Выбух камунікацыі
Нараджэнне новай ідэалогіі
Філіп Брэтон, Сэрж Пру
Памер: 336с.
Мінск 1995
Ці не існуе рызыкі, што “грамадства камунікацыі” прывядзе да ўзнікнення ў людзей звычкі да пэўнай формы дыялогу, які будзе ажыццяўляцца праз пасрэдніцтва машын, або нават да залежнасці ад іх? Ці не сутыкнемся мы з павелічэннем значэння рацыянальнай і пратакольнай мовы дыялогу чалавека з машынай пры змяншэнні значэння больш багатай і адначасова больш неадназначнай мовы пры камунікацыі чалавека з чалавекам? Ці не дазволяць новыя спосабы выкарыстання сродкаў масавай інфармацыі ў грамадстве, наадварот, атрымаць большыя магчымасці для творчасці і сама295
стойнасці? Ці зробіць гэты выбух камунікацыі з чалавека ахвяру тэхнікі або, наадварот, дазволі.ць, як жадалі яго ініцыятары, пабудаваць ва ўсіх адносінах лепшае грамадства?
Ад камп’ютэрызацыі да утопіі “грамадства камунікацыі”
1980-я гг. сталі дзесяцігоддзем, калі сапраўды пачаўся працэс масавага пранікнення камп’ютэрнай тэхнікі ў заходнія індустрыяльныя краіны. Пры тым, што гэтыя змяненні (выкарыстанне камп’ютэраў у якасці аргтэхнікі, рабатызацыя і комплексная аўтаматызацыя вытворчасці) сёння закранулі амаль усе значныя сектары эканомікі, гэтая хваля аўтаматызацыі вытворчасці вядзе да глыбокіх трансфармацый “тэхнічнай сістэмы” нашага грамадства і стварэння новых форм арганізацыі працы. Было заўважана, што гэтыя сацыятэхнічныя ўзрушэнні, акрамя таго, выяўляюцца і па-за межамі сферы працы: так, з пранікненнем пэўных новых сродкаў інфармацыі і камунікацыі паўсядзённае жыццё ў сям’і, дзейнасць, звязаная са спажываннем і правядзеннем вольнага часу, зазналі значныя змены.
Хваля камп’ютэрызацыі, якую перажываюць заходнія краіны ад пачатку 80-х гг. сапраўды выклікала рэальныя змены ў эканамічным і грамадскім жыцці, як на мікра-, так і на макраўзроўні. Можна меркаваць, што гэтыя працэсы пераўтварэння ладу жыцця будуць працягвацца і што, напэўна, з’явяцца новыя сацыятэхнічныя спосабы выкарыстання камунікацыі. Адзначым пры гэтым хуткасць, з якой многія з гэтых тэхнічных сродкаў укараняліся ў апошнія гады, што прывяло да імклівага павелічэння колькасці інфармацыі, якая ствараецца і распаўсюджваецца.
Неабходна прадбачыць магчымыя цяжкасці, неадпаведнасці, канфлікты і супярэчнасці, гэтак жа як і сітуацыі раўнавагі і карэкціроўкі паміж прапановай інфармацыйных выгод аўтаматызаваных паслуг, сацыяльным попытам на новаўвядзенні і пошукам прак296
тычных вырашэнняў індывідуальных і сацыяльных праблем. Пэўныя групы і індывідуумы павінны будуць праявіць намаганні па адаптацыі да новай тэхнікі, напэўна, у выкарыстанні тэхнікі будуць назірацца адхіленні ад яе першапачатковага прызначэння, будуць вынайдзены або рэканструяваны спосабы сацыяльнага выкарыстання тэхнічных сродкаў і г. д. Карацей кажучы, вакол шматлікіх кропак перасячэння сацыяльнай праблематыкі і свету тэхнікі існуе рызыка ўзнікнення бурлівых і непрадказальных працэсаў з больш-менш значнымі крызісамі.
Усё адбываецца такім чынам, нібы факт пастаяннага пашырэння ў нашым грамадстве хваляў рэальных перамен, звязаных з тэхнічнымі сродкамі інфармацыі і камунікацыі, пераканаў некаторых людзей у тым, быццам шлях новай сацыяльнай рэвалюцыі камунікацыі ўжо цалкам вызначаны. Мадэль грамадства, якога патрабуе чаканая сацыяльная рэвалюцыя, настолькі глабальная, што яго — грамадства — назвалі ні больш ні менш як “грамадства камунікацыі”!
Сёння назіраецца канвергенцыя значных праектаў вялікіх фірм, звязаных з вялізнай сферай камерцыйнай камунікацыі — кабельным тэлебачаннем, сродкамі тэлекамунікацыі, тэлефонам, тэлевізійнымі сеткамі, прэсай, блізкімі да кіно галінамі індустрыі забаў і г. д., — у кірунку стварэння інфраструктуры сетак распаўсюджання сігналаў, якія з дапамогай лічбавага прынцыпу, інтэрактыўнасці і арсенала “разумных” хатніх прыёмных апаратаў маглі б утварыць сапраўдныя “электронныя і інфармацыйныя магістралі” для транспарціроўкі лічбавых сігналаў. I зноў чаканне з’яўлення такой тэхнічнай сістэмы становіцца прычынай мараў і утопій.
Ідэя “грамадства камунікацыі” ўяўляе сабой найбольш завершаную утопію. 3 аднаго боку, ёсць гэты новы, гнуткі і высокаэфектыўны інтэгральны метад, што павінен злучыць “разумныя” грамадскія сеткі з “разумным” перыферыйным абсталяваннем, якое ўстаноўлена ў выкарыстальнікаў (мікракамп’ютэры, тэрміналы і г. д.). Гэтая тэхнічная сістэма дазволіла б ажыццяўляць у сінхронным рэжыме прамую сувязь у маштабах усёй 297
планеты, перадаючы гук, выяву і дадзеныя. 3 другога боку, існуюць мары: узнікла перакананне, нібыта гэтыя тэхнічныя прыстасаванні могуць стаць прычынай глыбокіх змен прыроды камунікацыі арганізацыйнага характару ў дзелавых і камерцыйных колах, а таксама прывесці да новага падыходу ў вызначэнні паняцця дома, які ў такім выпадку разглядаецца як найлепшае месца для стварэння, апрацоўкі і перадачы інфармацыі, што датычыць шматлікіх галів і паслуг (магчымасць выконваць працу на адлегласці, забавы, электронная пошта, доступ да спецыялізаваных банкаў дадзеных, спажыванне на адлегласці, камерцыйная інфармацыя і рэклама, электронны перавод сродкаў, аперацыі асноўных грамадскіх і прыватных арганізацый — банкі, страхавыя кампаніі, дакументацыя, звязаная з аховай здароўя, адукацыяй і г. д., — перадача фатаграфій і газетных палос, тэлевізійны кантроль памяшкання, тэлефакс і г. д.).
Так, праведзеныя амерыканцамі прагнозныя даследаванні, датычыліся пранікнення ў дом інфармацыйных паслуг, апісваюць з’яўленне ў хуткім часе новага пакалення сродкаў (перыферыйных і праграмных), якія дазволяць зрабіць шырока распаўсюджанымі электронную пошту, інтэрактыўны доступ на адлегласці да дакументаў і картатэк, каторыя ўтрымліваюцца ў банках дадзеных, “разумныя” сістэмы тэлефоннай сувязі і шматфункцыянальныя сістэмы, прызначаныя для забаў, якія далі б магчымасць па-новаму выкарыстоўваць сродкі масавай інфармацыі. Разам з тым гэтае пранікненне новых сродкаў магчыма толькі пры пэўных умовах, у ліку якіх — стварэнне інфраструктуры электронных сетак, што дазваляюць падключаць хатнія тэрміналы, развіццё службы рамонту і абслугоўвання, пашырэнне з дапамогай навучання неабходнай для карыстання камп’ютэрнай тэхнікай тэхнічнай культуры, а таксама эфектыўньія сродкі бяспекі, пэўная стандартызацыя пратаколаў, заканадаўства, якое б абараняла кансрідэнцыйнасць інфармацыі асабістага характару і г. д.
Нарэшце, апосталы “грамадства камунікацыі” распрацавалі ідылічную мадэль “дома будучыні”: яны прадказваюць, што такія хатнія інфармацыйныя сродкі, 298
як відэамагнітафон, прайгравальнік лічбавых аўдыёдыскаў, лічбавы тэлевізар, мікракамп’ютэр, прайгравальнік відэадыскаў, тэрмінал тэлетэксту і г. д., будуць звязанымі ў адзіны сінергічны комплекс, да таго ж некаторыя з іх будуць падключаны да шматфункцыянальных грамадскіх сетак, якія даюць доступ адначасова да звычайных тэлевізійных праграм, заказных тэлевізійных і музычных праграм, відэатэкставых паслуг, банкаў дадзеных і г. д., не гаворачы ўжо пра магчымы прыём тэлеперадач, што транслююцца праз спадарожнікі сувязі.
Такім чынам, гаворка ідзе пра цалкам тэхніцысцкае утапічнае бачанне, пры якім глыбокія сацыяльныя змены прадказваюцца выключна зыходзячы з тэхналагічнай перспектывы. Фактычна гэтыя утапічныя карціны маскуюць жаданне вялікіх фірм, што ўдзельнічаюць ва ўкараненні новай тэхнікі, ажыццявіць глыбокія і выгадныя для іх змяненні нацыянальных і інтэрнацыянальных сетак продажу і распаўсюджання інфармацыйных паслуг. 3 увядзеннем гэтых новых “электронных магістраляў” існуе верагодная рызыка разбурэння ўжо вядомых мадэляў размеркавання тавараў і паслуг. Несумненна, існуе рызыка ўзнікнення новай камерцыйнай парадыгмы камунікацыі-спажывання — калі рэклама, маркетынг, інфармацыя і збыт будуць утвараць нейкае новае адзінае цэлае. Такім чынам, з’явяцца механізмы “інтэрактыўнага маркетынгу”, пры яхім спажыўцы праз свае дзеянні ў якасці пакупнікоў непасрэдна ўдзельнічаюць у вызначэнні мэтавых рынкаў, часткай якіх яны самі з’яўляюцца.
Гэтыя пераўтварэнні, што адбываюцца ў свеце спажывання і выклікаюць насцярогу, цесна пераплятаюцца са зменамі ў сферы камунікацыі і паказваюць цяжкія эканамічныя мэты, што вынікаюць з гэтага праекта “грамадства камунікацыі” — апошняй фазы развіцця таго, што некаторыя сацыёлагі называюць “грамадствам спажывання”. Пакупніцкія паводзіны з’яўляюцца ў гэтым выпадку не толькі эканамічным жэстам, што ўпісваецца ў камерцыйны кантэкст размеркавання тавараў, але адначасова з’яўляецца і каму299
нікацыйным жэстам у новым стылі: перадачай самім спажыўцом інфармацыі, якая мае дачыненне да яго звычак і ладу жыцця. Такім чынам, кола замкнецца: рэклама прывучыла нас да думкі, што прадметы, акрамя сваёй спажывецкай каштоўнасці, дзейнічаюць яшчэ і як знакі, адрасаваныя спажыўцам. А цяпер і пакупніцкія паводзіны спажыўцоў будуць дэкадзіравацца як знакі... але на гэты раз гандлярамі, і рабіцца гэта будзе — дзякуючы інфармацыі — сістэматычна.
Ці з’яўляецца ідэалогія камунікацыі дамінуючай?
Перш за ўсё нагадаем пра неабходнасць выразна адрозніваць ідэалогію камунікацыі як сістэму павышэння прэстыжу камунікацьіі і яе метадаў у нашым грамадстве і — самі метады камунікацыі. Гэтыя апошнія існавалі заўсёды і іх абгрунтаванне само па сабе праблемы не ўтварае, у той час як ідэалогія, што імкнецца зрабіць камунікацыю цэнтрам усяго, з’явілася, як мы бачылі, нядаўна (у 40-х гг.).
Рэальная сіла ідэалогіі камунікацыі па-рознаму ацэньваецца аўтарамі, якія разглядалі гэтае пытанне. На думку Бадрыяра, напрыклад, тэма камунікацыі сёння ахоплівае ўсю сферу свядомасці і больш немагчыма мысліць па-за гэтай праблематыкай. Люсьен Сфэз, каторы са свайго боку выступае з “крытыкай камунікацыі”, таксама выносіць на першы план сілу звязанай з ёй ідэалогіі; але ён настойвае — і ў гэтым адрозніваецца ад Бадрыяра — на магчымасці апісання яе эпістэмалагічных і сімвалічных асноў і паказу яе “схаваных пружын”, якімі з’яўляюцца “эканамічная ўлада, палітычнае дамінаванне і сістэмы гульняў і імітацыі”.
Нястомны крытык тэхнізаванай сістэмы Жак Элюль таксама займае такую пазіцыю, што дазваляе яму ўнікаць уплыву розных ідэалагічных хваляў, якія магла б спарадзіць такая сістэма з мэтай свайго абгрунтавання. Аднак гэтае выкрыццё мае другараднае значэнне — настолькі вырашальны, на яго думку, — ўплыў тэхнікі на людзей і сучаснае грамадства.
КНІГІ ОНЛАЙН
