Сафійка. Полацк. Родны край
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 2017
Рэфармацыя таксама пачала паліць людзей. Гусітам не ўдалося збудаваць «Царства Божае» на зямлі. Свае бунтары пайшлі на плаху. Надзея ўжо нават не на Бога — што ён зрабіў добрага? — а на Дзеву Марыю.
Вымаліць краю тваю абаронуспагаду.
О, заступіся за нас! Праз любоў к Чалавеку.
Ты наша мацізаступніца, мы — твае дзеці, Крыўдзяць, цкуюць нас і ганьбяць — утры нашы слёзы.
Нашым князям, што ў сваіх міжусобіцах розум Нашай крывёй замуцілі, падай на пахмелле...
Цемра. Надзеі няма. Дабро стаптанае.
Упершыню ляснуў друкарскі станок.
I ў сэрцах тых, што наперадзе, што ўсё яшчэ вераць у дабро, з’яўляецца дзіўная ўпэўненасць: вось адзін выхад. Яны яшчэ не ведаюць, колькі хлусні выйдзе зпад ягонага праса. Яны думаюць, што толькі слова Ісціны будзе дарыць людзям наборная дошка.
Мы — шчэ натоўп, грамада непісьменная, цемра.
62
АД СКАРЫНЫ ПАЧАТАК
У асвеце, у друкаванай кнізе, у набліжэнні ўсіх людзей да вышынь пазнання пачынаюць бачыць гуманісты адзіную панацэю ад усіх бедаў.
I што датычыцца, напрыклад, Чэхіі, то кнігадрукаванне тут стала распаўсюджанай з’явай літаральна праз пару гадоў пасля вынаходніцтва яго Гутэнбергам. На гэта былі свае прычыны. Кніга — зброя. Кніга — паветра. Кніга — галоўны козыр у спрэчцы пра тое, быць увогуле ці не быць у свеце чэхам.
У такі час трапляе ў Прагу Францыск Скарына, сын купца з горада Полацка.
Полацк у той час вялікі і багаты. Ен плаціць каралю падатку ледзь не больш за ўсе гарады княства. У ім сыходзяцца артэрыі гандлёвых шляхоў на вулках чуваць нямецкая, дацкая, італьянская мовы. Затое слаба гучыць сярод вярхоў беларуская мова і, галоўнае, беларуская думка.
Насоўваецца нешта трывожнае. Раней нікога не ганялі за чытанне «ератычных» італьянскіх, нямецкіх і сваіх рукапісаў. Раней была цярпімасць. Калі ў 1413 годзе ў Полацкую епархію і Віцебск прыехаў славуты Іеранім Пражскі і прапаведаваў ідэі Гуса — ніхто не перашкаджаў яму рабіць гэта, і ідэі прапаведніка з Гусінца набылі ў Полацку і Віцебску папулярнасць, іх слухалі і князь, і просты народ (мог слухаць іх і дзед Скарыны).
А тут пачыналася нешта дзіўнае. Пасеў быў зроблены. Рунь выйшла наверх. I тут жа гэтую рунь пачалі павар’яцку таптаць. Замест цярпімасці — барацьба нацый, вераў, моваў, паляванне за ведзьмамі. I ўжо справа ідзе аб тым, ці будзе народ маліцца, як ён хоча, дыхаць, нават проста жыць.
I народу гэтаму, галоўнае, няма адкуль даведацца аб «праўдзе» і аб «праўдзівым Богу». Мала, вельмі мала кніг. Кнігі — рукапісныя. Кніга — гэта вельмі дарагая маёмасць. Кніга дарэмна займае месца ў багатых палацах, дзе ў яе не заглядаюць. Кніга ў корані не дэмакратычная.
I, магчыма, яшчэ ў той час зараджаецца ў душы юнака думка пра кнігу адносна танную, даступную, кнігу, якую мог бы трымаць у руках кожны і разумець — кожны. Кнігу на роднай мове. He на латыні, не на стараславянскай (абедзве незразумелыя і абедзвюма клірыкі адгароджваюцца ад простага народа, каб і далей лічыў кніжную прамудрасць дарам Божым, іх, клірыкаў, людзьмі асобай, вышэйшай пароды, a сябе — няздатнай ні на што жывёлай, якой так і суджана век пражыць у цемры).
На роднай. Што да гэтага, у Скарыны няма сумненняў. Пасля, у прадмове да адной з кніг сваёй Бібліі, ён скажа, што выдае кнігі на простай мове таму, «іжэ мя літасцівы Бог з той мовы на свет пусціў».
Пачынаецца шлях. На ўсё жыццё. Упарты, настойлівы. Вечны паход, вечная вайна за веды і культуру. Па гразкіх дарогах радзімы,
63
\> САФІЙКА. ПОЛАЦК. РОДНЫ КРАЙ
па дарогах чужых краін. Пад дажджом, пад пякучым сонцам, пад навальніцамі і снегам. Праз непрыхільнасць, недавер, жорсткасць, падазрэнні. Нават праз смерць.
1504 год. Юнак у Кракаўскім універсітэце Ягелонаў. На факультэце свабодных мастацтваў. Гэта часы Каперніка. Гэта рэнесанс навукі і мастацтва, адраджэнне чалавечых душ, іх выйсце з пекла, у якім гінуў сам дух.
5 лістапада 1512 года. Падуя. Храм Святога Урбана. Віцэпрыёр Тадэй Мусаці паведамляе вучоным мужам медыцынскай калегіі ўніверсітэта аб тым, што «найвучонейшы юнак, доктар навук, бядняк з вельмі далёкіх краін, можа, за тысячы з чымсьці міль ад гэтага славутага горада, дзеля павелічэння славы і чэсці яго, а таксама гэтай слаўнай гімназіі... прыбыў сюды і жадаў бы... атрымаць ступень доктара медыцыны бяскоштна, па спецыяльнай міласці і з ласкі Божай».
Ен адказваў «настолькі выдатна і бездакорна» (а экзамен быў «строгі»), такімі «бліскучымі доказамі», што «ўсімі наяўнымі дактарамі, пры поўнай адсутнасці нязгодных», быў «абвешчаны доктарам лекарскіх навук».
Што прывяло яго ў Італію? А тое, што пазней прывяло ў Прагу. Дух універсітэта пранізваў і вызначаў усё ідэйнае, усё духоўнае жыццё і Падуі, і Прагі. I гэта быў тып менавіта «італьянскага ўніверсітэта».
He бурсы, што смярдзіць капустай і запляснелымі ідэямі, і не манашая школа, а, хай сабе і не да канца вольная ад даўно струхнелых думак Аўгусціна Блажэннага,— усё ж гуманістычная школа, у якой, перш за ўсё, кажучы словамі Дантэ, цанілася «доблесць і веды», а не бяздумнае наследаванне закасцянелым царкоўным догмам. Лозунгам Падуі, лозунгам Прагі ў той час магло быць: «За розум, веды, праўду супраць догмы, супраць хлусні, супраць двух бакоў аднаго медаля: пакоры і несправядлівасці».
Дык вось. Прага. 1517 год. Менавіта ў гэтым горадзе ён надрукуе сваю Біблію на старабеларускай мове. Яшчэ задоўга да таго, як выйдзе нямецкая Біблія Лютэра.
Дзе Скарына правёў пяць гадоў пасля Падуі? Мы не ведаем. Але гэтыя гады, несумненна, не прапалі. Чалавек рыхтаваўся да галоўнай справы жыцця. Напэўна, у гэтыя гады і быў ім зроблены пераклад, таму што пазней, у Празе, за ўсімі друкарскімі, арганізацыйнымі, грашовымі клопатамі на гэта проста не хапіла б часу.
Прага тых часоў. Яе змрочны і прыземлены раманскі пачатак з цэрквамі, падобнымі на пячоры, высечаныя ў скале. I працяг. Нібы сам дух чалавека выбухнуў у неба і пачаў выстрэльваць у яго стрэламі непараўнальнай пражскай готыкі.
Лесвіца Іякава. Людзі раптам нібы пачалі разумець, што не адным анёлам узыходзіць па ёй на неба, што могуць і яны, здаравенныя 64
АД С КАР Ы Н Ы ПАЧАТАК Ш
пражскія мяшчане, з хітраватым розумам у вачах, аматары выпіць і пад’есці: піва льецца ў глоткі, бы ў апраметную, кавалкі шынкі падаюць туды ж, як са страхі.
Але ён бачыць галоўнае, бычыць тое, што зрабілі чорныя, жорсткія, як капыты, рукі гэтых людзей: грубыя муры будынкаў і найтанчэйшы аксаміт, мячы і карункавую работу па дрэве і злаце.
Гэтыя яму дапамогуць, ён ведае. Дапамогуць зрабіць па ягоных малюнках дрэварыты (і на іх будуць «біблейскія» героі ў старабеларускіх — аднак і з элементамі чэшскай гарадской вопраткі пачатку XVI стагоддзя — адзеннях), дапамогуць адліць шрыфт, дапамогуць дастаць з Германіі дэфіцытную паперу, патрэбную як паветра, тую, з Аўгсбурга, з вадзяным знакам у выглядзе галавы быка.
Памогуць яго палкаму жаданню прынесці свайму народу святло, зрабіць яго хаця крыху шчаслівейшым.
I памаглі. I ўжо ёсць друкарня. Можа быць, што напаўлегальная (гарадскія акты не ўпамінаюць аб месцы, дзе яна была). I гэта зразумела. У вясёлай «добрай, старой Празе» завялася рэлігійная падазронасць. Семдзесят дзевяць год таму задушаны гусізм, і, напэўна, самая памяць пра Божых воінаў, пра рыцараў волі крыху прыаслабла ў людзях, прыціснутых усобіцамі і сваркамі князёў. Жыве яшчэ шмат людзей, што памятаюць караля Іржы з Патэбрад, але яны памятаюць і ягоны лёс, і, што казаці, ад гэтых успамінаў ім крыху не па сабе. Краінай правяць — і доўга яшчэ будуць правіць — людзі, якім мала справы да чэшскай мовы і культуры, да гордага духу чэшскага народа. Праўда, пакуль што гэта славяне. Але не за гарамі час Габсбургаў. Спачатку мяккія лапкі, апекаванне мастацтвамі, а потым сталёвая песць, якая стагоддзямі будзе імкнуцца выдушыць з чэхаў мову, самасвядомасць і веру ў свае сілы, каб самое імя «чэх» знікла з твару зямнога.
Скарына яшчэ ўбачыць гэта. I вялікі пажар Малай Страны, Града і Градчан, і страшны час, калі Фердынанд I пазбавіць пражан палітычных правоў. Многа, ой, многа яшчэ давядзецца яму пабачыць!
Але пакуль Прага ёсць Прага. I ідзе набор. I гравёры рэжуць дошкі для гравюр і часам робяць гэта цераз пенькалоду, можа, напіўшыся півам,— падумаць толькі, у сцэне жніва да Кнігі Руф усе жняцы трымаюць сярпы ў левай руцэ! Краіна леўшуноў! Але часцей за ўсё так добра, што скарынаўскія гравюры будуць лічыцца шэдэўрамі аж да нашых дзён, а ў свае часы лічыліся Божым дзівам.
Прага ёсць Прага. Ажыўленая, гандлёвая і рамесніцкая, моцная залатымі рукамі майстроў, культурнымі традыцыямі, навукай і кніжнасцю. У ёй малады вучоны (яму яшчэ толькі каля дваццаці сямі гадоў) адчувае сябе як рыба, якую ўрэшце пусцілі ў ваду. Ён урэшце дыхае на поўныя грудзі паветрам горада. Ён бачыў Полацк з непараўнальнымі Сафіяй і Ёфрасінняй, бачыў суровы, мужны воблікам
65
^# САФІЙКА. ПОЛАЦК. РОДНЫ КРАЙ
Кракаў і Падую. Але Прага, несумненна, самы прыўкрасны з гарадоў, у якіх яму даводзілася жыць. He такая, як цяпер, але, несумненна, ужо «Злата Прага».
Ен любіць яе. Яму тут лёгка жыць і працаваць. Лёгка рэгуляваць вінт праса, лёгка лаяцца з рабочымі, лёгка праводзіць бяссонныя ночы над рэдагаваннем тэксту або над пісаннем прадмоў да кожнай кнігі.
Лёгка нават проста блукаць начнымі вулкамі і піць прыгажосць горада.
Што ён мог бачыць?
Карлаў мост, такі ж велічны і гожы, хіба што без статуй, з адным толькі старым распяццем. Але ж Влтава плыла і тады, як цяпер, варушачы косы водарасцяў і адбіваючы нясмела першыя прамяні сонца.
Складаную блытаніну раманскіх і гатычных будынкаў, у якую, пакуль што яшчэ вельмі нясмела, украдваўся ранні рэнесанс (да базілікі Святога Іржы толькі нядаўна прыбудавалі рэнесансны франтон і пачалі перабудоўваць «дом Фаўста»),
Так жа ўзносіўся ў палымнеючае вячэрняе неба храм Святога Віта з зазубранымі, як хвост ската, шпілямі, што, здаецца, пранізваюць самое неба. Так жа звіваліся грэшнікі на мазаіцы «Страшнага суда». I, самае галоўнае, ужо пятнаццаць гадоў блытанінай сваіх гатычных скляпенняў адгароджваў ад астатняга свету свой нязмерны абшар, у якім — хоць на конях, Уладзіслаўскі зал.
Як і цяпер, узносіліся ўгору Чорная вежа і Даліборка і жорстка зранены гусіцкімі войнамі Страгаўскі манастыр. Увесь у шнарах, што раздзерлі яго прыўкраснае цела.
КНІГІ ОНЛАЙН
