Сафійка. Полацк. Родны край
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 2017
I чорны гмах Прашнай брамы, якая (падумаць толькі!) тады яшчэ не была Прашнай, і была позне, а не псеўдагатычнай. I, ясна ж, духоўнае сэрца горада — тады яшчэ гатычны, як і Старамесцкая плошча, Каралінум, у якім цяпер сядзяць езуіты, але веды і цяга да іх у студэнтаў застаюцца ранейшымі.
Мне толькі страшэнна шкада, што ягоныя вочы не ўбачылі аднаго з самых вялікіх дзіваў на зямлі — Златай вулачкі. He ўбачылі цацачнага рознакаляроўя яе домікаў, комінаў, усёй гэтай каменнай поліфаніі, якая кажа нам аб жыцці сярэдневякоўя куды больш, чым многія славутыя храмы.
Аб звычайным няяркім жыцці з будзённымі трывогамі, са сваімі маленькімі радасцямі і маленькімі перамогамі, з усім тым, чым і цяпер жыве значная частка чалавецтва.
А ўрэшце, ён бачыў шмат таго, чаго, на жаль, ніколі не ўбачым мы.
Ён блукае вуліцамі. Добра думаецца пад спеў пражскіх званоў. I добра ўспамінаецца пра родныя полацкія званы.
66
АД СКАРЫНЫ ПАЧАТАК
Яшчэ не гаворыць над Прагай «Зігмунд», але ўсё так жа, як і цяпер, адбівае хвіліны жыцця, што няўхільна падаюць у вечнасць, «Арлой».
He, не, трэба спяшацца. Жыцця не хопіць на тое, што задумаў ён, Францыск Скарына. Такога кароткага, такога безабароннага перад нечаканасцямі і чужой злой воляй. Такога ўпартага, моцнага, нязломнага.
...Недзе на Старым Месце, у раёне Старамесцкай плошчы, па начах гарыць святло, звяраюць тэкст будучай кнігі з Бібліяй на стараяўрэйскай і грэчаскай і лацінскай мовах. I, перш за ўсё, з чэшскай Бібліяй 1506 года.
На Скарынавы далоні лёг першы, вільготны і ліпкі ліст. Першы з многіх і многіх тысяч. 23 кнігі. 3 прадмовамі, каментарыямі, застаўкамі і гравюрамі. I ўсё гэта яго работа.
Нейкая горкая іронія ёсць у тым, што ён пачаў выдаваць Біблію з Кнігі Іава. Нібы прадбачыў свой нялёгкі шлях. Нібы гэты вялікі вучоны, вялікі мастак і пісьменнік загадзя ведаў свой лёс. Урэшце, гэткае падсвядомае прадчуванне не такая ўжо рэдкая рэч на зямлі. Іржы Волькер прадчуваў сваю раннюю смерць, і Карэл Маха ў сваім «Маі», і Пушкін у сцэне смерці Ленскага, і наш беларус Максім Багдановіч.
Скарына быццам адчуваў, што ён, як чалавек з «зямлі Уц, імя якому было Іаў», усё жыццё будзе рызыкаваць самім жыццём, будзе цягнуцца па «крутых чужых сходах», як Дантэ, што яго будуць праклінаць, што супраць яго справы будуць такія ворагі, як папа і Лютэр, маскоўскія патрыярхі і свае дабрадзеі.
I, аднак, ён ідзе. Ён верыць у дабро, і яго вядзе па цяжкіх шляхах толькі адно:
— Дайце асветы майму народу. Дайце крыху болей асветы славянам. Тады іх, пісьменных, абазнаных, ніхто ўжо не здолее пакрыўдзіць, як крыўдзілі дагэтуль.
Так, прынамсі, лічыў ён.
Выходзіць кніга за кнігай, і кожная — маленькае дзіва паліграфіі. Вытанчаны, зграбны, чытэльны шрыфт, з выдумкай і густам зробленыя застаўкі і загалоўныя літары, выключныя па прыгажосці і якасці друку гравюры, якія ўражваюць і цяпер і якія можна разглядаць гадзінамі. Народу так патрэбна прыгажосць! He менш, чым веды і хлеб!
Ён робіць таленавітыя кнігі. Ён проста не можа рабіць іншых.
I вось ужо ўсе яны ляжаць перад ім. Такіх яшчэ не было. I ўсё гэта зрабілі ягоныя рукі і рукі яго пражскіх сяброў.
Зрабілі самі, без нічыёй дапамогі, і гэта відаць не толькі па чыстай залатой мове, але і ў кожнай рысе гравюры, з якой паўстае славянскі тып ва ўсёй сваёй асаблівасці, дзе ўсё сваё: твары, вопраткі,
67
Ш САФІЙКА. ПОЛАЦК. РОДНЫ КРАЙ
інтэр’еры, нават сам пейзаж. I кожны славянін, убачыўшы гравюру да Кнігі Руф, успомніць цягучую жніўную песню над полем, мігценне каласоў у вачах, шастанне сярпа і, магчыма, прыпомніць, што і ён бачыў дзвюх бедных жанчын, якія падбіралі каласы за жняцамі, і сціснецца ў яго сэрца ад раптоўнай, вострай шкадобы да іх.
I ён убачыць гравюру да Кнігі Эсфір, і прачытае, і ўзненавідзіць здраду і подлыя падкопы каралёў супраць сваіх народаў.
I ўбачыць будаўніцтва Вавілонскай вежы і зразумее, што адзіная несумненная каштоўнасць і адзіная веліч на зямлі ёсць Праца і яе няма чаго саромецца, а саромецца трэба таго, што ты жывеш з працы другіх, бо ўмееш прадаваць індульгенцыі і мянціць языком з амбона.
I ўбачыць Юдзіф з галавою Алаферна і зразумее, што няма на зямлі каштоўнасці большай, чым родны край, і калі ўжо жанчыны, рызыкуючы жыццём і гонарам, пайшлі дзеля яго на ўсё, то мужчынам і пагатоў сорам.
Так ён і напіша ў сваёй прадмове: «Понеже ад прыражэнія зверн, ходяшчне в пустыні, знаюць ямы своя; птіці, летаюіціе по воздуху, ведаюць гнезда своя; рібы, плываюшчыя по морю і в реках, чуюць віры своя; пчолы і тым падобныя бароняць ульев своіх; така ж і людзі і где зроднлнся і ускормлены суць по Бозе, к тому месту велікую ласку імаюць».
Шмат чаго ён яшчэ скажа. Скажа аб тым, што хрысціянства — не суды над іншамыснымі, а бяззлобнасць і браталюбства, што абраных Богам народаў няма, што ўсе браты і няма розніцы між імі. Ен падыдзе да Бібліі рацыяналістычна, як да крыніцы ведаў граматычных, музычных, астранамічных. Як да таго, па чым можна вывучаць логіку, рыторыку, геаметрыю — усе не рэлігійныя, а свецкія веды.
Ен скажа аб антычнадэмакратычным ідэале мудрага і справядлівага правіцеля, які не просіць сабе «ні дзён многіх, ні багацця, ні жэ душ ворагаў», а просіць «мудрасці», бо «без мудрасці... немагчыма добра жыць людзям простым на зямлі».
Ен будзе гаварыць аб праве і справядлівасці, аб «роўнасці для ўсіх», аб аднолькавым праве ўсіх на жыццё, хлеб, асвету і любоў.
Ен адмовіць царкве і царам у манаполіі на думку, у манаполіі іхняй улады над чалавечай думкай. I скажа, што ёсць законы прыроджаныя, а ёсць законы пісаныя і перавагу трэба аддаваць першым.
I ён скажа гэта такой яснай і гожай, такой лаканічнай мовай, што яна і цяпер шмат у чым з’яўляецца для нас узорам.
А самае галоўнае, ён дасць народу зразумелую кнігу, а значыць, і самасвядомасць, розум, шлях з сутарэнняў на святло.
...Пасля пачаліся гады вандраванняў. Родны сын Беларусі і прыёмны сын Прагі зноў пад рэзкім ветрам на бясконцых дарогах.
68
АД СКАРЫНЫ ПАЧАТАК 'Ш
Бясконцая змена гарадоў. Вечныя спрэчкі з праваслаўнай і каталіцкай, з рэфармацкай догмамі. Частку ягоных кніг спалілі і ледзь не спалілі яго самога.
Але ён упарта выдае новыя і новыя кнігі. На гэты раз у Вільні.
...Але потым, відаць, адмовілі ў грашах на выданне новых кніг мецэнаты. Грашовае становішча Скарыны зусім не бліскучае. Пачаліся суды, страшнае сярэдневяковае кручкатворства, горы паперы, якая так была б патрэбная для кніг, для ягоных кніг. Той паперы, на якую ён звёў усе свае грошы і без якой заўсёды задыхаўся.
А пасля, як на Іава, пасыпаліся яшчэ і яшчэ няшчасці. Канфіскацыя маёмасці. Страшны віленскі пажар 1530 года, у якім, відаць, згарэла і друкарня, і ўсё тое, што засталося. А пасля маравая язва, што выкатала амаль увесь горад, мортусы з завешанымі тварамі і бусакамі (баграмі) у руках. I гэтымі бусакамі цягнуць трупы і кідаюць іх у фуры, што цягнуцца ў начы, пры святле паходняў, вуліцамі прыціхлага, звар’яцелага ад жаху горада.
Ён едзе ў Кёнігсберг, і хаця герцаг Альбрэхт лічыць яго ледзь не самым выдатным вучоным свету — пратэстанты хутка выжываюць яго адтуль. Ён едзе ў Маскву, каб друкаваць кнігі там,— цемрашалыцаркоўнікі, якім непатрэбная зразумелая кніга, ствараюць вакол яго такую пякельную атмасферу, у горадзе так пачынае смярдзець вогнішчам, што ён вымушаны пайсці і адтуль. Хрысціяніну ж «чэсці» самому Біблію не належыць, бо можа папсавацца ў розуме.
На ўсёй шырокай зямлі для яго няма месца. Ён — Іаў.
I, самае страшнае, ён нідзе не можа цяпер выдаваць кнігі. «Удзячны» народ не падтрымаў яго. Праўдзівей, яшчэ мала і слаба ведаў аб ім і, не хочучы гэтага, ненарокам аддзячыў выгнаннем. Ён, вядома, яшчэ будзе іх чытаць, гэтыя кнігі, але тады, калі нават косткі асветніка спарахнеюць у зямлі.
Ягоныя кнігі непатрэбныя нават братам. To каму яна патрэбная, кніга на беларускай мове? Габсбургам?
I тады ён паўтарае словы старадаўняга мудраца:
— He я страціў Афіны. Гэта хутчэй Афіны страцілі мяне.
Каля 1534 або 1535 года Скарына зноў у Празе. Там, дзе так лёгка дыхалася, калі ён быў малады. Ён не ведаў, едучы туды, што там зусім не так лёгка, як у 1517м.
Ён назаўсёды пазбаўлены магчымасці і права выдаваць кнігі. Але застаецца яшчэ адно, тое, чым ён займаўся адначасна ўсё жыццё і што цяпер зробіцца ягонай галоўнай справай.
Акрамя ўсяго, ён яшчэ славуты лекар. I калі ён не да канца здолеў даць людзям здаровы розум і здаровую душу — што ж, ён пастараецца, у меру магчымасцяў, даць ім хаця б адносна здаровае цела. Можа, з ім не яны, дык іхнія нашчадкі дажывуць да перамогі царства розуму.
69
САФІЙКА. ПОЛАЦК. РОДНЫ КРАЙ
Ён лечыць пражскі люд. Ён робіцца вучоным садаводамбатанікам пры двары Фердынанда I. Батанічны сад быў закладзены ў Празе ў 1534 годзе, і Францыск Скарына, несумненна, быў адным з яго заснавальнікаў. Батанічныя сады ў той час былі і «аптэкарскімі гародамі», дзе пераважна расло лекавае зелле і лекавыя дрэвы дзеля аптэк. Магчыма, свая аптэка была і ў Скарыны.
I вось усе апошнія гады жыцця вялікі асветнік праводзіць між кветак і дрэў, у садзе, створаным і яго рукамі (сад размяшчаўся недзе там, дзе цяпер Галоўпаштамт, на вуліцы Jundfisska, непадалёку ад Вацлаўскай плошчы).
Усё жыццё ён бараніў людзей ад духоўнай і фізічнай смерці.
Смерць і неўміручасць — прыйшлі да яго каля 1551 года.
Ніхто не ведае, дзе ён пахаваны. Можна думаць, што недзе на старых могілках на Градчанах. Але ад іх даўно не засталося і следу, бо яны былі знесены падчас габсбургскай рэакцыі пасля Белай гары.
Так што магілай яго трэба лічыць проста Прагу. Усю Прагу. Яго не падтрымліваў пры жыцці ніхто, за выключэннем нешматлікіх сяброў. Але ў яго быў і яшчэ адзін сябар, які кніг тых тады амаль не чытаў і для якога, аднак, і распачаў Францыск Скарына сваю катаржную працу.
Народ.
I праца тая не была дарэмнай. Хутка пасля смерці вялікага першадрукара друкарні на Беларусі пачалі расці як грыбы. Пераможнага шэсця кнігі ўжо нельга было спыніць. Розум Чалавечы ўставаў на ўвесь рост, хаця доўга яшчэ, цяжка, пакутна было яму ісці — першы крок быў зроблены.
Хто ведае, як цяжка давялося б кнізе і асвеце беларускай без яго? Але ён быў і неадрыўнай часткай культурнага жыцця Прагі.
КНІГІ ОНЛАЙН
