Вяснянка
Апавяданні, вершы, казкі беларус. пісьменнікаў
Выдавец: Юнацтва
Памер: 383с.
Мінск 1999
84
ПАСТУШОК
Пакуль я быў малы, бацька наймаў пастушка, каб пасвіў лесніковы каровы. А як пайшоў мне восьмы год, бацька сказаў:
— Усё, сын. Хопіць табе гойсаць. У гэта лета будзеш пасвіць сваю чараду. Пастух дорага абыходзіцца. Кармі яго, плаці хлебам ці сенам.
Стаяла зіма, ляжаў глыбокі снег. У леснічоўцы нам дваім з братам было сумна: у той час бацьку перавялі на другі абход пад вёску Краўцоўку. Там, у сасновым бары, стаяла адзінокая хата лесніка. I зімою я з нецярпеннем чакаў вясны, уяўляў, як паганю статак у лес і нікога не буду баяцца — ні ваўкоў, ні зладзеяў. Папрасіў дзядзьку Трышку, які прыехаў да нас з далёкай Кармы, прывезці мне пугу. Дзядзька смяяўся:
— Дзе ты ёй ляскаць будзеш, пугай той? Па кустах? Заматаецца за дрэвы.
Па ранняй вясне, пакуль было холадна і мокра ў лесе, маці пасвіла сама — шкадавала малога. Яна ўвогуле была супраць таго, каб так рана рабіць мяне пастухом.
— Дзіця горкае,— выцірала слёзы, гледзячы на нашы з Паўлам забаўкі.
Але ўрэшце наступіў мой першы працоўны дзень. He зусім на світанку, але вельмі рана, сонца яшчэ не асвяціла леснічоўку, маці доўга будзіла мяне. О, як не хацелася ўставаць! Вочы зліпаліся, галава сама валілася на падушку. Бацькаў голас падняў — бацькі я баяўся. Абулі мяне ў лапцікі, апранулі ў світачку, торбачку праз плячо павесілі з хлебам і маслам у шклянцы, каб паснедаў, бо так рана есці не хацелася. I пагнаў я каровы.
85
У чарадзе было больш бычкоў і цёлак, іх вяскоўцы аддавалі лесніку, каб адпасвіліся за лета, нагулялі мяса і тлушч. За адну першую раніцу развеяліся ў дым усе мае зімнія мары і фантазіі. Я зразумеў, якая гэта пакутлівая праца — пасвіць каровы такому малому. Вясна была мокрая. Камароў развялося — хмары цёмныя, яны клубкамі віселі над жывёлай. Цёлкі і бычкі адразу рванулі ў гушчар, у кусты, ратуючыся ад камарэчы. Я не мог іх сабраць у адну чараду. Згубіў некаторых. А помніў строгі бацькаў наказ: «Глядзі, каб у поле не выскаквалі, патравы не зрабілі. За патраву з людзьмі не разлічышся».
А цёлкі, бычкі якраз і рваліся туды — у поле, бо там вецер разганяў камароў, ды і жыта, ячмень — смачнейшыя за лясную траву.
Вярнуўся я без чарады. Баючыся бацькі, у хату не заходзіў — плакаў за хлявом, каб пачула маці. Пачула. Заплакала сама. Знайшла кароў. Памагла мне пасвіць.
Такая пасьба паўтаралася пасля даволі часта. Маці прасіла бацьку наняць больш дарослага пастуха. Але бацька быў няўмольны. Ды і я патроху асвойваўся са сваімі пастушынымі абавязкамі.
Наступала спякотнае лета. Адышла камарэча і машкара. Авадні даймалі не так. Ад іх бычкі і цёлкі зыкавалі, але зыкі больш смяшылі, чым рабілі клопату. I я бадай палюбіў сваё пастухоўства. Адзіноту палюбіў. I кароў, цёлак, бычкоў палюбіў. Яны зрабіліся маімі сябрамі. Я гутарыў з імі і верыў, што яны разумеюць мяне і адказваюць рыканнем на розныя лады. Асабліва я сябраваў з цёлкай Майкай, нашай двухгод
86
кай. Яна была вельмі рахманая і ласкавая, дазваляла нават сесці на яе, як на каня, і пракаціцца па паляне. Праўда, часам Майка паводзіла сябе не як сябра. Калі я садзіўся паснедаць і, прыгрэўшыся на сонцы, засынаў, бо вельмі ж рана ўставаў, Майка з’ядала мой хлеб і вылізвала са шклянкі масла — ласунак мой.
Аднойчы я забаўляўся з Майкай, а яна матнула галавой і... ударыла рогам у жывот. He балюча, рог быў тупы, бацька падразаў усе вострыя рогі, бо раней адна карова прабіла другой бок так, што раненую прыйшлося прырэзаць. Але Майка гэтым тупым рогам падчапіла пад папружку. I падняла мяне, і панесла — на здзіўленне ўсім каровам. Я матляўся на яе розе, махаючы рукамі і нагамі. Але не толькі мне хацелася вызваліцца з такога раптоўнага палону. Майцы таксама хацелася скінуць мяне з рога. I яна — мела розум! — палезла ў самы гушчар. Церла мяне аб кусты, ажно працерабіла там прасеку жывой ношкай. Невядома, чым бы гэта скончылася, але, на шчасце, папружка лопнула, і я чмякнуўся на зямлю. Майка задаволена чмыхнула і пабегла да чарады. А што сталася са мной! Ад штонікаў кужэльных і сарочкі крамнай віселі адны шматкі. Усё цела было падрапана, акрываўлена. Шчасце яшчэ, што вочы сучча не выкалала.
Калі прыбег дадому, маці, убачыўшы Mane, ледзьве не страціла прытомнасць. Пасля казала:
— Падумала, цябе ваўкі рвалі.
А бацька доўга расказваў леснікам пра маё «катанне на розе» як пра вясёлую прыгоду, і тыя смяяліся.
87
АЗБУКА
Бацька сказаў:
— Во што, Іван... Хопіць табе цёлкам хвасты круціць і на рагах катацца. Пойдзеш у школу.
Наступала восень. Але ў той час заняткі не пачыналіся першага верасня — пазней, калі канчаліся палявыя работы, бо ўсе вучні памагалі бацькам.
У нядзелю бацька паехаў на базар у Дабранку і адтуль прывёз мне буквар. Узрадаваўся я незвычайна. Першая кніга! Мая! Да таго ў хаце, бадайшто, не было кніг, толькі ў бацькавай торбе — пацёрты леснікоўскі даведнік з табліцамі, ды ў маці ў скрыні ляжаў малітвеннік. Чытаць маці не ўмела. А бацька быў ого які грамацей! Скончыў ажно два класы царкоўнапрыходскай школы.
Бацька паказаў мне літары.
— Во ета — a, а ета — бэ, ета — мэ.
Я надзіва хутка запомніў усе літары, бо ішоў мне ўжо дзевяты год. А бацька хоць і ўмеў чытаць, водзячы пальцам па радках, але сакрэту, вялікай тайны — як літары складваць у словы, можа, і сам не ведаў.
3 букваром я не расставаўся. Абвярнуўшы яго шматком чыстага палатна, браў з сабой у лес, калі гнаў каровы. Пад восень камарэчы не было, і жывёла пасвілася спакойна. Ды і я ўжо быў умелы пастух — другое лета пасвіў. Знаў, куды гнаць, дзе каровы і цёлкі вядуць сябе спакойна.
Была любімая прасека. Там стаялі шўркі дроў, якія вывезуць толькі зімой па снезе. Я забіраўся на такую шурку, каб з вышыні назіраць за статкам, і ў соты раз гартаў буквар. Ведаў кожную літару, кржны малю
88
нак. Але ніхто мне не растлумачыў, як літары складаюцца ў словы.
А, бэ, гэ, мэ... А тут вось побач мэ і a. I выходзіць мэа. Глупства нейкае. Такога слова няма ў людзей, хіба авечкі так мэкаюць.
He помню, як здагадаўся прачытаць м без э, а з суседняй літарай а. Выйшла нешта людскае — ма. I побач, праз злучок, ма. А разам мама. Мама! Мама! Дык вось яно што! Вось яна разгадка вялікай тайны!
I далей не мэы, а мы, не лэа, а ла — мыла. Мама мыла! 0, цуд які! I як проста! А далей не рэамэу, а раму. Мама мыла раму.
— Умею! Умею! Умею! — закрычаў я на ўвесь лес, спалохаўшы кароў. Кульнуўся з шуркі ў траву і качаўся там, дрыгаючы нагамі. Такой радасці, як у той дзень на лясной паляне, я, бадай, не перажываў за ўсё сваё доўгае жыццё. Навучыўся складаць літары ў словы! Гэта сапраўды цуд. За якія тыдні два я прачытаў увесь буквар.
У бацькі хапала клопатаў на гародзе. Ды і ў абходзе нямала работы было, тады яшчэ кожны селянін меў каня і ўмеў украсці ў лесе. Прымаўка была: «Хто ў лесе не злодзей, той у двары не гаспадар».
Карацей кажучы, бацьку было не да мяне і майго буквара. Але ў той дзень, калі я прыгнаў каровы, бацька ўспомніў пра маю навуку.
— Ну, грамацей, не забыўся літары?
— He забыўся. Усе знаю.
— Давай праверым
Бацька тыцкаў пальцам у літары.
— Гэта якая?
— Рэ.
89
— А гэта?
— Пэ... Я чытаць умею.
Адгарнуў колькі старонак і голасна прачытаў:
— Маша ела кашу.
— Цябе хто навучыў? — здзівіўся бацька.
— Ніхто. Сам.
— Сам? — яшчэ больш здзівіўся бацька і разгарнуў буквар далёка за палавіну, дзе была намалявана ўжо зіма.
— А тут можаш прачытаць?
— He сядзіцца ў хаце хлопчыку малому: кліча яго рэчка, цягнуць санкі з дому.
У бацькі расшырыліся вочы, і ён пахваліў пасвойму, палеснікоўску:
— Ну і змей! Быць табе ляснічым.
Ляснічы — начальнік над усімі леснікамі. Бацька і пасля, калі я хадзіў у школу, у старэйшыя класы, вельмі хацеў, каб я вывучыўся на ляснічага.
ЛІДЗІЯ АРАБЕЙ
(нарадзілася ў 1925 г.)
ЗЕРНЕТКА I ВЕЦЕР
Віхор наляцеў на ліпку, і яна густа зашумела, ссыпаючы долу чорныя зернеткі насення. Адно зернетка падхапіў вецер і панёс у белы свет. Гушкаў яго, круціў пад самым небам, ды раптам сціх, нібыта надакучыла яму гульня такая. I пачало зернетка падаць. Страшна яму было ляцець з вышыні, баялася, што разаб’ецца, загіне, хапалася за пылінкі, за смяцінкі, што круціліся каля зямлі, але і тыя асядалі.
Моцна выцялася зернетка аб камень, што ляжаў на полі, адскочыла і ўпала на шашу.
Ператрывала боль, аддыхалася, пачало азірацца. Блізка не было ні дробачкі зямлі, не сачылася ні кропелькі вады, і зернетку зрабілася сумна. Доўга ляжала яно, не ведаючы, як адсюль выбрацца, як уцячы. Ды раптам зноў вецер! Спачатку падзьмуў ціхенька, зернетка ад яго подыху толькі варухнулася, потым пажвавеў, а далей зноў разышоўся, адным махам закінуў зернетка пад воблакі, панёс над палямі, балотамі. «Куды я лячу, што са мною будзе? — ледзь
91
не плакала зернетка.— Дзе ты, родная ліпка, чаму кінула сваё дзіця на пагібель?»
А характар у ветру быў несур’ёзны, ветраны, то ён дзьмуў з усяе сілы, то заціхаў. Зноў надакучыла яму гойсаць пад воблакамі, і зноў ён пакінуў зернетка пасярод неба. I пачало яно зноў апускацца. Так хацелася яму ўпасці ў мяккую раллю, каб не пабіцца яшчэ раз, ды не шанцавала зернетку. Унізе плыла рака, шырокая, як мора, і падступала — усё бліжэй, бліжэй...
«Загіну! Патану!»—сцялася зернетка.
Некалькі хвілін яно ляжала, не ведаючы, ці жыве, ці ўжо загінула. Потым зразумела, што жыве. Яно ўпала на лісток, што трымаўся ў вадзе на тонкай сцяблінцы, як на якары. Тут зернетку было крышку лепш, чым на шашы, крышку мякчэй, ды і кропелька вады ляжала на лістку, з яе можна было напіцца. Але жыць тут зернетка ўсё роўна не магло б. Як можна жыць без зямлі? Яго маці, вялікая ліпа, трымалася карэннямі за глебу, так вучыла яна і дзяцей.
Ляжала зернетка на лістку, гайдалася, як дзіця ў калысцы, і заснула. Прачнулася ад буры на вадзе. У чорным небе гарэлі яркія зоры, а рака пад лістком кіпела, бурліла, лісток то падлятаў на хвалях, то ападаў уніз, вада залівала зернетка. Унізе пачуўся трэск, зернетка моцна падкінула, а потым лісток паплыў, як карабель, што сарваўся з якара. Ён плыў усю ноч, пакуль пад раніцу не зачапіўся за вярбіны корань.
Над рэчкаю ўзыходзіла сонца — вялікае, чырвонае і цёплае. Добра было б цяпер пагрэцца, абсушыцца, адпачыць, ды тут зноў адкуль ні вазьміся — вецер. Схапіў зернетка разам з лістком і пакаціў па полі.
КНІГІ ОНЛАЙН
