Анталёгія сучаснага беларускага мысьленьня
Памер: 496с.
Пецярбург 2003
нальнага супраціву), дзе партызанам зьяўляецца рэальны беларускі культурны герой, які адстойвае сваё права на захаваньне ўласнае культурнае ідэнтычнасьці. Зьяўленьне ў беларускай культуры савецкага бога-героя — Вялікага Партызана — стварае сюррэалістычную карціну паралельнага існаваньня двух партызанаў; пры гэтым рэфэрэнтны, партызан становіцца Антыпартызанам — дэманам сярод сымулякраў савецкіх багоў.
АНТЫПАРТЫЗАН
Дэманізм антыпартызана —хутчэй, мэтафара ягонага хтанічнага паходжаньня й яго прыналежнасьці да жыхароў беларускага Тартару, андэрграўнду, падпольля. Антыпартызан, несумненна,— супернік сымулякраў савецкіх дэміюргаў, для іх ён сапраўды дэман, што стварае культурныя аўтаноміі, недасяжныя для юрысдыкцыі савецкіх бога-герояў. Але суперніцтва мадэлюецца не па лініі высокае~нізкае, неба~апраметная. Антыпартызан — гэта аўтахтон, народжаны гэтай зямлёю, дэміюргі — прыхадні, багі — калянізатары. Антыпартызан — аўтар, рэальны культурны герой. Вялікія стваральнікі — толькі сымуляцыя культурных герояў. Антыпартызан — эўрапеец, мадэрніст, хутчэй, хрысьціянін альбо сьведамы агностык. Дэміюргі — эўразійцы, дэкадэнты, хутчэй, паганцы, што часам выдаюць сябе за праваслаўных.
Калізія двух партызан вымалёўвае дастаткова прыгожую, хаця рызыкоўную, вобразную канструкцыю Хрыста й Антыхрыста, бога й дэмана, дзе богам выступае фактычны дэман — савецкі бога-герой партызан, а дэман — антыпартызан — насамрэч той рэальны калі ня бог, то набліжаны да яго, паводле лёгікі міту, герой.
Можна было б адмовіцца ад нэгатыўнай сымэтрыі ды пагадзіцца на абсурднае суіснаваньне двух бога-герояў, што стварала б ня менш прыгожую карціну сымэтрычнага партызана, дзе вось праходзіла б не па гарызанталі, але вэртыкальна. Ад-
нак ня будзем спакушацца на пабудову гэткіх экстравагантных, сюррэалістычных канструкцыяў (хаця крыху сюррэалізму — рэч неабходная для адэкватнага разуменьня фэномэну беларускае культуры), тым больш што процілеглыя атрыбуты Партызана й Антыпартызана не дазваляюць нам зрабіць гэта. Таму папросту перавернем канструкцыю на 180° і будзем далей называць Антыпартызана, рэфэрэнтнага культурнага героя,— Партызанам, а Партызан савецкай міталёгіі адпаведна робіцца для нас Антыпартызанам адносна рэальнага партызана.
ГЕНЭАЛЁГІЯ ПАРТЫЗАНА
Падставай зьяўленьня фэномэну партызана ў Беларусі трэба лічыць тое, што можна акрэсьліць тэрмінам генацыд народаў на землях Вялікага Княства Літоўскага. Ужываньне гэткага гучнага тэрміну не ўяўляецца нацяжкаю. Сёньня беларусы (за нас гэтага ніхто іншы ня зробіць) мусяць паставіць пытаньне наконт сваёй прыналежнасьці да кола рэпрэсаваных народаў Эўропы.
Зянон Пазьняк у адным са сваіх апошніх артыкулаў сьцьвярджае, што, з падлікаў навукоўцаў, калі б ВКЛ (Беларусь) на працягу апошніх 500 гадоў разьвівалася ў парамэтрах сярэднестатыстычнай эўрапейскай краіны, зь сярэднестатыстычнай колькасьцю войнаў ды іхных ахвяраў, то колькасьць насельніцтва ў ёй сёньня вагалася б паміж 30 і 40 мільёнамі жыхароў.
Знаходзячыся на водападзеле дзьвюх цывілізацыяў, эўрапейскай і эўразійскай, Вялікае Княства Літоўскае, пачынаючы з XVI ст. (менавіта ў гэты час эўразійская мэтраполія, Маскоўшчына, набірае дастаткова сіл для вонкавай экспансіі), становіцца зонаю магутных разбуральных тэктанічных зрухаў. Дзьве цывілізацыйныя парадыгмы, што спаборнічаюць міжсобку, сутыкаюцца й літаральна ўтоптваюць у зямлю культурныя пласты мінулых эпох ды ствараюць дзіўны прэцэдэнт пэрманэнтна ператваральнай у пыл хтанічнае культуры.
Вялікае Княства Літоўскае з суб’екту, пачаткова паўнапраўнага ўдзельніка эўразійскіх войнаў, паступова ператвараецца выключна ў тэатар ваенных дзеяньняў, тэрыторыю, якая прымае на сябе й стрымлівае навалу з усходу. Тут праглядаецца аналёгія паміж гістарычнымі лёсамі ВКЛ і балканскіх дзяржаваў, што прынялі на сябе ўдар Асманскай Імпэрыі, скіраваны супраць эўрапейскае цывілізацыі.
Напрыканцы XVIII ст. фізычныя рэсурсы Вялікага Княства Літоўскага, неабходныя дла супраціву, ужо цалкам вычарпаліся й надышла анэксія абшараў ВКЛ маскоўцамі. А трохі пазьней, у XIX ст., адбываецца й замена гістарычнага імя Літва на назву Беларусь, якая з дактрынальнага гледзішча была больш выгодная Маскве.
3 эўразійскімі войнамі пачынаецца працэс генацыду насельніцтва былых земляў Княства, асаблівасьцю якога было тое, што супраціўнік ня меў за мэту цалкам вынішчыць літоўскі (беларускі) этнас. Паводле расейскае дактрыны, гэтыя землі й гэты народ былі для Расеі сваімі, але “несправядліва” адарванымі эўрапейскай цывілізацыяй, таму дастаткова было ачысьціць іх ад пэўных сацыякультурных групаў, носьбітаў чужога культурнага коду. У выніку, ахвярамі рабіліся найперш носьбіты гэтага іншага культурнага коду — шляхта, інтэлігенцыя ды месьцічы, а таксама найбольш актыўная частка сельскага жыхарства.
Адбывалася тое, што можна апісаць у тэрміналёгіі вульгарнага дарвінізму, толькі з тою розьніцаю, што ў нашым выпадку мелі шанец выжыць не найбольш моцныя, а наадварот — слабыя, ня здольныя да супраціву, але здольныя да мімікрыі ды падпарадкаваньня, гатовыя адмовіцца ад свайго Я ды пераняць псыхалёгію раба.
На працягу некалькіх стагодзьдзяў ішоў працэс генэтычнай дысторцыі народу, калі з кожнай новай генэрацыі вымываліся найбольш здольныя, актыўныя постаці, але даравалася жыцьцё слабым (не фізычна, бо вядома, што найлепшы раб — гэта чалавек моцны фізычна, але са спаралюшаваным пачуцьцём
уласнае годнасьці), пазбаўленым сваёй пазыцыі. Пазбаўленьне народу ад пасіянарнага элемэнту непазьбежна мусіла прывесьці да страты ўласнага культурнага коду ды поўнай асыміляцыі гэтага народу эўразійскаю культурай. Але пасіянар знайшоў адзінамагчымую, у гэтых умовах, форму ўласнага самазахаваньня — ён стаў партызанам, тым адмысловым тыпам беларускага культурнага героя, які й стаўся захавальнікам і носьбітам культурнага коду народу.
ПАРТЫЗАН
Партызан зьяўляецца там, дзе ёсьць воля да супраціву, але няма магчымасьці перамагчы ворага ў вольнай бітве. Калі сілы занадта няроўныя, ворагдае вам дзьве магчымасьці: загінуць, або загінуць. У першым выпадку гэта ахвярная сьмерць героя, але пасьля яе супраціўнік застаецца безальтэрнатыўным гаспадаром вашага дому й больш няма каму бараніць правы на ягоную аўтаномію. У другім — вам даруецца фізычнае жыцьцё, але забіраецца вашае Я, якое насамрэч вам больш не патрэбнае, бо да скону заставалася б крыніцай пакутлівага ўсьведамленьня вашага рабскага стану. Але ж вы самы’я. адкінуўшы абедзьве прапановы вашага ворага, абераце трэці, найбольш небяспечны для ворага шлях — шлях партызана.
Беларусы пайшлі ўсімі трыма магчымымі шляхамі. Адныя прынялі выклік і загінулі. Другія пагадзіліся на жыцьцё інсэктаў і сталіся падатлівым і пакорлівым для чужынцаў біяматэрыялам. Трэція абралі адзінамагчымую форму самазахаваньня — форму партызана.
Няма сэнсу даваць у гэтым тэксьце хроніку беларускага партызанства. Дастаткова зазначыць, што пачалося яно з Касьцюшкавага паўстаньня й працягваецца да сёньня, прымаючы самыя разнастайныя формы супраціву, як палітычнага (Пазняк), культурніцкага (Дубавец), акцыянісцкага (Мірон), гэтак і іншага.
Для нас важна не вызначэнне пэрсаналіяў беларускага партызанскага пантэону (у яго можна залічыць бальшыню
выбітных дзейнікаў беларускае культуры), больш істотна акрэсьліць агульныя рысы, уласьцівыя прадстаўніком de la resistance nationale — збройнага супраціву (Каліноўскі, БулакБалаховіч) ці культурніцка-асьветніцкае працы (Багушэвіч, Ластоўскі, Караткевіч).
У больш шырокім пляне партызана можна вызначыць як чалавека па-за сыстэмай, прычым, гэтая пазасыстэмнасьць не пасіўная — яна набывае форму актыўнага супраціву, а часам і ўзброенага паўстаньня. Партызан аprioriня здатны да калябарацыі з сыстэмай, апроч вонкавай. Усялякая нявонкавая калябарацыя з сыстэмаю здымае дэтэрмінацыю партызана як сацыякультурнага фэномэну. Задачаю партызана не зьяўляецца зруйнаваньне сыстэмы. Зруйнаваньне сыстэмы — гэта ягоная далёкая мэта, але пры набліжэньні да яе партызан таксама губляе дэфініцыю партызана й сам структуруецца ў адзінку альтэрнатыўнае сыстэмы, калі ягоная чыннасьць становіцца рэгулярным рухам. Асноўная задача партызана — фізычна захаваць свой культурны код, па магчымасьці пашырыць тэрыторыю сваёй прысутнасьці, максымальна дэструктураваць сыстэму, наблізіць момант узаемнага скасаваньня.
Мэта партызана часам можа зьяўляцца недасяжнай альбо можа зрэалізавацца толькі ў вельмі далёкай будучыні, тады ягоны супраціў сыстэме стаецца асабістай місіяй, подзьвігам героя, які ўсьведамляе, што яму ня выпадзе дажыць да перамогі.
Сіла партызана ў тым, што ён асвойвае абшары, недасяжныя для сыстэмы. Абшары гэтыя — зоны ірацыянальнага, пранікненьне ў якія для сыстэмы немагчымае з прычыны яе знаходжаньня а ргіогіў сфэры рацыянальнага дыскурсу. Адначасна партызан цудоўна арыентуецца ў лябірынтах сыстэмы. Ведаючы ейныя слабыя месцы, ён здольны наносіць сыстэме балючыя удары, раствараючыся пасьля ў сваім недасяжным апірышчы, зьнікаючы за іншым бокам люстранога шкла, у зоне нераспазнавальнага для яе(сыстэмы). Партызан можа стаць сапраўдным кашмарам сыстэмы, сублімацыяй ейнага падсьвя-
домага страху, бо страх зьяўляецца там, дзе сканчаецца тэрыторыя, дасяжная для рэфлексіі, ды пачынаецца зона невядомага й невытлумачальнага.
Тэрыторыя беларускага партызана, ягонае апірышча, зона ірацыянальнага — хутчэй Хтонас, чымся Аўрас. Ён тыповы аўтахтон, якога інсьпіруе ня містыка нябёсаў, але сакральнасыць зямлі, цень Ваяра, духі продкаў, перад якімі ён адказны, бо ён спадкаемца й носьбіт культурнага коду. Ён сам ваяр. За дзьвесьце гадоў існавання ён стаўся адмысловай кастай ваяроў, беларускім адпаведнікам касты японскіх самураяў.
Мантра беларускага партызана гучыць гэтаксама, як мантра кожнага містычнага всравызнаньня:
А-Д-Р-А-Д-Ж-Э-Н-Ь-Н-Е.
Менавіта на гэтым панятку грунтуецца квінтэсэнцыя ўсялякай рэлігійнасьці, калі лічыць яе (рэлігію) спробаю пераадоленьня экзыстэнцыяльнага страху, страху перад тым нязнаным, што знаходзіцца па-за тэрыторыяй жыцьця; спробаю экстрапаляцыі гэтай тэрыторыі празь сьмерць, на той бок, у нязнанае; спробаю знайсьці сэнс, які татальна зьнікае, калі яго — адраджэньня — няма. Але для партызана адраджэньне — не пэрсаніфікаванае, асабістае збавеньне хрысьціяніна ці мусульманіна. Для яго гэта адраджэньне містычнае сьвятыні бацькаўшчыны, рэшткі якое знаходзяцца недзе глыбока ў нетрах, гэта вяртаньне ўласнага гонару, уласнага дому, дзе ён ня мусіць хавацца па-той-бок-люстра, ня мусіць быць партызанам, дзе стаецца гаспадаром сваіх тэрыторыяў. Ужо само змаганьне за гэта ёсьць для яго збавеньнем, бо дае яму сэнс жыцьця, робіцца ягонаю рэлігіяй, містычнай звышідэяй.
КНІГІ ОНЛАЙН
