Сафійка. Полацк. Родны край
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 2017
30
АЛ СКАРЫНЫ ПАЧАТАК
Летапісец
Усё прайшло, мінула, Як і не было, У капцах паснула, Зеллем зарасло.
Я. Купала.
Душой стаміўшыся ў жыццёвых цяжкіх бурах, Свой век канчае ён у манастырскіх мурах. Тут ціша, тут спакой,— ні шуму, ні клапот. Ен пільна летапіс чацвёрты піша год I спісвае усё ад слова і да слова 3 даўнейшых граматак пра долю Магілёва. I добрыя яго і кепскія дзяла Апавядае тут. Так рупная пчала
Умее ў соты мёд сабраць і з горкіх кветак. I бачанаму ім — ён годны веры сведак. Што тут чынілася у даўныя гады, Што думалі, аб чым спрачаліся тады, За што змагаліся, як баранілі веру,— Узнаюць гэта ўсё патомкі праз паперу! Яно забудзецца, умрэ, з вадой сплыве,— I вось у спомінах устане, ажыве, Калі знайдуць яго няхітрае пісанне Пра гэтае жыццё, надзеі, справаванне. Так мора сіняе прымчыць да нас вадой Бутэльку к берагу, аблітую смалой, Усю ў дробных ракаўках і ў ціне. He замала Яна была ў вадзе і шмат чаго спаткала. Рыбалкі вылавяць бутэльку, разаб’юць, I, як трапляецца, быць мо у ёй знайдуць Ліста. Па звычаю марскому гэтак весці Нам, утапаючы, шлюць людзі. У моры гдзесьці Загінулі яны, і, можа, соткі год 3 тых часаў працяклі, і згінуў іх народ, I ўсё змянілася і ўжо пра іх забылі.
Вы, літары, цяпер нанова ўсё збудзілі! I людзі зведаюць аб прадзедах сваіх,— Аб горы, радасцях і аб прыгодах іх, Каму маліліся, чаго яны шукалі, Дзе на глыбокім дне іх крыюць мора хвалі.
1912
Змітрок
Бядуля
Паходні
На плітах алатырных залатых вякоў,
На сочнай глебе сказаў з княжацкіх учынаў, На красках простых спеваў простых мужыкоў, Над плоймай струнных гукаў гучных адпачынаў Агнеюцца паходні.
Іх водблескі рунеюць многа соткаў лет. Квітнеюць, як лілеі казачнай крыніцы. А кожная з паходняў — сонцасяміцвет, Якое мкнецца ўвышку, з яркай зараніцай Спрачаецца удодні.
Адвечныя скрыжалі роднае зямлі
Хаваюць нашы скарбы, носяцца над краем, Паказваюць жыва, як дзяды жылі, Гавораць нам яскрава, што мы мелі, маем Ад песняроўпрарокаў:
Баянаў сыннаследнік — Ігара гусляр — Пакінуў нам на славу песні залатыя.
Праз восем праў сталеццяў з краю ценяў, мар Прыйшлі да нас, як госці, птахігуслі тыя, Бы ззянне праз аблокі.
32
АД СКАРЫНЫ ПАЧАТАК J#
Пад попелам, пад пылам манастырскіх крат Знайшлі стары пергамент песняў пад заховай. Народы і плямёны, кожны на свой лад, Гардзіліся знаходкай Ігарава Слова, Евангеллем славянаў.
Над месяцам, пад сонцам Полацкіх капліц, Пад спеўнымі званамі залачоных вежаў, Пад паляўнічым рогам ў явах таямніц З’явіўся наш Скарына кветкай родных межаў, Вясёлкай зпад туману.
На мове паспалітай простых пастыроў Тлумачыў ён прарокаў сказысвятапісы.
Жыў твор яго ў народзе, нібы ў жылах кроў, Праменіўся над краем сонечнаю рысай, Аздобаю нябёснай.
Пад замкам Гедыміна над ракой Віллёй Яшчэ адзін тастамент славіў нашу долю: To быў Літоўскі Статут. Праўдаю святой, Імпэтнаю Пагоняй мкнуўся ён па полі
I па даліне роснай.
Яшчэ было паходняў па дарозе шмат, Якія нам свяцілі ў цемры доўгай ночы: Вянок народных песняў хварбамі багат, I хмеліць сэрца, ззяннем слепіць вочы Вянок наш мятарутны.
Ці помніце вы песні аб сваіх дзядох?
Ці бачыце паходні, родныя саколы?
Ці пойдзеце наперад па святых слядох?
Ці будзеце свяціцца ў родным творчым коле? Ці будзеце магутны?
1922
Алесь
ДУДАР
Скарына
(400годдзю беларускага друку)
He люблю, калі з роднай краіны птушкі рвуцца ў далёкі вырай... Я успомніў Францішка Скарыну, што ў Полацку княжацкім вырас.
Ужо няма такіх настрояў, як былі калісь даўно,— бо сягоння над новай Дзвіною перакінуўся новы мост.
Што Дзвіна!.. Для яе ўсё роўна, хто пяе над яе берагамі.
He яна мужычую мову аправіла ў гнуткі пергамент.
О, Францішак... Францішак Скарына, што над гранкай друкарскаю гнуўся!.. Ведай, праца твая пакарыла новы свет для сівой Беларусі!
Бо сягоння спяваюць баяны, бо ужо разгарнуліся крыллі...
Перамогі вяселлем п’яныя, мы успомнім Францішка Скарыну,
34
АД СКАРЫНЫ ПАЧАТАК
што радзіўся калісь над Дзвіною, вандраваў над яе берагамі;
што аправіў мужычую мову ў неўміраючы гнуткі пергамент.
1925
ІВАН
Саверчанка
Скарб крывічоў
Легенда
1
Незвычайны страх запанаваў сярод крывічоў. У людзей ажно кроў стыла ў жылах. Магічная зброя — лук са стралой і блішчасты кароткі меч, якія дасталіся племю ў спадчыну ад далёкіх прашчураў, людзейволатаў — раптоўна страцілі сваю моц. Усе жылі прадчуваннем немінучай бяды. Старэйшыны родаў у адзін голас вінавацілі Ваўка — валадара крывічоў. Ен здзейсніў смяротны грэх,— у гневе забіў нявіннага земляроба, які ў нейкай дробязі запярэчыў яму, і таму, як тлумачылі жрацы, назаўсёды пазбавіўся падтрымкі багоў.
У адчаі і паніцы, некалі магутны і непераможны Воўк, насіўся на ўзмыленых скакунах ад паселішча да паселішча, раіўся з найбольш абазнанымі вешчунамі, шукаў выйсця. Яго прыгняталі цяжкія думкі: «Народ загіне, ворагі завалодаюць усімі багаццямі, спапяляць
36
АД СКАРЫНЫ ПАЧАТАК /\
зямлю, расцярушаць людзей, а яго самога разарвуць на кавалкі і кінуць дзікім звярам». Цела Ваўка напялася, мускулы здранцвелі, нібы скамянелі. Сон не ішоў да яго. Вочы наліліся чырванню, сталі злымі.
Канчаткова змораны і знясілены ён спыніўся ля разгалістага дуба над Палатой. У засені магутнага дрэва Воўк, здаецца, на хвіліну звёў вочы, задрамаў. Яму прысніўся сон, які, на шчасце ўсёй крывіцкай зямлі, стаўся прарочым. Воўк выразна ўбачыў: «...паўз лесу бяжыць малады і дужы лось. Зямля дрыжыць пад яго капытамі. Рогі ў лася — залатыя, а ў іх адсвечваецца Сонца. Раптам лось паварочваецца і ляціць наўпрост да Ваўка. Той, нібыта, і рады, але не ведае, што рабіць, як рэагаваць. Спрабуе агледзецца, але не можа павярнуць галавы».
Праз сілу Воўк прачнуўся. Адразу адчуў палёгку на сэрцы. Паклікаў вешчуна, расказаў свой сон.
Вяшчун патлумачыў:
— Малады лось з залатымі рагамі — гэта малады князь, наш новы валадар. Трэба пасылаць за Варажскае мора. Там, у магутнага князя люцічаў — Любаміра, ёсць малодшы сын — Рагвалод. Твой сон ясна сведчыць: малады княжыч абраны багамі, каб валадарыць у нас. Такая воля нябёсаў! Яе не абмінеш, інакш кара спасцігне напіу зямлю!
Неўзабаве пасольства ад крывічоў выправілася ў няблізкі шлях.
2
Ішоў 945 год ад нараджэння Хрыстова.
Магутная Дзвіна ўпэўнена патрушчыла лядовы панцыр, які скоўваў яе цягам доўгай зімы, пазбавілася ад халодных крыг. Усю вясновую каламуць і сцёкі з прыдзвінскіх абшараў імкліва праглынула салёнае Варажскае мора. У прыродзе пачалося абнаўленне. Настаў спрыяльны момант, каб увасабляць у жыццё смелыя планы.
Рагвалод, якому ўзімку споўнілася дваццаць год, прыняў канчатковае рашэнне — сёлета ўвесну пакінуць абветраныя берагі Варажскага мора і перабрацца на сталае жыццё ў лясістую Крывіцкую зямлю. У Полацку яго з нецярпеннем чакалі.
Дасведчаныя і добра спрактыкаваныя мараходы старанна падрыхтавалі тры правераныя салёным морам ладдзі, надзейна ўпакавалі ўсе рэчы, неабходныя для доўгага плавання. Шлях ім быў, канечне, знаёмы, але зусім не блізкі і даволі цяжкі.
Рагвалод з вернымі і надзейнымі сябрамі, а таксама прыслугай, накіраваўся ўздоўж марскога ўзбярэжжа да вусця Дзвіны. Плылі з добрым настроем. Спадарожны вецер дапамагаў веслярам.
Княжыч углядаўся ў марскую далеч, пазіраў на маўклівы бераг, у думках развітваўся са знаёмымі з дзяцінства мясцінамі. Прыблізна сто гадоў таму гэтым жа шляхам плыў Рурыквараг, гэтаксама запрошаны
37
САФІЙКА. ПОЛАЦК РОДНЫ КРАЙ
ўсходнімі славянамі на княжанне. Рагвалод ведаў, што Рурык доўгі час валадарыў у Ноўгарадзе, стварыў там магутную дзяржаву.
Сэрца Рагвалода крыху маркоцілася, але ў цэлым ён пачуваўся задаволеным — наперадзе самастойнае жыццё, напоўненае вялікімі справамі і прыгодамі.
Яшчэ летась да яго бацькі прыязджалі паслы ад крывічоў. Гаваркія госці, як і належыць, прывезлі каштоўныя падарункі — мячы і лукі, мяккія вырабы з футра, упрыгожанні і добры пачастунак. Князь прымаў падарункі, радаваўся, бо прадчуваў,— яны прыйшлі з добрымі навінамі.
Падчас раскошнай вячэры паслыкрывічы перашэптваліся з князем Любамірам. У знак згоды ён паківаў галавой. Як высветлілася пазней, яны прасілі накіраваць княжыць да іх яго малодшага сына — Рагвалода. Князь не запярэчыў Наадварот, быў вельмі ўсцешаны, што яго род пашырыць уладанні, а ён праз гэта стане яшчэ мацнейшым.
Рагвалод таксама быў задаволены: нарэшце ён выйдзе зпад строгага бацькоўскага нагляду. Хацелася жыць уласным розумам. Аб свабодзе Рагвалод ужо марыў шмат гадоў, даўно лічыў сябе дарослым. Да таго ж, ён меў практычны досвед у розных рамёствах, быў першым падчас паляванняў на дзікіх звяроў.
Сапраўды, да таго часу Рагвалод атрымаў належную вайсковую загартоўку. Шмат разоў яго меч трушчыў галовы вардулакаўгерманцаў пры сутычках з імі. Даволі рана ён зведаў асалоду перамогі над ворагамі.
Без асаблівых прыгод мараходы дабраліся да вусця Дзвіны, а затым уверх па цячэнні накіраваліся ў зямлю крывічоў. Клопатаў з харчаваннем не мелі. Накопчаных мясных вырабаў хапала. Адпачывалі і частаваліся часцей за ўсё наўпрост на ладдзях.
Зрэдчас выходзілі на бераг, распальвалі вогнішча, варылі і смажылі рыбу. Дзвіна, асабліва надвячоркам, ажно кіпела ад розных яе відаў. Разгортвалі сеткубрэдзень, працягвалі раздругі ўздоўж берага, і ўлову — хоць адбаўляй! Карма аж кішэла ад рачной жыўнасці — шчупакі, акуні, ліні, плоткі, доўгія мяні. Смачней і наедней нічога не прыдумаеш!
Стараліся, аднак, не вельмі часта спыняцца. I не таму, што нечага асцерагаліся ці баяліся. Ашчаджалі час, спяшаліся ў Полацк.
Плылі доўга, часцей трымаліся берага. Бліжэй да берагоў цячэнне здавалася не такім моцным як у сярэдзіне ракі.
Рагвалод углядаўся ў дзівосныя прыбярэжныя краявіды, марыў пра хуткую сустрэчу са Звеніславай,— дачкой старэйшыны Ваўка. Яе дзівосную прыгажосць летась на ўсе лады расхвальвалі прыезджыя крывіцкія паслы.
Сэрца княжыча, аднак, вярэдзілі трывожныя думкі: «Ці не стане гэты дынастычны шлюб цяжкім ярмом для яго? А можа, гэтая хва
38
АД СКАРЫНЫ ПАЧАТАК \В
лёная Звеніслава раструшчыць яго сэрца, зробіць рабом, прынізіць? Дзе і якое выйсце тады шукаць? Але нічога ўжо не зменіш. Так распарадзіўся Кон. Ды і рашэнне прынята канчаткова».
Рагвалод супакойваў сябе, верыў у лепшае.
КНІГІ ОНЛАЙН
