КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
б) пасьлядоўнае ўжываньне 3-яй асобы адзіночнага ліку цяперашняга часу дзеяслова ‘быць’ у форме йест (ДАБМ, №165); в) форма на -о назоўніка мужчынскага роду тыпу ‘бацька’: дзацко 156 (ДАБМ, №91); г) ужываньпе вышэйшай ступені прыметнікаў з суфіксам -ш-: душшй 11а (ДАБМ, №130). У галіне лексыкі: Ужываньне лексэмаў сіпалавано 7а ‘сталяваньне’ (ДАБМ, №228), кузака Юа ‘кузурка’ (ЛА, 1, №365), вугол 14а ‘вугбль’ (ДАБМ, №190), йаблйк 136 (ДАБМ, №107), веле 16, 66 ‘шмат’ (СПЗБ, 1, 294). Аналіз адпаведных. ізаглёсаў дазваляе даволі дакладна лякалізаваць месца бытаваньня зафіксаванай у размоўніку гаворкі паўдзённым захадам цяперашняй Гарадзенскай вобласьці ўлучна з Слонімам. У гэтай працы ня ставілася задачы вырашаць цюркалягічныя праблемы помніка. Аднак нават самы павярхоўны аналіз турэцкае часткі размоўніка выяўляе, што фанэтычная, марфалягічная, сынтаксычная й лексычпая сыстэмы тэксту далёкія ад нормаў літаратурнай турэцкай мовы разгляданага пэрыяду. Шэраг моўных асаблівасьцяў турэцкае часткі (выпадзеньне інтэрвакальных -g-, -у-: act < agact, yamur < yaginur, er < ever; пераход пачатнага бў iirdek < ordek, iddii < oldii; зьяўленьне пратэтычнага yперад ii-: yuzinii < iizunii, yiizum < iiziim; прагрэсыўная асыміляцыя санорных: diniie < dinle; інфінітыў на -mayal-meye; obnaya, cikmaya, kegmeye; асаблівасьці лексыкі: grah, budka; нехарактэрныя для турэцкай мовы сынтаксычныя канструкцыі: var mt onda beygir,; yoktur yamur; yok mi adam ru^^a bilen) дазваляюць выказаць меркаваньне, што сааўтар або інфармант укладальніка размоўніка быў носьбітам аднаго з балканскіх дыялектаў турэцкае мовы з прыблізпай лякалізацыяй на ўсходзе цяперашняй Балгарыі (Kowalski; Nemeth). Гэтае меркаваньне ўскосна пацьвярджаецца й сустраканай у тэксьце тапанімікай Тэкст на румынскай (у тэрмінах размоўніка — малдаўскай) мове вылучаецца фанэтычнымі й граматычнымі недакладнасьцямі й, відаць, запісваўся на слых ад чалавека, для якога румынская мова ня родная. Ім мог быць, напрыклад, турэцкі інфармант, які ўдзельнічаў у складаныіі турэцка-беларускай часткі размоўніка. Нягледзячы на некаторыя недакладнасьці ў перадачы лескычных і граматычных значэньняў, укладальнік Турэцка-беларускага размоўніка 1836 году даволі пасьпяхова справіўся з сваёй задачай, і размоўнік уяўляе сабою даволі каштоўны на той час дапаможнік для чалавека, якога жыцьцёвыя абставіны змушалі да падарожжа ў Турцыю. Графіка-правапісныя асаблівасьці 3 гледзішча графіка-правапіснай сыстэмы Турэцка-беларускі размоўнік 1836 году у цэлым не адрозьніваецца ад іншых беларускіх помнікаў арабскае графікі тае пары. Правапісныя прынцыпы вытрыманыя даволі пасьлядоўна, за выключэньнем некатарых літараў не назіраецца істотных ваганьняў або варыянтнасьці ў перадачы паасобных гукаў. Абазначэньне зычных гукаў. Палятальныя/непалятальныя зычныя пасьлядоўная перадаюцца парамі выразна супрацьпастаўленых графэмаў: т і ц' — і д і дз’ — j і к і к’ — ў і с і с’ — і о/уі з і з’ — і j. Адхіленьні ад гэтага прынцыпу вельмі рэдкія: чловек 8а2, прйвет 6а4, злотйх 9а2, злото 1363, пйсталёт 1461, дзевчата ІбаЗ, тут 1961. У расейскіх словах т’ і д’ абазначаюцца літарамі о і х покажйте 2а, господйн 2а1. с’ у абсалютнай балыпыні выпадкаў перадаецца праз о выступае 12 разоў у ідэнтычнай пазыцыі — у складзе зваротнай часьціцы -се (5а2, 6аЗ, баб, 6а4, 6а7, 665, 9а6, 1064, 1161, ІЗаІ, ІЗаІ, 1463). Літара уу помніку не засьведчаная. Найбольш ваганьняў сустракаецца ў перадачы гуку з, колькасьць выпадкаў ужываньня разьмяркоўваецца амаль пароўну, прычым часьцей выступае ў пазыцыі перад галоснымі гукамі, Ь — перад зычнымі. Літары і} абазначаюць таксама й непалятальныя й і дз (апошняе ў палянізмах). Даволі часта на пісьме перадаецца аглушэньне звонкіх зычных на канцы слова: йец 16, 9а, 13a; нош 116. Часта, пад уплывам графічных і фанэтычных асаблівасьцяў турэцкае мовы ў беларускім тэксьце назіраюцца ваганьні ў перадачы гукаў б/п і ч/дж (Ант., 217, 241): бост За, бўсцй За, джаго 18а. Асаблівасьцю разгляданага рукапісу зьяўляецца даволі частае ўжывавьне для абазначэньня гуку ж літары 1 побач з j . Можна нават сьцьвярджаць што ў выпадках ужывавьня j апошняе часта вельмі цяжка адрозьніць ад 3, асабліва ў канцавой пазыцыі. Наяўнасьць гэтай не засьведчанай А.Антановічам літары ў беларускіх іэкстах арабскае графікі адзначаюць у сваіх публікацыях іншыя дасьледнікі (Nadson, Meredith-Owens; Drozd). Сярод асаблівасьцяў абазначэньня галосных гукаў можна адзначыць вельмі частае ўжываньне для гуку а замест аліфа з фатхой вэртыкальнае фатхі (гэты спосаб абсалютна пераважае ў спалучэньні зь літарамі j, j і j), а таксама вэртыкальнае кясры пад канцавым Трансьлітарацыя беларускага тэксту была праведзеная паводле прынцыпаў, распрацаваных А.Антановічам у ягонай манаграфіі «Белорусскне тексты, плсанные арабскнм ппсьмом, н нх графвкоорфографнческая снстема» (Ант., 192-194). . Улічваючы дыялектны характар турэцкага тэксту, пры трансьлітарацыі было вырашана максымальна захаваць усе ягоныя фанэтычныя асаблівасьці, пазьбягаючы мадэрнізацыі і уніфармізацыі. Трэба зазначыць, што ў тэксьце назіраецца нямала адхіленьняў ад стандартнага турэцкага правапісу, асабліва гэта датычыць правапісу зычных — у тэксьце вельмі часта парушаецца прывдып залежнасьці выбару літараў для абазначэньня зычных гукаў ад нёбнага сынгарманізму ў межах аднаго слова. Альтэрнатыўныя пары літараў і і о, і j і el, і j ужываюцца адвольна й непасьлядоўна як у словах з галоснымі пярэдняга, гэтак і задняга раду. Таму пры трансьлітарацыі кожная з гэтых параў перадавалася адзіным знакам: t, s, k, z. Нёбны сынгарманізм, не перададзены ў тэксьце дзеля непасьлядоўнасьці ўжываньня зычных літараў, адноўлены паводле нормаў стандартнай турэцкай літаратурнай мовы.. Спосабы перадачы ў трансьлітарацыі паасобных гукаў паказаныя ў табліцы на с. 10-11. Да трансьлітарацыі румынскага тэксту былі ўжытыя тыя самыя прынцыпы, што й для беларускага. ex 4 Q VO s1^ ~\o к 2 X W е к « 4 й о ч X 5 2 к m U M O. « = 1y § сп • & « U - - 1 b 6 6,6’ ah p П n, n’ V т Т t T t’ о Са ah s c c’ ^А ah c ДЖ дж с £ ■ ? 4 4 £ £ л h X X, x’ с С л h — — t ё л d Д д, д’ A z — — A j Ж Ж A — ДЗ ДЗ, дз’ A * r p p a z 3 з’ J j Ж ж s c c’ сГ* амш § Ш ш A аЫ* і s c c -a z 3 3 — Ц ц, ц’ t T т h KBILLEhBU Z 3 3 Ji 4 4 4 t t A e о о r r, r’ I c Л f Ф ф, ф’ o d A i k K K J 5 A 5 k k k’ J d £ S n — — d d k 1 Л л, л’ J J i J m M M, m’ Г r - n H H, H* j LT * J h Г r, r’ » 4 A V B в, в’, ў J’ J У Й Й -O J ale a a l- a/e e э, a - i/i Й i, Ы i/i H i, Ы - o/o 0 0 u/ii Ў У > u/ii У У * Вэртыкальная фатха й вэртыкальная кясра перадаюцца вэртыкальнымі рысамі адпаведна над і пад літарай: а, й. ‘Айн Q) далучае да сябе галосныя падобна літарам для зычных гукаў: ‘нлн. Аліф з мадой (і) перадаецца як а, зычныя з шадой пазначаюцца хвалькамі над літарай: м, н, т, ц. КРЫНІЦЫ Й БІБЛІЯГРАФІЯ Ант. — Антоновпч А. Белорусскне тексты, пвсанные арабскнм ішсьмом, н нх графнко-орфографнческая спстема. Внльнюс, 1968. Булыка — Булыка А. Лексічныя запазычанні ў беларускай мове XIVXVIII стст. Менск, 1980. ГСБМ — Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 1—. Менск, 1982. ДАБМ — Дыялекталагічны атлас беларускай мовы. Менск, 1963. Запісы — Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва. Кн.1—. Нью-Ёрк—Мюнхэн—Нью-Ёрк, 1952—. Кононов — Кононов А. йсторня нзученпя тюркскнх языков в Росспп. Ленпнград, 1982. ЛА — Лексічны атлас беларускіх народных гаворак. T.1—. Менск, 1993—. Нас. — Носовнч Н. Словарь бьлорусскаго нар-ьчія. Санкт-Петербургь, 1870. СПЗБ — Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе . пагранічча. Т.1-5. Менск, 1979-1986. Станкевіч — Станкевіч Я. Беларуска-расійскі слоўпік. Нью-Ёрк, 1989. Bozkurt — Bozkurt F. Tiirklerin Dili. Istanbul, 1992. Drozd — Drozd A. Chamaii Sobolewskiego // Rocznik Tatarow polskich. Gdansk, 1993. S.49-62. Herbarz — Stupnicki H. Herbarz Polski. T.l-3. Lwow, 1855-1862. Kowalski — Kowalski T. Les Tures et la langue turque de la Bulgarie du NordEst. Cracovie, 1933. Nadson, Meredith-Owens — Nadson A., Meredith-Owens G.M. The Byelorussian Tartars and their writings // The Journal of Byelorussian Studies. Vol.II, No.2, Year VI. London, 1970. P.141-176. Nemeth — Nemeth J. Zur Einteilung der tiirkischen Mundarten Bulgariens. Sofia, 1956. RT — Rocznik Tatarski. T.l-3. Wilno-Zamos'c-Warszawa, 1932-1938. TS — Tiirk^e Sozliik. T.l-2. Ankara, 1988. Zajqczkowski — Zajqczkowski A. Pierwsza proba opracowania j^zyka tureckiego w literaturze staropolskiej. Warszawa, 1938. [la] [16? bismillahi rahmani rahimi 1 • sildim обтар6 • makas ножяце® • pangar бўрак • ben йа • ince тонко • sen тй • al везмп • ver дай 2 • dur стой • duruyur стайнц • §abuk прендког • уетекд бўдземд • var mi vardir чн йест • var йест • amma але 3 • nasli какойе • sesi . голас • ol zaman тагдй • ba§mda на галаве • yokdur немаш • dur стой 4 • nasli йак • pek моцно • onlari йнх • ol kadar такй • 90k много • daha уасакж йешче бўдзеж 5 • yaya§ yaya§ паволіі паволн a Старонка 16 напісана рукою 2-га пісара (гл. с.6) і зьмяшчае паасобныя словы, выбраныя з асноўнага корпусу размоўніка 6 =пол. obtaii в =пол. поіусе г =пол. pr^dko Д Памылкова абсечаная фраза з 1 la2: уетек [yelim] ‘ежу [давай будзем есьці]’ — будзем [йесцй] е =рас. ж 3 10б7: daha уасак ‘яшчэ будзе йсьці дождж’ • odir budur • lazim • ne lazim • ahga • allah smarladik 6 • safa keldi ho§ keldi • allah selametler • biyiik • kiigiik • olmayaa 7 • gabuk gabuk • iizerinde • unuttum • kerek dilerser 8 • olmaz • kiig • ‘aklim kayatti • uldu • diirlii diirlii §ey satarlar • kerek