Жывёльны свет
Тэматычны слоўнік
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 239с.
Мінск 1999
Нераставаць
Адкладаць і апладняць ікру (пра рыбу).
нераставаць незак. агульн., за выключэннем паўночнай часткі паўн.-зах.з. (ЛАБНГ, Шатэрнік, Насовіч), нараставаць незак. — паўночная частка паўн.-зах.з. (ЛАБНГ), нерасаваць незак. — Навагр., Капыл., Калінк. (ЛАБНГ),расйва^ь незак. Нясв. (ЛАБНГ), цёрціся незак. — усх.-маг.р. (ЛАБНГ), мятацца незак. Рэч. (ЛАБНГ), біцца незак. Ушацк., Мсцісл., Клім., Рэч., Стол., Лельч. (ЛАБНГ), іграць незак. — Кам. (ЛАБНГ), гуляць незак. — Карм. (ЛАБНГ), пускаць нёрасць (ікру) Краснап., Пруж., Драг., Бяроз. (ЛАБНГ).
Нерасцілішча
Месца нерасту рыбы.
нерасцілішча н. — агульн. (Мат. апыт.), ббйла н. — Жытк. (НС).
Несціся
Рабіць кладку яец (пра птушак).
нёсціся незак. — агульн. (ЛАБНГ, Мат. апыт.), нясціся незак. — паўн.-зах.з. (ЛАБНГ), нёсца незак. — усх.-маг.р. (Мат. апыт.), класціся незак. — Нясв., Пруж. (ЛАБНГ), ліць незак. ’несці яйцы без шкарлупін’ — агульн. (ЛАБНГ, Мат. апыт.).
Раіцца
Утвараць новую сям’ю (рой) і вылятаць з вулля.
раіцца незак. — агульн. (ЛП), рбіцца незак. Брасл., Ваўк. (СПЗБ).
Скінуць
Дачасна пазбавіцца ад цяжарнасці
скінуць зак. агульн. (ЛАБНГ, СПЗБ, ЖНС, Янкова), скінуцца зак. — Воран., Іўеў. (ЛАБНГ), скідацца зак. — Гродз., Бераст., Зэльв., Ваўк., Кам., Пруж. (ЛАБНГ), звёргнуць зак. — паўдн.-зах. д., зах.-пал. г., спарадычна і ў іншых месцах (ЛАБНГ, СЦБ, 3 нар. сл.), ссыпаць зак. — Ушацк., Віл., Іўеў. (ЛАБНГ).
2Л0. СЛОВЫ, ЯКІЯ АБАЗНАЧАЮЦЬ ЗДАБЫВАННЕ ЖЫВЫМІ ІСТОТАМІ ЕЖЫ, IX ХАРЧАВАННЕ I КАРМЛЕННЕ
Дзяўбці
дзяўбці' (дзяўбсці, дзёбаць) незак., дзяўбаць незак., дзёўбаць незак. асн.мас.г. (ЛАБНГ, СПЗБ, Каспяровіч), даўбці незак., даўбаць незак. паўдн.р. (ЛАБНГ), дзябаць незак. — Жаб. (ЛАБНГ), дзябаць незак. — Гродз. (ЛАБНГ), дзюбаць незак. — паўн.-зах.з., а таксама Браг., Стол. (ЛАБНГ, СПЗБ), дзюбаць незак. — Вілен.р. (СПЗБ), кляваць незак. — 156
усх. з. (ЛАБНГ), гляваць незак. — Маладз., Чэрв., Малар. (ЛАБНГ), глёгаць незак. — Малар. (ЛАБНГ).
Жаваць (жвачку)
жаваць незак. паўдн.-зах.д. (АЛА), жваць незак. — паўн.-усх.д. (АЛА), жвакаваць незак. — Валож., Маладз., Іўеў., Мін., Уздз., Чэрв. (АЛА), пераядаць незак. Воран. (АЛА), чвёліць незак. Пол. (АЛА).
Жвачка: жвачка ж. — паўдн.-усх. з. (ЛАБНГ), жвака ж. — паўн.-усх. д., сярэд.-бел. г. (ЛАБНГ), жвайка ж. — Саліг., Карэл. (АЛА, Н. сл-сць), жванка ж. — Лоеў. (Янкова, Мат. Гом.), жвяка ж. Пол., Гарад. (АЛА), жвянка ж. Рас (СПЗБ), жмака ж. Чэрв. (ЛАБНГ, НС), жўйка ж. — паўдн.-зах.д. (ЛАБНГ), жуяка ж. — Маз. (АЛА), жуячка ж. — Ваўк. (ЛАБНГ), жувайка ж. Капыл. (АЛА).
Карміцца (пра птушак, рыбу)
карміцца незак. — агульн. (Мат. апыт.), жыраваць незак. — паўдн.р., а таксама Ушацк. (ЛАБНГ, ЛП, ТС), жырыцца незак. — Гарад. (НЛ).
Лавіць (здабычу — пра ката і інш.)
лавіць незак. асн.мас.г. (ЛАБНГ), лаваць незак. — паўдн.р. (ЛАБНГ), лапаць незак. Кам., Брэсц., Драг. (ЛАБНГ),лапаць незак. — паўн.-зах.з. (ЛАБНГ),мышкаваць незак. ’лавіць мышэй (пра лісу, ката)’ — Іўеў., Дзятл., Карэл., Чэрв., Жытк. (СПЗБ, ТС).
Пільнаваць (здабычу — пра ката і інш.)
пільнаваць (пілнаваць) незак. — агульн. (ЛАБНГ), піднаваць незак. Зэльв., Пух., Бых., Бабр. (ЛАБНГ), пільняваць незак. — паўн.-зах. з. (ЛАБНГ), цікаваць незак. — Мёр., Мядз., Лаг., Сен., Чашн., Тал., Бял., Дубр., Бераст., Шчуч., Валож., Нясв., Дзярж., Kip., Par., Пін., Стол., Старадарож., Гл., Петр., Бабр., Рэч., Лельч. (ЛАБНГ), сцігаваць незак. Лаг. (ЛАБНГ), чатаваць незак. Ваўк., Кобр. (ЛАБНГ), чаткаваць незак. Іван. (ЛАБНГ), сцерагчы незак. Мсцісл., Чав., Калінк., Рэч., Добр., Лельч. (ЛАБНГ), берагчы незак. — Добр. (ЛАБНГ), каравуліць незак. Гарад. (ЛАБНГ).
Рыць
рыць незак. агульн. (Мат. апыт.), мышаваць незак. Вілен.р. (СПЗБ), кнысаць незак. — Беластоц. р. (СПЗБ).
Скубці
скўбці (скубсці, скусць) незак. — агульн. (Мат. апыт.), смўгаць (цмўгаць) незак. — Жытк. (Мат. апыт.).
Ссаць
ссаць незак. — агульн. (Мат. апыт.), сдсіць незак. паўн.р. (Мат. апыт.), сўсліць незак. — усх.-маг.р. (Насовіч, Мат. апыт.), дўньдзіць незак. эмац. Ваўк., Шчуч., Маладз., Мсцісл. (СПЗБ, ЖНС, Мат. апыт.).
Цмактаць
цмактаць незак. — агульн. (Мат. апыт.), смактаць незак. усх.-маг.р. (Бялькевіч, Юрчанка, Мат. апыт.).
2.11. СЛОВЫ, ЯКІЯ АБАЗНАЧАЮЦЬ НАПАДЗЕННЕ
ЖЫВЫХ ІСТОТ АБО IX АБАРОНУ I ІНШЫЯ ДЗЕЯННІ
Бадаць (пра карову)
Біць ілбом, калоць рагамі.
басці незак., басціся незак. — паўн.-усх.д. (ЛАБНГ, АЛА), бадаць незак., бадацца незак. — спарадычна паўн.-усх. д. (ЛАБНГ, АЛА, ЖНС, НС, Насовіч), калбць незак., калбцца незак. — паўдн.-зах. д., зах.-пал. г. (ЛАБНГ, АЛА, СПЗБ), парбць незак., парбцца незак. — Валож., Дзятл., Дзярж., Мін., Пух., Нясв., Бабр. (ЛАБНГ, АЛА), бардць незак., барбцца незак. Гродз. р., Слуц. р., а таксама Барыс., Пруж., Бяроз., Лун. (ЛАБНГ, АЛА, СПЗБ, Мат. Гродз.), біць незак., біцца незак. пераважна паўдн.р. (ЛАБНГ, АЛА), сцянацца незак. Навагр. (ЛАБНГ).
Брыкаць (пра каня)
Біць, удараць заднімі нагамі.
брыкаць незак., брыкацца незак. — агульн. (СПЗБ, Шаталава, Насовіч, Мат. апыт.), свістаць незак., свістацца 158
незак. — усх.-маг. р. (Насовіч, Мат. апыт.), трбпаць незак., трбпацца незак. Мёр. (НС, Насовіч), цдпаць незак. — Par. (НЛГ), ягаць незак., ягацца незак. — Чэрв. (Мат. мін.-мал.).
Джаліць
Раніць, калоць джалам.
джаліць незак. пераважна паўдн.-зах.д. (Мат. апыт.), жаліць незак. усх.-маг.р. (Мат. апыт.), джгаліць незак. — зах.-бран.р. (Растаргуеў), джабаць незак. Жытк. (Н. слсць).
Шчыпаць (пра ракаў, насякомых, птушак)
Моцна, з сілай зашчамляць скуру дзюбай, клюшняй і пад.
шчыпаць незак., шчыпацца незак. — агульн. (Мат. апыт.), гнібаць незак., гнёмбіць незак. — паўн.-зах.з. (СПЗБ).
2.12. АБАЗНАЧЭННІ НЕКАТОРЫХ ДЗЕЯННЯЎ ЖЫВЫХ ІСТОТ
Адзічэць
Зрабіцца дзікім, непрыручаным.
адзічаць зак. паўдн.-зах. д., зах.-пал. г. (ЛАБНГ), адзічбць зак. — паўн.-усх.д. (ЛАБНГ), адзічаць зак. — Чав. (ЛАБНГ), здзічыцца (здычытыся) зак. — Драг., Малар. (ЛАБНГ).
Здохнуць
Акалець, памерці (пра жывёлу, насякомых).
здбхнуць зак., здбхці зак. агульн. (Мат. апыт.), пасці зак. ’пра буйных жывёл’ усх.-маг. р. (Мат. апыт.), памёрці зак. ’пра пчол’ агульн. (Мат. апыт.), сцярацца (стырятысь) зак. — Драг. (Мат. апыт.).
Падла: падла ж. агульн. (АЛА, Насовіч), падлі'на ж. — Беш., Паст., Гродз., Драг. (АЛА, НС), падліна ж. Бял., Бяроз. (АЛА, Насовіч), падаліна ж. — Паст. (АЛА), падаль ж. пераважнаўсх. з. (АЛА),падзежынаж. — Гарад. (АЛА), падзезіна ж. Беш. (АЛА, НС), падзеж (падзезь) ж. Беш.
(НС), падбхля ж. — Жытк. (ТС), дыхліна — Калінк. (ЛАБНГ), здыхліна ж. пераважна зах.з. (АЛА), здыхляціна ж. агульн. (АЛА, Насовіч), дыхляціна ж. усх.-маг.р. (Станкевіч, Мат. апыт.), здыхлячына ж. — паўн.р. (Каспяровіч).
Злаваць (пра каня)
Выяўляць прыкметы агрэсіі ў паводзінах.
хмыліцца незак. — паўн.р., а таксама Ашм., Лаг., Мсцісл., Чэрв., Слаўг., Нясв., Добр., Лун., Стол. (ЛАБНГ, Насовіч), плёшчыць вушы — Брэсц. (ЛАБНГ), закапыліць храпу — Капыл. (Мат. апыт.).
Ліняць
Скідваць ці мяняць у пэўныя перыяды сваё верхняе покрыва.
ліняць незак. — агульн. (ЛАБНГ, СПЗБ), лінаць незак. — паўн.-усх.д. (Мат. апыт.), лізмаць незак. — Петр. (Шаталава).
Наравіцца (пра каня)
Упарціцца, паказваць свой нораў.
наравіцца незак. — агульн., за выключэннем віц.-маг. г. (ЛАБНГ), натўрыцца незак. пераважна віц.-маг. г. (ЛАБНГ, СПЗБ, ЛП), зацінацца незак. — гродз.-бар. г. (ЛАБНГ).
Поўзаць
Перамяшчацца па паверхні, рухаючыся ўсім целам (пра паўзуноў); перамяшчацца, лежачы на жываце (пра некаторых жывёл).
пбўзаць незак. — агульн. (АЛА), лазіць незак. — Маст. (АЛА), віцца незак. — Астр. (Мат. Гродз.).
Разявіць (рот, пашчу)
Шырока раскрыць.
разявіць незак. — асн.мас.г. (ЛАБНГ), раззявіць незак. — зах.-пал. г., а таксама спарадычна паўдн.-зах. з. (ЛАБНГ, 160
ТС), разяпіць незак. — Бабр. (ЛАБНГ), разняць незак. паўн.р. (ЛАБНГ), разінуць незак. пераважна віц.-маг. г. (ЛАБНГ).
Скаляваць
Наведваць стаўку або дупло, адшуканыя для засялення (пра пчол перад раеннем).
іскаваць незак. — пераважна паўн.-усх.д. (ЛАБНГ, СПЗБ, ЖНС, 3 нар.сл.), паіскаваць незак. — Брасл., Рас., Шум., Докш., Барыс., Круп., Іўеў., Бярэз., Хоц., Івац., Стол. (ЛАБНГ, ЛП, 3 нар.сл.), скаляваць незак. паўдн.-зах.д. (ЛАБНГ, ЛП, НС, 3 нар. сл.), скалляваць незак. — Слаўг. (НС), скаліць незак. — Par. (ЛАБНГ), скаллі'ць незак. — Светлагор. (ЛАБНГ), скаліць незак. Par., Ветк., Ганц. (ЛАБНГ, 3 нар. сл.), скалліць незак. — Кір., Карм., Жлоб., Буда-Каш. (ЛАБНГ), парыскаць зак. Бераст. (ЛАБНГ).
Стрыгчы вушамі (пра каня)
Паводзячы вушамі, прыслухоўвацца.
стрыгчы незак. агульн. (ЛАБНГ), стрыгаць незак. Пол. (ЛАБНГ), прасці незак. зах.-пал. г., а таксама Навагр., Буда-Каш. (ЛАБНГ), трдпаць незак. Бял., Бых., Касц., Чач. (ЛАБНГ), стрбпаць незак. — Іўеў. (ЛАБНГ), кратаць незак. Леп., Асіп., Рэч. (ЛАБНГ), тапырыць вўшы, натапырваць вўшы — Гор., Кругл., Слаўг., Par., Саліг., Маз. (ЛАБНГ), дубўрыць (дубырыць) вўшы, надубурыць (надубырыць) вўшы — Гор. (ЛАБНГ, Мат. апыт.), нашарбпіцца зак. — Люб. (ЛАБНГ), наставіць (паставіць) вушы — Люб., Рэч. (ЛАБНГ).
Счысціцца
Пазбавіцца пасля родаў ад плацэнты.
счысціцца зак. пераважна паўн.-усх.д. (ЛАБНГ), ачысціцца (ачысціціся) зак. пераважна паўдн.-зах.д., зах.пал. г. (ЛАБНГ), схарашьіцца незак. Старадарож., Маз. (ЛАБНГ).
Церабіцца (пра курэй)
Чысціцца дзюбай; рабіць дробныя, частыя рухі, вызваляючыся ад каго-, чаго-небудзь.
церабіцца незак. — Мсцісл., Слаўг., Старадарож. (Мат. апыт.), сцепацца незак. — Драг. (Мат. апыт.), капашьіцца незак. — Слаўг. (Мат. апыт.), шарашыцца незак. Люб. (Мат. апыт.), шчўпацца незак. — Лоеў. (Янкова).
Шчэрыць
Агаляць, паказваць зубы.
шчэрыць незак. — пашыр. (Мат. апыт.), скаліць незак. — усх.-маг.р. (Мат. апыт.).
2.13. СЛОВЫ СА ЗНАЧЭННЕМ ПРЫКМЕТЫ ПА АДНОСІНАХ ДА ПРАДСТАЎНІКОЎ ЖЫВЁЛЬНАГА СВЕТУ
АБО IІА ПРЫНАЛЕЖНАСЦІ ІМ
Авечы
авсчы прым. — Верхнядзв., Паст., Валож., Гродз., Стаўб., Бярэз., Старадарож., Ганц., Іван., Пін., Жытк. (СПЗБ, Мат. апыт.), гавсчы прым. — Шчуч., Маст. (СПЗБ), авёччы прым. — усх.-маг. р., а таксама Брэсц., Драг., Маз. (Бялькевіч, Мат. Mar., Мат. апыт.), авячы прым. — Брасл., Паст. (СПЗБ, Станкевіч), гавячы прым. — Шчуч. (СПЗБ), авяччы прым. — Мёр., Паст. (НС, СПЗБ), авёчачы прым. — Брэсц. (Мат. апыт.).
КНІГІ ОНЛАЙН
