Анталёгія сучаснага беларускага мысьленьня
Памер: 496с.
Пецярбург 2003
Кожны раз, уключаныя ў культурную сітуацыю, мы вымушаны не проста перажываць, а быць стваральнікамі яе, а значыць — і гістарычнага працэсу, які праз гэта паўстае як абраны намі наш уласны лёс. I менавіта філасофія павінна паказаць, якое месца ў гэтым працэсе мусіць заняць чалавек, як і дзеля чаго ён будзе дзейнічаць. Але не праз стварэнне агульназначных рэгулятываў, уласцівых класічнай традыцыі, а дзякуючы далучанасці і дачыненасці маёй да гістарычна-культурнае справы як справы майго жыцця. Толькі тады справа гэтая перастае быць ананімнай, і таму чужой, і набывае імя свайго стваральніка.
Мы мусім прызнаць, што свет, збудаваны на ўсеагульных, агульнаабавязковых асновах, немагчымы прынцыпова. Гэта мае дачыненне да ўсяе культуры як сферы спецыфічна чалавечае жыццядзейнасці. Пры гэтым неабходна адмовіцца ад спрошчанага ўяўлення аб сацыяльна-эканамічнай дэтэрмінацыі філасофіі і маралі як элементу культуры. He таму, што такога ўплыву няма, а таму што ён не вырашальны: сацыяльна-эканамічныя адносіны самі павінны быць маральнымі. Мараль не элемент культуры, а яе падмурак, умова яе магчымасці. Але мараль і не збор “вечных” агульнаабавязковых догмаў па-за часам. He таму, што такіх догмаў няма, а таму што сваю маральнасць яны атрымліваюць праз маю ўнікальную асабовасць. Той факт, што агульнаабавязковыя асновы кожны раз тут і там праяўляюцца ў рэальным сацыяльным жыцці, не супярэчыць выказанай думцы: праяўляючыся ў грамадскім жыцці і істотна ўплываючы на яго, агульнаабавязковыя каштоўнасці не з’яўляюцца ні інстытуцыянальнымі, ні канстытуявальнымі. Сэнс і значэнне яны набываюць толькі ў індывідуальным досведзе чалавека і толькі адносна гэтага досведу. Як толькі ім надаецца нейкая асаблівая інстытуцыянальная ці канстытуявальная роля, так больш ці менш хутка, але непазбежна, нараджаецца і ўсталёўваецца прымус як пачатак і падстава таталітарызму.
Філасофія не можа і не павінна быць сродкам тэарытычнага абгрунтавання “рэвалюцыйнае перабудовы свету”, як і апалогія “наяўнае сацыяльнасці”. Галоўнае не ў тым, каб звяргаць ці абараняць, галоўнае — пазнаваць, каб зразумець, і на падставе разумення ствараць такія ўмовы, якія спрыяюць кожнаму чалавеку дасягнуць магчымасці жыць вольнымі ад пэўнай сацыяльнасці, тым больш, калі яна атаясамліваецца з дзяржаўнасцю.
Каб пазбавіцца ад страху, неабходна пазбавіцца ад патэрналізму ў адносінах да дзяржавы. Бо баяцца можна не толькі ГУЛАГу, баяцца можна і “непразрыстай” сістэмы, якая, прадпісваючы мне нормы і прынцыпы паводзінаў, пазбаўляе мяне
маёй індывідуальнасці. Гэта — камуністычная супольнасць, але гэта і гіпертрафаваная ідэя грамадскага інтарэсу ды грамадства, якія супрацьстаўляюцца “індывідуалізму” і “эгаізму”. Выйсце тут адно: стварэнне гарантый “індывідуальнага выратавання”, стварэнне абароны індывідуальнасці праз індывідуальную абарону. Разлік на дзяржаву, на партыю, на нейкую іншую сацыяльна-палітычную структуру пазбаўляе чалавека волі, разбурае яго “самасць” праз укараненне ў “сацыяльнасць”. Таму галоўнае — стварыць сродкі і механізм абмежавання сацыяльнасці, які адначасова абмяжуе і “анархію эгаізму”. Гэта парадокс, гэта кампраміс. Але гэта адзінае выйсце. Ідэальнага грамадства, а тым больш ідэальнае дзяржавы, не было, няма і не будзе, бо іх нельга стварыць нідзе, ніколі, нікому.
Нам неабходна пераадолець стэрэатып універсальнасці культурных прынцыпаў. Жыць і заставацца вольным разумны чалавек можа толькі ў адносным сэнсе, у свеце культуры, якая не прэтэндуе на канчатковасць. У гэтым свеце няма апошняе ісціны, бо яна нічым не адрозніваецца ад звычайнай маны. Гэты свет не ведае неабмежаванае свабоды, бо такая свабода вядзе толькі ў рабства. Гэта адносны свет нашае духоўнасці.
Да гэтага часу мы часцей за ўсё духоўнасць чалавечага існавання падмяняем наборам ідэалагічных клішэ. Апошнія звонку навязваюць чалавеку пэўны лад жыцця (найчасцей не адпавядаючы прызначэнню чалавека). Духоўнасць жа — гэта ўнутраны выбар уласнага лёсу, гэта сустрэча чалавека з сабой як з чалавекам. Духоўнасць — гэта той адзіны свет, у якім чалавек упершыню знаходзіць сябе як асобу і ставіцца да сябе менавіта як да асобы. Духоўнасць — гэта сфера, у якой індывідуальнасць дасягае максімальнага самаўсведамлення і адначасова — сваёй злучанасці з Сусветам. Такі чалавек паўстае не як элемент саборнасці альбо калектыўнасці, а як персона, як асоба, для якое агульначалавечыя каштоўнасці набываюць сэнс толькі праз яе асабовасць. Прапушчаныя праз полымя асабовасці агульначалавечыя запаветы не толькі самі набываюць сэнс адносна
індывідуальнага існавання чалавека, але і напаўняюць ім само гэтае існаванне, заахвочваюць чалавека да “быцця-насупераксмерці” (Г.Марсель). Абсалютныя і безумоўныя каштоўнасці Ісціны, Дабра і Хараства (гэтыя найвышэйшыя агульначалавечыя максімы) толькі тады выяўляюць сваё існаванне, калі я пажадаю адкрыць іх для сябе, калі мая асоба адчувае патрэбу ў іх, калі мая воля імкнецца да сустрэчы з імі.
А зрэшты — не гэта галоўнае. Ідзе пошук новай духоўнасці — вось што важна. I ў гэтым пошуку асаблівы сэнс набывае не толькі пытанне “Што я мушу рабіць?”, але і пытанне “Якім я мушу быць?” Гэтае пытанне знешнія ўмовы маёй практычнай дзейнасці пераводзяць ува ўнутранае сэнсатварэнне, якое і ёсць калі не свабодай, то яе пачаткам.
3 гэтае волі, звернутае да сябе, волі, якая вызваляе чалавека ад засілля як прыроднае, гэтак і сацыяльнае знешнасці, праз аўтанамізацыю яго духоўнае самасці нараджаецца вера — у магчымасць стаць і быць чалавекам. Вера шэры лад маіх ведаў ператварае ў каляровае суладдзе вясёлкі, напаўняе маю істоту ўпэўненасцю і надзеяй.
Вера і надзея, якія вырастаюць з духоўнасці, але адначасова і фундуюць яе, надаюць сэнс нашым жыццёвым мэтам, нараджаюць упэўненасць у сэнсоўнасці нашых намаганняў, у здзяйсняльнасці нашых жыццёвых праектаў.
О вера! О надзея! Хіба не вы вызваляеце мяне ад рэчавасці? Ці ж не вы надаяце мне ўпэўненасці ў тым, што немажлівае мажліва, што смерць — гэта не зыход у небыццё, а выхад духу ў вечнасць!
1994г.
Валянцін АКУДОВІЧ — нарадзіўся ў 1950 г. у Сьвіслачы на Горадзеншчыне. Скончыў Літаратурны інстытут (г.Масква). Працаваўу штотыднёвіках “Культура", “ЛіМ”, часопісах “Крыніца” й "Фрагмэнты”. Заангажаваны праблематыкай “мэтафізыкі адсутнасьці”. Аўтар кніг “Мяне няма. Роздумы на руінах чалавека”, “Разбурыць Парыж”.
РОШЧЫН I ЗАНЯПАД МЕТАФІЗІКІ
Калі я быў падлеткам і толькі прызвычаіўся ўслухоўвацца ў таямніцу самога сябе ды ўглядацца ў зоры над хатай, мяне пачала пакутліва вярэдзіць адна і тая самая думка: як можна кахаць дзяўчыну, маліцца Богу, будаваць дамы, дарогі, камунізм, калі невядома, навошта ўсё гэта: зямля, неба, чалавек?
Чаму — думаў я тады — людзі не адкладуць на нейкі час сваіх пільных справаў, каб неяк высіліцца разам і знансці адказ на гэтыя першыя запытанні, бо без адказу на іх і камунізм, і Бог, і чалавек губляюць хоць які сэнс.
У тую пару мне падавалася жахлівым жыць і не ведаць, навошта ты жывеш, навошта з’яўляецца, жыве і памірае чалавек?.. (Зрэшты, гэтаксама мне падаецца і сёння.) Значна пазней я дазнаўся, што яшчэ ў XIX ст. вось гэтыя страх і трымценне перад вусцішнай тайніцай быцця адзін чалавек паклаў у под сваёй філасофіі. Звалі гэтага чалавека Сёрэн Кіркегар, і яму ў першую чаргу мы абавязаны з’яўленнем такой філасофскай падзеі, як экзістэнцыялізм.
Але задоўга да таго, як мне сёе-тое стала вядома пра гэтага вялікага мысляра, я ўжо здагадаўся: філосаф — гэта той, каго ва ўсе ягоныя гады працінае падлеткавы жах перад невымоўнай тайніцай быцця. Праўда, энцыклапедыі ператлумачвалі грэцкае слова “філасофія” як “любоў да мудрасці” (усяго толькі), але я не даваў веры ні грэкам, ні энцыклапедыям, ні тлумачэнням, бо напэўна ведаў, што філасофія — гэта немагчымасць жыць...
Менавіта так: немагчымасць жыць без уцямнага ведання, навошта ты вымкнуты з небыцця ў быццё, і ёсць філасофія...
У тую пару, калі я гэтак імператыўна вызначаў для сябе сутнасць філасофіі, наш край быў аддзелены ад усяго свету “жалезнай заслонай”, і мне, натуральна, нават не да галавы было, што ніякай філасофіі ўжо даўно няма, што тэза пра “KaHep філасофіі” дыскутуецца хіба адно ліцэістамі падчас курсу “Уводзіны ў філасофію”, што слова “філосаф” на Захадзе, амаль як у нас за камуністамі, прамаўляецца ў лепшым выпадку з адценнем прыхаванай іроніі, у горшым — з непрыхаваным сарказмам. Для неафіта з Усходу, якому пашэнціла зазірнуць за “жалезную заслону”, гэтая сітуацыя выглядала яшчэ больш незразумелай з таго, што, нягледзячы на татальнае адмаўленне філасофіі ў праве на існаванне, яна заставалася адной з абавязковых дысцыплін сістэмы адукацыі, мела мноства акадэмічных інстытуцый і ўвогуле прысутнічала ў інтэлектуальным жыцці з непараўнальнай ні з чым раней інтэнсіўнасцю.
Зрэшты, разабрацца ў парадаксальнасці гэтай сітуацыі было зусім не складана, бо якраз наяўныя філасофскія інстытуцыі толькі тым і займаліся, што абмяркоўвалі ўласныя хаўтуры. I хаця ў гэтым шматбочным абмеркаванні праблема “канца філасофіі”, здаецца, была прааналізавана ва ўсіх магчымых ракурсах, я вырашыў гэтым разам звярнуцца менавіта да яе, паколькі гэта мая ўласная праблема, якая мусіць быць прааналізавана, асэнсавана і вырашана (ці не вырашана) мной асабіста, бо як праблемы веры, так і метафізічныя праблемы ніхто ні за кога не вырашае, наколькі бліскуча для сябе б яны не вырашаліся іншымі.
Вышэй я зусім не выпадкова сказаў — “метафізічныя праблемы”, а не “філасофскія”. Я належу да тых, хто тоесніць філасофію амаль выключна з метафізікай — гэта значыць абмяжоўвае поле філасофскай праблематыкі некалькімі элементарнымі падлеткавымі запытаннямі, якія адначасна знаходзяцца як у праекцыі анталогіі, так і ў праекцыі экзістэнцыі, а менавіта: скуль існае і быццё, навошта яны і навошта я ў гэтым існым
і гэтым быцці? А калі яшчэ карацей, то і зусім проста: што ёсць ісціна?.. Усё астатняе, што наўпрост ці ўскосна не стасуецца з праблемай ісціны, знаходзіць сябе ў дыскурсе іншых інтэлектуальных практыкаванняў, што, у асобных выпадках, не выключае іхных інтэрвенцый у метафізіку (як, скажам, у выпадку з псіхааналізам Фрэйда ці “фізікай” Прыгожына). Але перш чым непасрэдна падступіцца да сітуацыі “канца метафізікі”, у якой мы цяпер быццам знаходзімся, здаецца, будзе не лішнім запытацца пра пачатак і росквіт метафізікі.
КНІГІ ОНЛАЙН
