных гваздзікоў у людскіх руках. Сапраўднае свята, што яднае чалавека, які робіць кнігу, са сваім шматлікім суаўтарам.
Пад канец хацелася б выказаць яшчэ адну агульную нашу думку. Падчас гутаркі ў гаркаме было выказана і аднадушна ўсімі падтрымана такое меркаванне.
Ніхто не будзе супярэчыць, што для свята паэзіі, якое ператворыцца цяпер у штогадовае, не знайсці лепшых мясцін, чым Вязынка ці Мікалаеўшчына. Дзе яшчэ так гучаць паэтычным галасам! Там, ды яшчэ ў Мінску, ля помнікаў, у стракатых гурмах вясёлых людзей (будзем жа спадзявацца і на помнік М. Багдановічу, тым больш што праект яго распрацаваны).
I, думаецца нам, няма месца лепшага па ўсёй Беларусі для святкавання штогадовага свята кнігі, як старажытны Полацк.
Месца, дзе нарадзіўся Францішак Скарына і дзе хутка, побач з вялікай Сафіяй, будзе стаяць ягоны помнік. Месца, дзе нават старажытную цэглу мецілі літарамі сівога нашага алфавіта. Месца, дзе жыла першая наша пісьменніца і родапачынальнік беларускай і маскоўскай паэзіі Сімяон Полацкі.
Месца, дзе так глыбока, так кранальна, так сардэчна любяць кнігу.
[1972]
Вацлаў
Ластоўскі
Лабірынты
Аповесць
I
Ад некалькіх гадоў стала ў мяне звычаем выязджаць на тыдзеньдва ў якіколечы закутак Беларусі для апазнання роднай старасвеччыны. Мяне даўно маніў к сабе наш сівагорбы Полацак сваім рамантычным мінулым, сягаючым у легендарныя часы, і гэтага году я пастанавіў сабе пару вольных летніх тыдняў правесці ў Полацку. На маю пастанову астаточна заважыў ліст, атрыманы з Полацка ад тамтэйшага аматараархеолага Івана Іванавіча, які даносіў, што каля яго ўтварыўся кружок любіцеляў старасвеччыны з мясцовых жыхароў. «У нашых вячорніх вольных бяседах сапраўды ажываюць мінулыя вякі ў казках, легендах і фантазіях...» — пісаў ён мне ў сваім лісце.
Вечарам таго ж дня я сеў у вагон у Вільні, а на другі дзень раніцай ужо ішоў старымі вуліцамі Полацка, шукаючы сабе памяшчэння ў гасцініцах.
74
АД СКАРЫНЫ ПАЧАТАК Ш
Днём пабываў у Івана Іванавіча, дзе аглядаў цікавыя кахлі і металёвыя бляшкі, паходзячыя з раскопак у даўняй княжай сялібе — Бельчыцах. Пазнаёміўся ў яго з двума ўчаснікамі, як яны называлі, «Археалагічнай вольнай контэрфратэрніі». Адзін з іх быў мясцовы чыноўнік, абруселы немец, якога я знаў з брашуры, напісанай ім калісь, калі было яшчэ моднае і паплатнае для чыноўніцкай кар’еры русіфікатарства. У гэнай брашуры ён задаваўся мэтай давесці, што парасійску трэба пісаць названне гораду не «Полоцк», а «Полотск» і што быццам у гэтым пераменаванні прастарой назовы крыўся сам цэнтр «абрусення краю». Вынікам яго брашуры сталася тое, што ў расійскай мясцовай пісоўні завёўся хаос, бо некаторыя пачалі, сапраўды, пісаць «Полотск», «полотскій» і т. д., а іншыя пайшлі яшчэ далей і пісалі — «Полотеск», кансерватары ж і мясцовыя жыхары асталіся пры старой назове.
Пры цяперашняй, асабістай з ім знаёмасці я даведаўся, што ён ужо 40 гадоў збірае матэрыялы і дакументы да гісторыі краёвай, што ў яго два пакоі бітком набіты гэтымі матэрыяламі, сярод якіх маюцца неашацаванай вартасці рэчы.
Другі быў колішні акалічны памешчык, які злажыў гаспадарку, распрадаў зямлю і цяпер жыў у Полацку, у сваім уласным доміку з садам, з гатовага граша. Бацька яго меў нейкія блізкія адносіны да васільянаў, а ён сам цікавіўся галоўна дэманалогіяй, кабалістыкай і г. п. Меў, як зарэкамендаваў мне яго Іван Іванавіч, у сябе «чарнакніжную бібліятэку», якой нікому не паказваў і не даваў чытаць. Знаў ён гэбрайскую мову і любіў час ад часу пайсці ў жыдоўскую сінагогу падыскутаваць.
Мы ўмовіліся сустрэцца разам з іншымі яшчэ ўчаснікамі «вольнай контэрфратэрніі» на кватэры ў Івана Іванавіча.
Вечарам прыбыло яшчэ двое. Мясцовы полацкі мешчанін Грыгор Н., маўклівы, сівавусы старац, які ўпарта гаварыў толькі пабеларуску, а часам прытвараўся, што не разумее некаторых слоў парасійску і, па некалькі разоў перапытаўшы, паўтараў слова ў перакладзе на беларускую, з асаблівым на яго націскам. Мне яго зарэкамендавалі пад найменнем Падземны чалавек, спецыяльнасцю яго было знанне розных фантастычных легенд аб падзямельных ходах і дзівах, скрытых у іх, якія ён умеў апавядаць з паражаючым рэалізмам, але на заканчэнне заўсёды дадаваў: «Так пераказуюць, а хто ж ведае, ці ёсць у гэтым хоць кропля праўды».
I , урэшце, апошнім учаснікам «контэрфратэрніі» быў сярэдніх гадоў вучыцель гарадской школы, які цікавіўся галоўна мясцовай гісторыяй да прыняцця хрысціянства крывічамі.
КНІГІ ОНЛАЙН
