Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў
Часткa II
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 266с.
Мінск 1993
У. С. Кошалеў
К. А. Далгучыц
(Мінск)
Характар і змест грамадска-палітычнага
крызісу 1879 1882 гг. у Егіпце
•*
1. У Егіпце на мяжы 70 80-х гг. XIX ст. прыкметна паскорыліся ўсе працэсы грамадскага развіцця. Інтэнсіўнае пранікненне еўрапейскіх краін спрыяла фарміраванню ў нетрах егіпецкага грамадства элементаў капіталістычнага ўкладу, аб’ектыўна ўтварала перадумовы для антыфеадальнага перавароту. Ідэямі рэформы 1 абнаўленства, выяўляўшымі буржуазную тэндэнцыю развіцця, былі ахоплены не толькі ідэолагі нараджаючайся буржуазіі,' але 1 асобныя прадстаўнікі феадальнага пануючага класу. Канкрэтна-гістарычнае становішча характарызавалася множнасцю супярэчнасцяў, дынамізмам разнастайных інтэрэсаў розных слаёў 1 груп егіпецкага грамадства, важным кампанентам якога стала шматтысячная еўрапейская калонія разам з консуламі, абапіраўшыміся на егіпецкую калабарацыянісцкую зліту.
2. Вытокі лозунга "Егіпет для егіпцян" належыць шукаць не толькі ў іншаземным пранікненні, але ў сукупнасці цэлага шэрагу супярэчнасцей, якія існавалі ў лагеры пануючага феадальна-памешчыцкага класу паміж састауляўшымі яго дзвумя буйнымі'групоўкамі: правячай звышэлітай у асноўным турэцка-чаркескага паходжання 1 ўласна егіпецкай сацыяльнай элітай, прадстаўленай у асноўным уплывовымі панамі-натаблямі. У гэты ж час на арэне грамадска-палітычнага жыцця э’явіліся яшчэ дзве сацыяльныя групы: фарміраваўшаяся інтэлігенцыя сучаснага тыпу 1 армейскія афіцэры егіпецкага паходжання. Дзейнасць інтэлігенцыі "новага" тыпу атрымала найбольшае выяўленне ў асветніцтве. Яна ўнесла значны уклад у працэс "палітызацыі" егіпецкага грамадства, другімі словамі станаўленне сучасных форм палітыкі і ідэалогіі. Арабская прэса , вакол якой групавалася "новая" інтэлігенцыя разам з прадстаўнікамі рэфарматарскіх рэлігійных колау па сутнасці ідэалагічна падрыхтавалі антыкаланіяльнае паўстанне Лрабі-пашы.
3. Еўрапейская каланіяльная экспансія, прывёўіная да ўсталя-'
вання дваістага англа-французскага кантролю над Егіптам, значна паскорыла праяўленне якасна новых форм палітычных працэеаў. Апазіцыйны рух, які ўзнік у лоне асветніцтва і рэфарматарства, пэўным чынам арыентаваўся на ўтварэнне палітычных таварыстваў і арганізацый еўрапейскага тыпу. Антыкаланіялізм 1 ў пэунай ступені антыфеадалізм перадавых слаёў егіпецкага грамадства быў важнейшай перадумовай фарміравання ноьых палітычных сувязей. Адным з фактараў, аказаўшых уздзеянне на станаўленне новых егіпецкіх палітычных сіл, маглі быць тайныя еўрапейскія таварыствы, узнікшыя з канца 50-х гг. у колах еурапейскай і асабліва італьянскай палітычнай эміграцыі. Пэуную ролю ў грамадска-палітычным жыцці краіны ігралі масонскія згуртаванні, значна распаўсюджаныя ў часы Ісмаіла. Аднак усе спробы выкарыстаць маеонства для патрэб апазіцыйнага руху пацярпелі няўдачу. У якасш правобраза палітычных згуртаванняў, узнікшых на мяжы 7080-х гг. , можна разглядаць асобныя культурна-асветніцкія таварыствы. Асабліва паказальныя ў гэтым сэнсе тайныя таварыствы, створаныя ў першай палове 70-х гг. егіпецкім асветнікам Якубам Сануа.
4. Узнікненне першых палітычных таварыстваў і новых арганізацыйных форм грамадскага супраціўлення (антыкаланіяльнага па характару) у Егіпце звязана э дзейнасцю Джамаль ад-Дзіна альАфгані. У абвешчанай ім у маі 1879 г. "Патрыятычнай партыі" грамадзянская апазіцыя, відавочна, набыла падабенства палітычнага цэнтру. Некаторыя з вучняу аль-Афгані мелі непасрэднае дачыненне да ўтворанага ў пачатку 1879 г. таварыства "Малады Егіпет", якое выступіла перад грамадскасцю з праектам рэформ буржуазнага характару.
5. Дакладныя факты абвяргаюць даўно склаўшуюся гістарыяграфічную версію, у адпаведнасці з якой так званая Нацыянальная , партыя з’яўлялася зборным пунктам усіх існаваўшых у Егіпце апазіцыйных сіл, уключаючы акружэнне хедзіва Ісмаіла і армейскіх афіцэраў на чале з Ахмедам Арабі. На розных фазах развіцця грамадска-палітычнага крызісу 1879 -1882 гг. яна аб’ядноўвала разнастайныя сацыяльна-палітычныя сілы. Першапачаткова групу "турэцкіх пашоў" ("Хелуанскае таварыства") на чале з Шэрыф-пашой і нязначную частку дэпўтатаў Кансультатыўнага сходу. У далейшым натаблйў, імкнуўшыхся да цэнтральнай ўлады 1 выкарыстоўваўшых
для дасягнення гэтай мэты патрыятычна настроеных афіцэрау егіпецкай арміі.
6. У 1882 г. ад імя Нацыянальнай партыі выступіў Ахмед Арабі -лідэр так званай вайсковай партыі. "Вайековая партыя" не была арганізацыяй у прамым сэнсе гэтага слова. Гэты тэрмін па сутнасці азначаў патрыятычны антыіншаземны рух унутры егіпецкай арміі, падтрыманы шырокімі слаямі наеельніцтва. Ахмед Арабі абапіраўся на рэліг|йна настроеныя колы традыцыйнага егіпецкага грамадства, выкарыстоўваючы пры гэтым даўно існаваўшыя сувязі. Аднак гэта эусім не азначае, што кіруемае ім паўстанне было не больш чым пратэстам традыцыйнага грамадства Егіпта супраць пранікнення ў краіну замежнага капіталу.
7. Для вызваленчага руху гэтага перыяду былі характэрныя рысы, якія прыкметна вызначалі яго ад традыцыйных выступленняў сярэдневяковага тыпу. Нчма ніякіх сумненняў у тым, што праграмныя дакументы арабістаў, аднолькавым чынам як 1 барацьба за увядзенне канстытуцыі 1 парламента, аб’ектыўна адлюстроўвалі буржуазную тэндэнцьпо развіцця . He выпадковы 1 той факт, што ў час майскага палітычнага крызісу 1882г. Ахмед Арабі (пазбаўлены афіцыйнай пасады, але застаўшыся лідэрам нацьн) пры ўсім трады цыяналізме свайго мыслення ставіў пад дакументамі зусім не традыцыйны подпіс, замацаваны яго асабістай пячаткай: "Старшыня нацыянальнай партыі" (Раіс аль-Ўізб аль-Ватані). Напраўленае перш за ўсё супраць іншаземнага панавання, паўстанне Арабі-пашы, хаця і было ажыццёўлена групай патрыятычна настроеных афіцэраў, тым не менш адлюстроўвала інтарзсы усяго егіпецкага народа. У гэтым сэнсе яго магчыма характарызаваць як народнае паўстанне. Выкарыстанне рэлігійных лозунгаў было натуральнай і заканамернай з’явай ва ўмовах тагачаснага Егіпта. Звяртаючыся да народа, кіраўнікі паустання маглі размауляць з ім толькі на зразумелай яму мове. Рэлігійныя лозунгі, можна лічыць, былі своеасаблівым "прывадным пасам” паміж арабістамі і масамі. Сам жа Арабі выступаў у залежнасці ад абставін то як прыхільнік канстуцыяналізму, то як абаронца іслама, але часцей за ўсё ва ўсіх іпастасях разам, ніколі не пакідаючы ніякіх сумненняў адносна таго, што яго ідэалы былі звернуты ў будучыню, а не ў мінулае.
й. А. Гаммершмвдт
(Мйнск)
Обшрственное мненне Росснп н международные отношенмя в 80-90 гг. XIX в.
Последняя четверть XIX в. ■ время серьёзных перемен на международной арене. В зтйх условмях Россйя, обременённая экономнческммй й полйтнческймй проблемамй, пойскамй обцегосударственной ндеологйй внутрн страны, вынуждена была пересматрнвать свою внешнеполйтнческую концёпцйю. Дйнастйческйе связй, прнверженность традйцяонным союзам заменялнсь более жмзненнымй матермальнымй понятйямй "нацмональные йнтересы", "русскме йнтересы". Усй. лйваюпційся прагматкзм внешней полйтйкй во многом определнл мнтерес омрокйх обіцественных слоёв Россйй к вопросам мевдународной ПОЛЙТЙКМ.
Безусловно, обіцественное мненне лйшь в редкнх случаях могло орйзнтнроваться в лабйрннте дйпломатмческнх переговоров й в сложных переплетеняях бумажных дяпломатйческйх войн, но оно вполне было способно вынестй правяльный прнговор, основанный на учёте нацяональных янтересов йлй мевдународной справедлйвостй.
Аналйз позйцйй обіцественных кругов по тем йлй йным вопросам внешней полйтйкй позволяет выяснйть нюансы становленяя нового внешнеполйтяческого курса Россйй, ожйвйть сухне строкм дмпломатйческях переговоров, увндеть за нймй реальные жмзненные мнтересы конкретных лйц, выяснйть взгляды русского обвдества на роль й место Россйй в мевдународной жйзнй.
Понятйе "обіцественное мненме" в данном сообіценйй будет рассматрйваться не только как состоянйе массового сознанмя (наяболее распространённая средм советскмх нсследователей точка зренмя), но й как процесс, й как особая соцнальная органнзацйя, ймеюшая функцйй: а) управляемой снстемы; б) управлякадей сйстемы; в) элемента обратной связй.
Обвдественное мненяе как состоянме массового сознанмя может быть рассмотрено по несколькмм направленяям.
Субіект массовоЛ) сознанвя в Россйй огранмчен (80-85Х населення 1 крестьянство, которое в 80-ые гг. XIX в. стояло в сторо-
. ? от формнрованйя грааданского обідества).
Реальное состоянне гравданского обіцества в пореформенный перяод не совпадало с номянальным, что определяло пестроту, негюследовательность й мзменчйвость в оценках полнтйческйх явленнй, отсутствле порой чёткмх граняц между полятйческймй теченнямй (особенно в вопросах мевдународной полйтйкм). Оеновные полмтйческне теченяя в Россйй представлены арнстократнческйм, неоконсерватйвным, лцбераліным, демократйческмм.
В шнроком спектре обіцественного мненяя Россйй выделяется несколько уровней осмыслення вопросов международной полйтйкй.
Первый уровень теоретяческйе фйлософскяе споры, затрагнваюіцйе внешнеполнтмчеекне пвоблемы (КЯ. Даннлевскяй, Н. Н. Страхов, К. Н. Лернтьев, Б. Н. Чнчернн, Вл. Соловьёв, Е А. Бердяев, С. С. Татвдев, Д. й. Менделеев й др.).
Второй уровень полемнка между высшймй чмновнйкамй, внднымй публнцнстамй, отражаюшлмй практнческне мнтересы разлячных полйТйческнх теченяй й географо-экономнческнх регнонов страны.
Третяй взгляды земской мнтеллйгенцнн, провннцнального дворянства, мешанства, во многом определяемые первым н особенно вторым уровнямн.
Обіцественное мненяе Россня как соцяальная органнзацяя в Росенн нмела ряд особенностей. Свон полнтнческне воззренля часть обвдэства выражала в прессе, путём выпуска брошюр, на сьездах промышленннков, собраннях разлнчных просветнтельскмх н благотворнтельных обшеств, в уннверснтетскнх аудмтормях.
Полнтнческая слстема Росснй в рассматрнваемый пернод не ямела чёткнх механнзмов прямоговоздействня обіцественного мнення на прмнятне решеняй. Однако, традмцнй русского монархлческого дома, сложйвшмеся на протяженнн последнего столетмя, й полйтйческне реалня конца XIX в. уже вынуждаля Александра III уйнтывать некоторые настроення обшества.
Обшественно-функцмональное значенйе настроеняй в обшестве й средств йх форммрованмя правяіцяе кругя Россйй оценйлн в пернод Польского восстаняя 1863 года, когда русскре обтество 'дружно поменяло "Колокол" й "Полярную звезду".Герцена на "Московскяе ведомостн" Каткова.
КНІГІ ОНЛАЙН
