Турэцка-беларускі размоўнік 1836 году
Памер: 66с.
Нью Йорк 1995
б) пасьлядоўнае ўжываньне 3-яй асобы адзіночнага ліку цяперашняга часу дзеяслова ‘быць’ у форме йест (ДАБМ, №165);
в) форма на -о назоўніка мужчынскага роду тыпу ‘бацька’: дзацко 156 (ДАБМ, №91);
г) ужываньпе вышэйшай ступені прыметнікаў з суфіксам -ш-: душшй 11а (ДАБМ, №130).
У галіне лексыкі:
Ужываньне лексэмаў сіпалавано 7а ‘сталяваньне’ (ДАБМ, №228), кузака Юа ‘кузурка’ (ЛА, 1, №365), вугол 14а ‘вугбль’ (ДАБМ, №190), йаблйк 136 (ДАБМ, №107), веле 16, 66 ‘шмат’ (СПЗБ, 1, 294).
Аналіз адпаведных. ізаглёсаў дазваляе даволі дакладна лякалізаваць месца бытаваньня зафіксаванай у размоўніку гаворкі паўдзённым захадам цяперашняй Гарадзенскай вобласьці ўлучна з Слонімам.
У гэтай працы ня ставілася задачы вырашаць цюркалягічныя праблемы помніка. Аднак нават самы павярхоўны аналіз турэцкае часткі размоўніка выяўляе, што фанэтычная, марфалягічная, сынтаксычная й лексычпая сыстэмы тэксту далёкія ад нормаў літаратурнай турэцкай мовы разгляданага пэрыяду.
Шэраг моўных асаблівасьцяў турэцкае часткі (выпадзеньне інтэрвакальных -g-, -у-: act < agact, yamur < yaginur, er < ever; пераход пачатнага бў iirdek < ordek, iddii < oldii; зьяўленьне пратэтычнага yперад ii-: yuzinii < iizunii, yiizum < iiziim; прагрэсыўная асыміляцыя санорных: diniie < dinle; інфінітыў на -mayal-meye; obnaya, cikmaya, kegmeye; асаблівасьці лексыкі: grah, budka; нехарактэрныя для турэцкай мовы сынтаксычныя канструкцыі: var mt onda beygir,; yoktur yamur; yok mi adam ru^^a bilen) дазваляюць выказаць меркаваньне, што сааўтар або інфармант укладальніка размоўніка быў носьбітам аднаго з балканскіх дыялектаў турэцкае мовы з прыблізпай лякалізацыяй на ўсходзе цяперашняй Балгарыі (Kowalski; Nemeth). Гэтае меркаваньне ўскосна пацьвярджаецца й сустраканай у тэксьце тапанімікай
Тэкст на румынскай (у тэрмінах размоўніка — малдаўскай) мове вылучаецца фанэтычнымі й граматычнымі недакладнасьцямі й, відаць, запісваўся на слых ад чалавека, для якога румынская мова ня родная. Ім мог быць, напрыклад, турэцкі інфармант, які ўдзельнічаў у складаныіі турэцка-беларускай часткі размоўніка.
Нягледзячы на некаторыя недакладнасьці ў перадачы лескычных і граматычных значэньняў, укладальнік Турэцка-беларускага размоўніка 1836 году даволі пасьпяхова справіўся з сваёй задачай, і размоўнік уяўляе сабою даволі каштоўны на той час дапаможнік для чалавека, якога жыцьцёвыя абставіны змушалі да падарожжа ў Турцыю.
Графіка-правапісныя асаблівасьці
3 гледзішча графіка-правапіснай сыстэмы Турэцка-беларускі размоўнік 1836 году у цэлым не адрозьніваецца ад іншых беларускіх помнікаў арабскае графікі тае пары. Правапісныя прынцыпы вытрыманыя даволі пасьлядоўна, за выключэньнем некатарых літараў не назіраецца істотных ваганьняў або варыянтнасьці ў перадачы паасобных гукаў.
Абазначэньне зычных гукаў.
Палятальныя/непалятальныя зычныя пасьлядоўная перадаюцца парамі выразна супрацьпастаўленых графэмаў:
т і ц' — і д і дз’ — j і к і к’ — ў і с і с’ — і о/уі з і з’ — і j. Адхіленьні ад гэтага прынцыпу вельмі рэдкія: чловек 8а2, прйвет 6а4, злотйх 9а2, злото 1363, пйсталёт 1461, дзевчата ІбаЗ, тут 1961. У расейскіх словах т’ і д’ абазначаюцца літарамі о і х покажйте 2а, господйн 2а1.
с’ у абсалютнай балыпыні выпадкаў перадаецца праз о выступае 12 разоў у ідэнтычнай пазыцыі — у складзе зваротнай часьціцы -се (5а2, 6аЗ, баб, 6а4, 6а7, 665, 9а6, 1064, 1161, ІЗаІ, ІЗаІ, 1463). Літара уу помніку не засьведчаная.
Найбольш ваганьняў сустракаецца ў перадачы гуку з, колькасьць выпадкаў ужываньня разьмяркоўваецца амаль пароўну, прычым часьцей выступае ў пазыцыі перад галоснымі гукамі, Ь — перад зычнымі.
Літары і} абазначаюць таксама й непалятальныя й і дз (апошняе ў палянізмах).
Даволі часта на пісьме перадаецца аглушэньне звонкіх зычных на канцы слова: йец 16, 9а, 13a; нош 116.
Часта, пад уплывам графічных і фанэтычных асаблівасьцяў турэцкае мовы ў беларускім тэксьце назіраюцца ваганьні ў перадачы гукаў б/п і ч/дж (Ант., 217, 241): бост За, бўсцй За, джаго 18а.
Асаблівасьцю разгляданага рукапісу зьяўляецца даволі частае ўжывавьне для абазначэньня гуку ж літары 1 побач з j . Можна нават сьцьвярджаць што ў выпадках ужывавьня j апошняе часта вельмі цяжка адрозьніць ад 3, асабліва ў канцавой пазыцыі. Наяўнасьць гэтай не засьведчанай А.Антановічам літары ў беларускіх іэкстах арабскае графікі адзначаюць у сваіх публікацыях іншыя дасьледнікі (Nadson, Meredith-Owens; Drozd).
Сярод асаблівасьцяў абазначэньня галосных гукаў можна адзначыць вельмі частае ўжываньне для гуку а замест аліфа з фатхой вэртыкальнае фатхі (гэты спосаб абсалютна пераважае ў спалучэньні зь літарамі j, j і j), а таксама вэртыкальнае кясры пад канцавым
Трансьлітарацыя беларускага тэксту была праведзеная паводле прынцыпаў, распрацаваных А.Антановічам у ягонай манаграфіі «Белорусскне тексты, плсанные арабскнм ппсьмом, н нх графвкоорфографнческая снстема» (Ант., 192-194). .
Улічваючы дыялектны характар турэцкага тэксту, пры трансьлітарацыі было вырашана максымальна захаваць усе ягоныя фанэтычныя асаблівасьці, пазьбягаючы мадэрнізацыі і уніфармізацыі. Трэба зазначыць, што ў тэксьце назіраецца нямала адхіленьняў ад стандартнага турэцкага правапісу, асабліва гэта датычыць правапісу зычных — у тэксьце вельмі часта парушаецца прывдып залежнасьці выбару літараў для абазначэньня зычных гукаў ад нёбнага сынгарманізму ў межах аднаго слова. Альтэрнатыўныя пары літараў і і о, і j і el, і j ужываюцца адвольна й непасьлядоўна як у словах з галоснымі пярэдняга, гэтак і задняга раду. Таму пры трансьлітарацыі кожная з гэтых параў перадавалася адзіным знакам: t, s, k, z.
Нёбны сынгарманізм, не перададзены ў тэксьце дзеля непасьлядоўнасьці ўжываньня зычных літараў, адноўлены паводле нормаў стандартнай турэцкай літаратурнай мовы..
Спосабы перадачы ў трансьлітарацыі паасобных гукаў паказаныя ў табліцы на с. 10-11.
Да трансьлітарацыі румынскага тэксту былі ўжытыя тыя самыя прынцыпы, што й для беларускага.
ex
4
Q
VO
s1^ ~\o
к 2
X
W е
к «
4
й
о
ч
X
5 2
к
m
U
M O.
« =
1y
§ сп
•
& « U
-
-
1
b
6
6,6’
ah
p
П
n, n’
V
т
Т
t
T
t’
о
Са
ah
s
c
c’
^А
ah
c
ДЖ
дж
с
£
■
?
4
4
£
£
л
h
X
X, x’
с
С
л
h
—
—
t
ё
л
d
Д
д, д’
A
z
—
—
A
j
Ж
Ж
A
—
ДЗ
ДЗ, дз’
A *
r
p
p
a
z
3
з’
J
j
Ж
ж
s
c
c’
сГ*
амш
§
Ш
ш
A
аЫ*
і
s
c
c
-a
z
3
3
—
Ц
ц, ц’
t
T
т
h
KBILLEhBU
Z
3
3
Ji
4
4
4
t
t
A
e
о о
r
r, r’
I
c
Л
f
Ф
ф, ф’
o
d
A
i
k
K
K
J
5
A
5
k
k
k’
J
d
£
S
n
—
—
d
d
k
1
Л
л, л’
J
J
i
J
m
M
M, m’
Г
r
-
n
H
H, H*
j
LT
*
J
h
Г
r, r’
»
4
A
V
B
в, в’, ў
J’
J
У
Й
Й
-O
J
ale
a
a
l-
a/e
e
э, a
-
i/i
Й
i, Ы
i/i
H
i, Ы
-
o/o
0
0
u/ii
Ў
У
>
u/ii
У
У
*
Вэртыкальная фатха й вэртыкальная кясра перадаюцца вэртыкальнымі рысамі адпаведна над і пад літарай: а, й. ‘Айн Q) далучае да сябе галосныя падобна літарам для зычных гукаў: ‘нлн. Аліф з мадой (і) перадаецца як а, зычныя з шадой пазначаюцца хвалькамі над літарай: м, н, т, ц.
КРЫНІЦЫ Й БІБЛІЯГРАФІЯ
Ант. — Антоновпч А. Белорусскне тексты, пвсанные арабскнм ішсьмом, н нх графнко-орфографнческая спстема. Внльнюс, 1968.
Булыка — Булыка А. Лексічныя запазычанні ў беларускай мове XIVXVIII стст. Менск, 1980.
ГСБМ — Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 1—. Менск, 1982.
ДАБМ — Дыялекталагічны атлас беларускай мовы. Менск, 1963.
Запісы — Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва. Кн.1—. Нью-Ёрк—Мюнхэн—Нью-Ёрк, 1952—.
Кононов — Кононов А. йсторня нзученпя тюркскнх языков в Росспп. Ленпнград, 1982.
ЛА — Лексічны атлас беларускіх народных гаворак. T.1—. Менск, 1993—.
Нас. — Носовнч Н. Словарь бьлорусскаго нар-ьчія. Санкт-Петербургь, 1870.
СПЗБ — Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе . пагранічча. Т.1-5. Менск, 1979-1986.
Станкевіч — Станкевіч Я. Беларуска-расійскі слоўпік. Нью-Ёрк, 1989.
Bozkurt — Bozkurt F. Tiirklerin Dili. Istanbul, 1992.
Drozd — Drozd A. Chamaii Sobolewskiego // Rocznik Tatarow polskich. Gdansk, 1993. S.49-62.
Herbarz — Stupnicki H. Herbarz Polski. T.l-3. Lwow, 1855-1862.
Kowalski — Kowalski T. Les Tures et la langue turque de la Bulgarie du NordEst. Cracovie, 1933.
Nadson, Meredith-Owens — Nadson A., Meredith-Owens G.M. The Byelorussian Tartars and their writings // The Journal of Byelorussian Studies. Vol.II, No.2, Year VI. London, 1970. P.141-176.
Nemeth — Nemeth J. Zur Einteilung der tiirkischen Mundarten Bulgariens. Sofia, 1956.
RT — Rocznik Tatarski. T.l-3. Wilno-Zamos'c-Warszawa, 1932-1938.
TS — Tiirk^e Sozliik. T.l-2. Ankara, 1988.
Zajqczkowski — Zajqczkowski A. Pierwsza proba opracowania j^zyka tureckiego w literaturze staropolskiej. Warszawa, 1938.
[la]
[16?
bismillahi rahmani rahimi
1
• sildim
обтар6
• makas
ножяце®
• pangar
бўрак
• ben
йа
• ince
тонко
• sen
тй
• al
везмп
• ver
дай
2
• dur
стой
• duruyur
стайнц
• §abuk
прендког
• уетекд
бўдземд
• var mi vardir
чн йест
• var
йест
• amma
але
3
• nasli
какойе
• sesi
. голас
• ol zaman
тагдй
• ba§mda
на галаве
• yokdur
немаш
• dur
стой
4
• nasli
йак
• pek
моцно
• onlari
йнх
• ol kadar
такй
• 90k
много
• daha уасакж
йешче бўдзеж
5
• yaya§ yaya§
паволіі паволн
a Старонка 16 напісана рукою 2-га пісара (гл. с.6) і зьмяшчае паасобныя словы, выбраныя з асноўнага корпусу размоўніка 6 =пол. obtaii в =пол. поіусе г =пол. pr^dko Д Памылкова абсечаная фраза з 1 la2: уетек [yelim] ‘ежу [давай будзем есьці]’ — будзем [йесцй] е =рас. ж 3 10б7: daha уасак ‘яшчэ будзе йсьці дождж’
• odir budur
• lazim
• ne lazim
• ahga
• allah smarladik
6 • safa keldi ho§ keldi
• allah selametler
• biyiik
• kiigiik
• olmayaa
7 • gabuk gabuk
• iizerinde
• unuttum
• kerek dilerser
8 • olmaz
• kiig
• ‘aklim kayatti
• uldu
• diirlii diirlii §ey satarlar
• kerek
КНІГІ ОНЛАЙН
