Анталёгія сучаснага беларускага мысьленьня
Памер: 496с.
Пецярбург 2003
жыве амаль кожны пяты грамадзянін рэспублікі, і які сваю палітычную, эканамічную і культурную вагу падмацоўвае дэмаграфічнай. У якасці плюралістычнай альтэрнатывы у нас ёсць хіба што Віцебская мастацкая школа ды звязаная з польскай донарскай перакладной і аўтэнтычнай літаратурай гарадзенская гуманітарная плыня. У выніку тутака замацавалася рэпрэсіўная экспансія урбаністычнай цывілізацыі як нівеліравальнага, механістычнага, масава-сярэдняга ўтварэння, цывілізацыі, якая пануе над высмактанай правінцыяй, абыходзячыся з ёй з прынцыпу: хіба ў горадзе, хіба — нідзе, і знаходзіцца ў апазіцыі як да культуры, так і да прыроды. Парадоксам суадносінаў цывілізацыйнага і культурнага, а таксама прыроднага на Беларусі з’яўляецца тое, што цывілізацыйная рэпрэсіўнасць тут у 19— 20 стст. усталёўвалася на падмурку прыродных, першабытных інстынктаў патрыярхальнага грамадства, дзе пануе фрэйдаўскі магутны бацька (цар, генсек), які мае бязмежную ўладу над “сынамі”.
Цікава, што патэрналісцкая мадэль рэпрэсіўнасці мела на Беларусі, як і на савецкіх абшарах, сваю спецыфіку. 3 аднаго боку, яна адпавядала пастулатам матрыярхальнага грамадства (паводле І.Бахофена, Э.Фрома) — тутака пастулявалася ўсеагульная роўнасць, вялікую ролю адыгравалі крэўна-сваяцкія сувязі, існавала досыць абыякавае стаўленне да закону, грамадства жыло і жыве пачуццёва-стыхійным светаадчуваннем. 3 іншага боку, на чале грамадства стаялі жорстка-тыранічныя патрыярхальныя постаці — Ленін, Сталін, Антропаў, якія прадукавалі іерархію старэйшых братоў (брата), першабытны праізвол; хаця мелі месца і асобы андрагіннага тыпу — позні Брэжнеў. Такі складаны сімбіёз адбіўся на спецыфіцы тыпалогіі беларускага грамадства апошняга стагоддзя — монстры патрыярхі зрабілі з яго пераважна жаночую — з блізкасцю да зямлі, ірацыянальнай пачуццёвасцю, пасіўным успрыманнем прыроды — па-свойму гуманістычную супольнасць.
Такім чынам, праблема культуры, цывілізацыі, рэпрэсій у розныя перыяды этнакультурнай гісторыі Беларусі вырашалася па-рознаму.
Дыхатамічны баланс часоў Вялікага Княства Літоўскага змяніўся напружаным дысанансам апошніх двух стагоддзяў.
Асноўная праблема сучасных суадносін гэтых трох складнікаў — адсутнасць медыятара, культуры — г.зн. шырокай ідэйнай і геаграфічна-творчай плюралістычнай дзейнай культурнай палітры.
Фактычна трагізм чалавечы і культуралагічны сучаснай беларускай сітуацыі — у сутыкненні урбаністычнай цывілізацыі (перш-наперш Мінску) з прыродай — вёскай і вясковымі мігрантамі, якіх самарэалізацыйная неабходнасць цягне ў пастку цывілізацыйнага урбанізму. Думы аб сацыялістычнай індустрыяльнай Беларусі У.Леніна (гл.бел.літ) змяніліся на нашых землях змрочнымі прывідамі сноў О.Шпенглера.
Літаратура
1. ЮнгК.Г. Архетнп н сммвол. М., 1997.
2. Памятннкл фнлософской мыслн Белоруссші XVII—первой половнны XVIII вв. Млнск. 1991.
3. Нз нсторнм фнлософской л обіцественно-полнтнческой мыслн Белорусснн. Мн., 1962. с. 138.
4. Падокшын С. Філасофская думка эпохі Адраджэння на Беларусі. Мн.. 1990. с. 105.
5. МальдзісА. БеларусьулюстэркумемуарнайлітаратурыXVIIIстагоддзя. Мн., 1982.
6. Абдзіраловіч I. Адвечным шляхам. Дасьледзіны беларускага сьветагляду. Мн., 1993.
2000 г.
Рыгор ГРУДНІЦКІ — нарадзіўся ў 1947 г. у в.Тонеж, на Палесьсі. У 1976 г. скончыў Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт (філязофскае аддзяленьне) і там жа — асьпірантуру на катэдры гісторыі. Абараніў кандыдацкую дысэртацыю па нямецкай філязофіі (нямецкая Асьвета й Кант: праблемы гнасэалёгіі). 3 канца 80х гг. займаецца праблемамі беларускай культуры. Працуе загадчыкам катэдры філязофіі ў Полацкім дзяржаўным унівэрсытэце.
НЕФІЛАСОФСКІЯ ДУМКІ ПРА ФІЛАСОФІЮ
Трагічнасць нашага часу не лакальная: яе абшары — увесь свет. I тая жменька гадоў, якая аддзяляе нас ад XXI ст., толькі падкрэслівае гэтую трагічнасць. А нарастальнае ўсведамленне таго, што гэта не проста храналагічны пераход, а нараджэнне новага сусвету чалавечых лёсаў, выклікае адчай, разгубленасць, прадчуванне крызісу асноў цывілізацыі, разбурэння жыццятворных сэнсаў. Але крызіс культуры — гэта яшчэ не пагібель культуры. Крызіс ставіць перад разгубленым чалавекам не пытанне аб пахаванні культуры, а праблему пошукаў новых максім яе. Калі старыя сэнсы разбураюцца, то адны плачуць над “знікненнем” сэнсу і “бяссэнсавасцю” культуры, а іншыя выпраўляюцца на пошукі новых сэнсаў.
Справа, мусіць, у тым, што мы дасягнулі мяжы, за якою павінна змяніцца сама культура, яе сэнсавы змест, і гэта з неабходнасцю прывядзе да змены ўсяе нашае цывілізацыі, яе фундаментальных асноў. Мы адыходзім ад традыцыйна звыклага і палохаемся: а раптам наперадзе горшае ці, наогул там нічога не знойдзем. Вось адкуль сцвярджэнні: маўляў, імкліва нарастае самы разбуральны крызіс — духоўнасці, культуры, чалавека. Але якое духоўнасці? Якое культуры? Якога чалавека? I ці крызіс гэта?
Калі глядзець назад, калі ўглядацца ў рацыяналістычную класіку, то гэта сапраўды крызіс. Рацыяналістычны характар 172
еўрапейскай культуры, яе даўняя арыентацыя на метады прыродазнаўства ў культуралагічных даследаваннях — адна з найгалоўнейшых прычын, што абумоўліваюць перавагу рацыяналістычнага, тэхнакратычнага падыходу да рашэння задач, якія стаяць перад чалавецтвам на сучасным этапе. Цяпер відавочна, што гэты рацыяналізм быў усяго толькі ўласцівасцю юначае пары сучаснай цывілізацыі. Тут дарэчы будзе прыпомніць словы Івана Адоеўскага, які калісьці заўважыў, што рацыяналізм падвёў нас да брамы ісціны, аднак яму не наканавана адчыніць яе. I справа зусім не ў адмаўленні рацыяналізму ці сцвярджэнні ірацыяналізму. Гаворка, мусіць, ідзе пра тое, што ў свеце бытавання чалавека, у чалавечым свеце культуры рацыянальнага не больш, чым ірацыянальнага. Кожны раз, як мы сустракаемся ў гэтым свеце з самімі сабой, мы знаходзім сябе не толькі як разумных і святых, але і як бязглуздых і разбэшчаных. I кожны раз спыняемся разгубленыя: наш свет і мы самі ў гэтым свеце зусім непадобныя да тае лагічнае канструкцыі, якую стварыла рацыяналістычная класіка. Разгубленыя, мы схільны лічыць, што магчымасці разумнага чалавека значна меншыя, чым думалі нашыя настаўнікі. Навука дала нам веды, але пазбавіла веры. Розум зрабіў нас самаўпэўненымі, але адабраў надзею. Так, напрыканцы XX ст. мы засталіся сам-насам з Сусветам, чужыя яму і непатрэбныя. Такая рэтраспектыва.
А калі зазірнуць за далягляд? Ці не голас гэта новага чалавека, які абвяшчае аб нараджэнні новай духоўнасці і новай культуры? I задача філасофіі — выявіць і растлумачыць новыя максімы яе, зразумець агульнасць і адметнасць традыцыі і культурнай навацыі і вызначыць нормы і схемы паводзінаў чалавека ў сферы новай духоўнасці. Якія будуць гэтыя максімы, чым будуць вызначацца праксіялагічныя схемы? Мы не ведаем яшчэ гэтага: хутчэй, толькі адчуваем іх набліжэнне, але якраз таму нам бракуе разумення. Гэта і ёсць галоўнай задачай філасофіі. Але не першай. Бо найперш ёй неабходна самаўсведамленне ўласнай сутнасці. Якой павінна стаць філасофія, каб быць здольнай вырашыць свае галоўныя праблемы?
Найперш яна павінна пазбавіцца ад метафізікі ў адмоўным сэнсе гэтага слова і стаць філасофіяй чалавека і для чалавека. He “чалавечага фактару”, а менавіта чалавека як індывідуальнай асабовасці. Філасофія мусіць заняць такую пазіцыю, з якое свет магчыма ўбачыць вачыма асобы і менавіта як свет гэтае асобы, як значны для асобы свет, які набывае сэнс і можа быць апраўданы толькі ў кантэксце жыцця асобы.
Маім зданнем, настаў час усвядоміць, што філасофія нараджаецца не эканомікай, палітыкай ці правам, і тым больш, не служыць ім. Змест і сэнс філасофіі ў яе культурна-гістарычным развіцці нараджаецца не цывілізацыяй, а культурай, і належыць толькі культуры. Філасофія — не сродак адлюстравання тэхніка-тэхналагічных ці дзяржаўна-прававых (г.зн. цывілізацыйных) здольнасцяў і магчымасцяў чалавека. Філасофія — гэта рэфлексія над пакутамі душы і пошукамі вандроўніка духу.
Філасофія павінна пераадолець рацыяналістычную аднамернасць і адназначнасць класічнай традыцыі. Плюралізм для новай філасофіі паўстае чымсьці такім, чым для класічнае традыцыі быў рацыяналізм: максімай, якая вызначае спосаб і стыль філасафавання. Гэты плюралізм, адпавядаючы самой сутнасці культуры, знаходзіць і прыродазнаўчае абгрунтаванне: Бор быў ці не першым, хто выказаў думку пра тое, што больш-менш складаную з’яву ў межах аднае мовы апісаць прынцыпова нельга. У пазітыўнай форме гэта можна сфармуляваць так: пры апісанні любога аб’екту неабходна мноства інтэрпрэтацый. Адзіна праўдзівай і вычарпальнай інтэрпрэтацыі няма і быць не можа. Тым больш слушнай гэтая думка робіцца тады, калі такім аб’ектам філасафавання паўстае чалавек: ніхто не ведае адзінае і поўнае праўды пра чалавека, бо такое праўды не існуе.
Мусіць, прыйшоў час зразумець, што чалавек — не тая прагматычна-пазітывісцкая канструкцыя, якую стварыла класічная філасофская традыцыя. Мы — не homo sapiens, а дакладней, не толькі і нават не гэтулькі homo sapiens. Мы штосьці ўніверсальнае: істота, рацыянальнасць якое толькі адна з праяў шматмернай і разнамернай істасці чалавека ў свеце.
Мы ўрэшце рэшт зразумелі, што без клопату пра чалавека ўсе размовы пра будучыню не маюць аніякага сэнсу. Але ўсвядоміўшы гэта, ці зразумелі мы, які чалавек нам патрэбен? Тэхнакрат-рацыяналіст? Спажывец, эстэт, работнік, вольная асоба? Усё яшчэ мы лічым, што гэта другаснае, што ўсе гэтыя пытанні — для паэтаў-летуценнікаў. А на самай справе гэта і ёсць прадчуваннем новай філасофіі, задача якой — вызначыць і абгрунтаваць права асобы на самаздзяйсненне ў якасці асобы.
Хто наважыцца аспрэчваць сцвярджэнне Лосева аб тым, што “імя ёсць жыццём”, што чалавек без імя глухі і нямы, што калі людзі губляюць ці забываюць сваё імя, “тады існуюць толькі цемра і вар’яцтва, і корпаюцца ў гэтай цемры адно гэткія ж цёмныя і звар’яцелыя пачвары”. Кожны раз, як мы ўсведамляем сябе ўдзельнікамі гістарычнага працэсу, мы пераконваемся, што працэс гэты незавершаны, і што ў гэтым працэсе нам належыць гэткая ж роля, як і тым, хто стаяў на пачатку яго і закладае ягоныя соцыякультурныя падмуркі. Мы не чытаем старажытна-грэчаскае трагедыі, мы ствараем яе як трагедыю ўласнага жыцця. Нагорная казань толькі тады набывае маральна-культурны змест, калі яна перастае быць “праблемай” Хрыста і робіцца праблемай нашага маральнага выбару. Калі ж гэта проста Эдып ці проста Хрыстос, а не трагедыя нашага існавання і нашай уласнай асабістай адказнасці за жыццёвы выбар, то гэта не культура, а мы — не людзі. Ува ўсякім разе — не зусім людзі.
КНІГІ ОНЛАЙН
