Запісы 33
„Запісы” – навуковы часопіс беларускае эміграцыі, ворган Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва
Памер: 574с.
Мінск, Нью Йорк 2010
I таму нічога дзіўнага, што паводле сьведчаньня таго ж Длугаша, з загаду Ягайлы зь Беларусі прывозіцца цэлы рад здольных царкоўных маляроў, якія й выконваюць малярскія работы ў выдатнейшых касьцёлах сярэдняй і заходняй Польшчы, а пайменна ў катэдрах Гнезна й Сандаміра, у Вісьліцкай калегіяце, у Опацкім касьцёле сьв. Крыжа, у кляштары бэнэдэктынаў на Лысцы, у капліцы мансіньёраў і сьв. Тройцы ў Любліне26. Тыя ж маляры, як відаць гэта з захаваных дворных рахункаў, дэкаравалі й каралеўскую спальнюў Кракаве27.
Насьценныя малюнкі Ягайлавых маляроў захаваліся да сёньня, але ляжаць яшчэ цяпер закрытыя пад тынкам, у Сандаміры і ў Гнезьне. Зьнішчаныя, на жаль, цалкам малюнкі кракаўскіх капліцаў. Усе іншыя былі часткова або цалкам адкрытыя й дасьледаваныя на працягу мінулых дзесяцігодзьдзяў.
24 ПСРЛ. Т. II—III. Нпатьевская летопнсь, 1843. С. 349.
25 Dlugosz, Johannus. Opera omnia. Cracoviae, 1877. S. 385. IV. 536. Lib. Ben. II. 264.
26 Dlugosz... IV. 536. Lib. Ben. II. 264.
27 Piekosinski, F. Rachunki dworu krola Wladyslawa Jagielly i krolowej Jadwigi (1388—1420). Monumenta medii aevi historica. Krakow, 1896. S. 192,197,202,203.
Найстарэйшымі з вышэй пералічаных фрэскаў будуць Сьвятакрыскія, распачатыя маляваць у 1393 г. (пакрытыя тынкам у 1771 г.). Люблінскія, як падае захаваны на ўсіх надпіс, былі закончаныя 15 жніўня 1418 г. Сандамірскія фрэскі паўсталі ўгадах 1423—1434. Дакладнейшы час выкананьня іншых фрэскаў пакуль што невядомы.
Такое хуткае й тэрыторыяльна велізарнае пашырэньне фрэскаў работы беларускіх майстроў было магчымым перадусім таму, што нашыя маляры мелі ўвесь час падтрыманьне каралеўскага Ягайлавага двара. 3 другой стараны, як думае гісторык польскага малярства, В. Валіцкі, ужо й раней мусілі быць значныя ўплывы нашага (ці візантыйскага наогул) мастацтва ў Польшчы, і гэта аблягчала іхнае прыхільнае ўспрыманьне польскім асьвечаным грамадзянствам у Ягайлавую эпоху. Апрача таго, трэба сабе ўсьвядоміць, што ў той час яшчэ не было такой рэзкай розьніцы ў формах культу паміж праваслаўем і каталіцтвам, якая існуе сёньня.
Сувязь кракаўскага каралеўскага двара з тагачаснай Беларусьсю ажывіла яшчэ й замацавала чацьвертая Ягайлава жонка, беларуская князёўна Сонька Галыпанская. Стары беларускі род князёў Гальшанскіх меўзаЯгайлам і князем Вітаўтам вялікія палітычныя ўплывы ў Вялікім княстве. Адзін з гэтых Галыпанскіх — Андрэй — атрымаў ад Вітаўта на ўдзел княства Вяземскае. Вось ягоная дачка Сонька й стаецца ў 1422 г. жонкаю Ягайлам, каралеваю Польшчы.
Капліца сьв. Тройцы ў кракаўскай катэдры аздаблялася адмыслова для каралевы Сонькі. У ёй княжна Гальшанская пазьней была й пахаваная, там стаяў ейны саркафаг. На жаль, саркафаг гэты не захаваўся. 3 усяго нагробнага памятніка астаўся толькі адзін камень зь нечытэльным надпісам. Пышныя сьценныя малюнкі былі зьнішчаныя ў 1844 г.
Маляры зь Беларусі ў Польшчы заклікаліся ня толькі самім Ягайлам, але й ягонымі патомкамі. Яшчэ й пасьля ягонай сьмерці каталіцкая Польшча доўга дыхала мастацкай творчасьцю беларускіх праваслаўных царкоўных маляроў. Як кажа той жа Валіцкі, у галіне манумэнтальнага малярства беларускае (,,рускае“) мастацтва дамінуе ў Полынчы праз увесь XV век. I ў гэтым ёсьць некаторая доля заслугі Сонькі Гальшанскай, каторая ўзгадавала сваіх сыноў, пазьнейшых каралёў Полыпчы, у патрыятычным духу любові да ўсяго беларускага.
Ужо за Казімірам Ягайлавічам у 1478 г. беларускімі майстрамі былі размаляваныя фрэскі на сьценах капліцы сьв. Крыжа, кракаўскай замкавай катэдры. Фрэскі гэтыя захаваныя да сёньня вельмі добра.
Ужо па вялікім часе, у якім паўсталі беларускія фрэскі ў касьцёлах Польшчы (ад 1392 да 1478 году), можна судзіць ад тым, што яны не зьяўляюцца работаю нейкага аднаго, а многіх, жывучых у розную пару, маляроў. Аб гэтым сьведчыць і выступаючыя калярыстычныя й кампазыцыйныя розьніцы выкананьня й даступных для нас сёньня люблінскіх, сандамірскіх і кракаўскіх фрэсках.
Напрыклад, колеры люблінскіх фрэскаў пастэлёвыя, візійныя. Таксама колеры сандамірскіх — пераважна сонечна-зялёны, цёмна-сіні й белы — палучаныя вельмі гарманійна, прытушаныя, быццам заімглёныя кадзільнымі дымамі. У процілегласьць ім кракаўскія сьмела зьзяюць золатам і густою цынобравай чырваньню. Ды й тут не сустрэнем нейкай дысгармоніі ці лішняй крыклівасьці.
Аглядаючы фрэскі, кідаецца ў вочы, што нашыя тагачасныя царкоўныя маляры лёгка зжыліся з чужым і малаведамым для іх тады ў Беларусі стылем гатыцкай архітэктуры й змаглі зграбна выкарыстаць для сваіх малюнкаў вузкія палі паміж лукамі гатыцкага скляпеньня. 3 самых лукоў створаныя імі быццам багата арнамэнтаваныя рамы для абразоў з жыцьця Хрыста, Марыі, Сьвятых і Айцоў Царквы.
Паасобныя фрэскі адзначаюцца й адналітасьцяй сваёй мастацкай кампдзыцыі: нягледзячы на тое, што мастакі на адной фрэсцы малявалі мноства асоб, яны ніколі не гублялі з вачэй мастацкай цэласьці.
У капліцы сьв. Крыжа на кракаўскім замку каля фігураў сьвятых захаваліся яшчэ й царкоўна-славянскія надпісы. У самым шчыце каплічнага скляпеньня, у месцы, дзе зьбягаюцца гатычныя лукі, выкананы дзяржаўны герб Вялікага Княства — Пагоня.
Судзячы па размавітым характары фрэскаў касьцёла сьв. Тройцы ў Любліне, рабілі іх тры розныя маляры, галоўным зь якіх быў нейкі майстра „Андрэй“. На адной з фрэсак ёсьць такі надпіс: „рукою Андрэевай“ — „рукою дндреева“.
Важным і цікавым ёсьць тое, што ўсе гэтыя фрэскі нашых маляроў у Польшчы, хоць твораныя ў візантыйскім стылі, то ўсё ж выразна ад яго й розьняцца, носячы на сабе асаблівасьці характэрныя акурат беларускаму царкоўнаму малярству.
Як ведама, для старога беларускага малярства, як і царкоўнай архітэктуры, характэрнай ёсьць сынтэза ў стылі мастацкіх элемэнтаў Усходу й Захаду, Візантыі й Рыму. За пару стагодзьдзяў ад пачатку ў нас хрысьціянства й прыходу сюды царкоўнага мастацтва, застылыя, закасьцянелыя фігуры сьвятых, дакрануўшыся на беларускай зямлі да нашага рэальнага жыцьця, быццам аджылі, зарухаліся, рысы іхныя
набралі жыцьця, твар жывога румянага адценку, вочы бляску. Гэтая перамена адбылася не без уплыву й больш рэалістычнага ад візантыйскага сярэднявечнага малярства Захаду.
Заходні ўплыў на наша малярства, як і мастацтва наогул, ідзе зь вельмі дальніх часоў. Жывым ён быў і ў даягайлавую пару, асабліва ад пачатку XIII ст., калі ў нашых гандлёва-гарадзкіх цэнтрах, якія мелі жывую лучнасьць праз Ганзу з тагачаснай Нямеччынай, існавалі нямецкія калёніі з каталіцкімі касьцёламі. Напрыклад, ваўмове Смаленска з Рыгаю ў 1229 г., у т. зв. „Смаленскай гандлёвай праўдзе", гаворыцца аб „латынескай цэркві“ ў Смаленску, дзе ляжалі ўзорныя купецкія вагі нямецкіх купцоў28.
Як відаць з той жа „Смаленскай праўды“ й з іншых падобных тагачасных умоваў беларускіх купцоў зь нямецкімі, беларускія гарады ў XIII ст. мелі бойкія гандлёвыя зносіны з такімі нямецкімі месцамі, як Любэк, Данцыг, Мюнстар, Зест, Брэмен, Дортмунд, Гронінг, Брауншвайг, Касель, з востравам Готланд і, вядома, з Рыгаю.
Зазнаямленьне з мастацтвам Захаду адчувалася й падчас частых войнаў з ордэнамі крыжаносцаў і мечаносцаў. Прыносілася яно да нас і нямецкімі будаўнікамі архітэктарамі, што будавалі ў нас абаронныя гатыцкія замкі.
I так Беларусь ужо адносна вельмі рана стала краінаю, дзе сустрэліся два вялікія культурныя сьветы — заходні Рым і ўсходняя Візантыя, — і дзе ў даўгавечнай сутычнасьці й змаганьні яны цесна перапляліся між сабой.
Падобныя заходнія наслаеньні на агульнай візантыйскай аснове акурат вельмі выразна праяўляюцца й ва ўсіх знаных сёньня нашых фрэсках XV ст., у касьцёлах Польшчы. У адрозьненьне ад тыповага візантыйскага малярства, у іх існуе куды большая свабода ў рысаваньні постаці, рухаў, хвалдаў вопраткі, выразу твару. Усе асобы фрэскаў выкананыя даволі індывідуальна, не схематычна, як гэта бывае звычайна ў візантыйскіх царкоўных маляроў. He шаблённа робленыя нават і багатыя міжфрэскавыя арнамэнты.
Гэтаю асаблівасьцю яны розьняцца ня толькі ад арыгінальнага візантыйскага мастацтва, але й ад мастацтва Ноўгараду, Масквы ці Кіе-
28 Поўны тэкст „Смаленскай гандлёвай Праўды“ з 1229 г. пададзены А. Сапуновым у „Внтебской Старнне" (Внтебск, 1883. Том 1. С. 15—19). Перадрукаваны ён таксама ў Вацлава Ластоўскага (Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі. Коўна, 1926). Аб каталіцкай царкве ў Смаленску ўспамінае 41 параграф гэтай умовы.
ва. Па самым характары фрэскаў адмыслоўцы адкідаюць магчымасьць паходжаньня іх аўтараў з вышэй пералічаных асяродкаў. Дзеля гэтага й тэрмін „беларускае малярства“ цалкам для іх абаснаваны й нават неабходны ня столькі дзеля месца тэрытарыяльнага паходжаньня, колькі дзеля асаблівага, адменнага свайго характару, арыгінальнага мастацкага стылю.
Мастакі, што па прыезьдзе на заклік Ягайлы ў Полынчу зь вялікай пасіяй і шырокім размахам пакрывалі манумэнтальнымі малюнкамі сьцены шматлікіх польскіх касьцёлаў, зразумела, мусілі ўжо раней працаваць у гэтай галіне і ў Беларусі. Там яны гадаваліся як мастакі, там яны вучыліся свайму майстэрству, там перад гэтым тварылі. Зь вялікай колькасьці й так вартасных фрэскаў у Польшчы трэба судзіць, што манумэнтальнае малярства ў самой Беларусі й тую пару асабліва расьцьвітала. На жаль, у нас мастацкія творы гэтай пары або зьнішчаныя войнамі, што вякамі вяліся на нашай зямлі, або пераважна дагэтуль невядомыя, ці не адкрытыя.
Да сёньня дайшлі да нас толькі скупыя весткі аб сярэдневечнай „грэцкай“ дэкарацыі колішняга Віцебскага замку, дзе, між іншым, былі намаляваныя й князь Альгерд з жонкаю29. Далей шкіцамі Смакоўскага (з 1822 г.) пераказана нам нешта аб паліхроміі Троцкага замку, выкананай таксама ў беларускім візантыйскім стылі. Сьляды гэтай паліхроміі можна было бачыць на сьценах Троцкага замку яшчэ перад апошняй Другой сусьветнай вайной.
Вельмі цэнныя, нягледзячы на частковую перамалёўку, захаваныя да сёньня фрэскі ў Супрасьльскай царкве. Яны робленыя ў 1557 г. Сьценныя паліхроміі з XV—XVI стст., хаця б віленскіх цэркваў, не гаворачы аб іншых гарадох Беларусі, якія мусілі ж існаваць, на жаль, не захаваліся, або прынамсі дагэтуль не адкрытыя.
У Віленскім таварыстве прыяцеляў навук да апошняй вайны існавала копія з XVII ст. партрэта Ягайлы, робленая сучасным яму беларускім мастаком, магчыма, адным з тых, што малявалі касьцёлы Польшчы. Рэпрадукцыя гэтага партрэту зьмешчаная ў Encyklopedyi Staropolskiej А. Брукнера, на бачыне 700.
КНІГІ ОНЛАЙН
