КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
218 вае другую тысячу. Немцы хацелі спілаваць яго і вывезці ў Германію, але партызаны паставілі варту. He ведаю, ці трэба было. Немцам усё адно гэта не ўдалося б. 3 якою тэхнікай падступіцца да дрэва таўшчынёю з вялікі пакой?! Возера Свіцязь, апетае Міцкевічам. Вялікі, амаль правільны круг, з усіх бакоў зарослы дужа старымі дубамі. Вада тут такая, што, калі нават проста выкупацца — валасы рыпяць дні два. У наваколлі яго тры досыць тыповыя вёскі. Міратычы, што працягнуліся доўгай паласою харошых хат. Тут захавалася даўно зачыненая чатырохсотгадовая драўляная цэркаўка з тыпу «патаемных». Назнарок малая, назнарок у гушчары, каб на час навалы і вайны не знайшлі. Яна славутая цудоўнай народнай разьбою. Варонча. Вёска амаль гарадскога тыпу. Тут некалькі прадпрыемстваў. Але і гэта — вёскамузей. Тут, над запруджанай рачулкай, у гушчары, 219 стаяў — а можа, і цяпер стаіць — васьмісотгадовы дуб, звязаны з імем Міцкевіча. Унутры — дупло, у якім могуць паснедаць вакол стала чалавек дзесяць. Нават акенца ёсць, на другі бок. Можна высунуць галаву і глядзець проста з дрэва, як лясны дух. Наводдаль — руіны дужа даўняга касцёла і могілкі з цудоўнымі помнікамі з італьянскага мармуру. Тут пахаваны бацькі польскабеларускага паэта і фалькларыста Яна Чачота, блізкага сябра Адама Міцкевіча, а таксама — Верашчакі, сваяка Марылі Верашчакі, першага кахання паэта. Маёнтак Верашчакаў, Туганавічы, быў некалі побач. На яго месцы застаўся парк і «альтанка Марылі», некалькі ліп, пасаджаных кругам. Яны так зрасліся, што, каб адна не ўпала, унутр гэтага драўлянага круга нельга было б трапіць. Як бачыце, амаль у кожнай беларускай вёсцы ёсць што паглядзець. Толькі трэба ведаць, што глядзець. 220 Кацёл з каменьчыкамі Давай з табой сядзем і пагаворым. Ты што, спаць збіраешся ці хворы? Тады заставайся ў цёплым ложку. А калі ты здаровы і ты здаровая, то давайце сядзем на пашчапаныя бярвенні, ля прызбы, на лаўкі, а каму зручна — той і проста на падлозе. I ўявім мы, што памчалі мы на нашым дыванесамалёце ў вясёлкавы наш з табою край, у сівую нашу з табой даўніну. Ці бачылі вы паўночныя нашы ўзгоркі? Яны не дужа высокія, але ўсё ж верас на іх на некалькі дзён робіцца сівы. Ад падмарозкаў. I сівыя робяцца старадаўнія валуны, камяніскі, камні, каменьчыкі. А пасля пачынаюць пакрывацца шкляным, ружовым на ўсходзе лядком — за берагам, шматлікія нашы з табой азёры. А выкапаную бульбу даўно ўжо звезлі ў хаты і свірны, звалілі ў капцы. 221 Дык вось было гэта даўно, вельмі даўно, так даўно, што ў нашай з табой краіне яшчэ не было тады бульбы. Стаялі тады на беразе маленькага чыстага возера — існае вочка зямлі — дзве хаты. У адной, багатай ды ганарлівай, жыў мужык Ігнат. Нядобры ён быў чалавек, жонку замарыў работай, дзеці ад хатняга рабства ў свет пайшлі. А гаспадар усё не ўтаймоўваецца, усё пад сябе грабе. Усё наваколле прыдушыў, глытай. — Забыўся, што ў труны кішэняў няма, — горка пажартавала добрая Мар’я, бліжэйшая суседка. Бо яе хата бліжэй за ўсіх стаяла. Хата яшчэ з дзядоў, моцная, але зусім недагледжаная. Бо гаспадара ўзялі на вайну і засталася жанчына адна з маленькімі дзецьмі. Аж пяцёра, і кожнае на пстрычку ніжэй за другое. I кожнае ўвесь час галоднае. Пакуль бацька быў, сяктак перабіваліся, а тут... Словам, запанаваў на нашай зямлі самы страшны, самы подлы 222 грэх, імя якому Несправядлівасць. Гэта калі адзін не можа заснуць, бо аб’еўся, а другі — бо галодны. А дзеці — дык тыя нават плачуць з голаду. Кепска. Ніколі не дапамагай Несправядлівасці. За іншае, можа, і даруюць. За гэтае — не. ...Позняя, халодная была вясна. Такое самае лета. А восень яшчэ горай. Завылі вятры, уздзьмуліся рэкі, пашалелі азёры. Сатлелі травы на паплавах. Ад бацькі чуткі няма. Прыйшла чарга Мар’і ісці па дапамогу да суседа. А той сядзіць, далоні пад азадак паклаў ды пыхкае, як вожык. Нажэрся свіннясвіннёю. — Ну што? — Пазыч мне, суседзе, меру ячменю ды меру фасолі. Я табе за гэта вясной адраблю. — Адрообе. Вясноою. Вясной усё наваколле адрабляць прыйдзе. А ты да таго часу ледзь ногі цягаць будзеш, а шчанюкі твае, можа, і не пацягнуць зусім. А можа, ты і ўдава цяпер. To й ён не адробіць. He дам. 223 Рабіць няма чаго. Прыйшла бедная жанчына ў сваю халупу і, не запаліўшы нават лучынкі, упала на ўслон. Цёмна. Цёмна за акном. Цёмна. Нізкія чорныя хмары, і выхаду няма. Да іншых суседзяў бегчы? Памаглі б, але і там тое самае. А дзецям што? Дзеці не ведаюць, як дарослым хлеб дастаецца. Цяжкай працай, часам — прыніжэннем. Калі зразумеюць — пашкадуюць. А тут плачуць толькі на розныя галасы: «Сільна і слёзна», як у старых кнігах пісалі: — Матухна! — Зязюленька! — Пакармі нас! — Хлебца дай! — Акраец! Што рабіць беднай Мар’і. Вырашыла яна дзяцей падмануць. — Вы ляжце зараз. Засніце. А я пайду бабоў назбіраю. Навару ды буду вас карміць. 224 Дзеці не засынаюць. Тады пайшла кабета, назбірала на полі дробных каменьчыкаў (а іх было сапраўды як бобу), высыпала ў кацёл і паставіла на агонь. Настолькі бедная была хата, што і печкі няма. Варацца каменьчыкі. Паснулі дзеці. Супакоіліся. Разбудзіць матка — наядуцца. Варацца каменьчыкі — да канца свету ім варыцца. Да канца свету плакаць матцы. Ажно ўваходзіць у хату нейкі чалавек. Сам доўгі, кашчавы, з кіем, торбай, адкуль нейкія травы тырчаць. I вочы пранізлівыя: — Добры вечар у хату. Пусціце абагрэцца. — Грэйся, добры чалавек. Толькі пачаставаць цябе няма чым. — А што ж у катле варыш? — Гэта, добры чалавек, каб дзяцей прысыпіць да заўтра, — і прыўзняла крышку катла. — Гэтта што такое? — Камні. Муж у войску — можа, й забілі. Прасіла ў суседа чагосьці — 8 Зак. 2082 225 не даў. Толькі й засталося на гэтай зямлі беднаму чалавеку каменьчыкі есці. — Што ж ён?! Дзецям не даў?! Проста дзецям?! — He даў. — Ддобра, — сказаў незнаёмы. — Бяры кацёл. Пайшлі. Прыйшлі на надзел. Незнаёмы паставіў кацёл, азірнуўся: ля хаты Ігнат стаіць. Цікуе. А што гэта яны там робяць? Чаго кацёл прынеслі? А незнаёмы той быў Вялікі Чараўнік. Толькі чараваць яму ў жыцці дадзена было тысячу разоў і засталіся лічаныя разы. I нічога ён тым сваім чараўніцтвам не дабіўся. Як дагэтуль ішло, так і пасля. «Але тут, — думае, — здужаю». Узяў ён з катла жменю каменьчыкаў і са свістам, як з сявенькі, сыпануў па раллі. I яшчэ, і яшчэ, і яшчэ. — Што ж ты, — паскардзілася Мар’я. — Так загон благі, а ты яшчэ й каменьчыкамі, што сабрала, падсяваеш. 226 — Маўчы, — сказаў той. — Глядзі, што будзе. — Так ёй, — сказаў Ігнат. — Таксама мне, дзеці. Ва ўсіх дзеці. Муж на вайне. Гм, таксама мне, страшная штука вайна. А незнаёмы сыпе і сыпе. Увесь загон каменьчыкамі засеяў. Россып. Дзецца няма дзе. Мар’я плача. Ігнат смяецца. Балаган на кірмашы, і толькі. — Глядзі, жанчына, — сказаў незнаёмы. Тая зірнула — і вачам не паверыла: растуць каменьчыкі. Вунь ужо камяні сталі. Памерам з два кулакі. — Збяры частку, пакладзі ў кацёл, — сказаў незнаёмы. — Пастаў варыць дзецям. У Ігната вочы на лоб палезлі. А жанчына панесла кацёл з камянямі ў хату. Прыйшла — камяні яшчэ падраслі. — Глядзі, жанчына, за адзін дзень я табе ўсё пакажу. Заўтра будзеш капаць. А ва ўсе наступныя 227 разы будзе гэта цягнуцца цэлае лета. Глядзі. I тут камяні пачалі зарывацца ў зямлю. Як ружовыя, жоўтыя і белыя парсючкі. Ігнат аж счумеў. Вачыма толькі водзіць, нібы ў чужы гарох залез, а яго, злодзея, заспелі. Пачакалі яны крыху — з’явіліся з зямлі парасткі, гусцець пачалі. — Прынясі, кабета, матыку, — сказаў незнаёмы. Тая прынесла. Расточкі ўжо ў кусцікі ператварыліся. — Пацяпай вось так. Загарні ім ножкі ў кажушок... I яшчэ раз загарні. А кусцікі ўжо амаль кусты. I вось ужо на кустах заззяла мора кветак. Белыя, ружовыя, лілаватыя, ружовабелыя зорачкі. I ўсе з жоўтым сэрцайкам. — Вось цяпер можаш яе памацаць на выбар, — сказаў незнаёмы. — Гэта як дзеці галодныя. I выняў два камяні зпад куста. Пасля засумавалі кусты, пабляк228 ла іх лакіраванашурпатая, зялёная зверху і матавая спадыспаду паверхня, пасохла гікаўё. — Ну вось, заўтра будзеш капаць. На ўсю зіму хопіць, — сказаў незнаёмы. — I з суседзямі падзяліся. — Ясна, — сказала Мар’я, бо ўжо далятаў з хаты сыты, некаменны дух. — 3 суседзямі найперш. — Мне! Мне! — кінуўся Ігнат. — Мне перш за ўсё! Мне! Я іх кармлюпаю! — I на работу наймаеш? — спытаў незнаёмы. Выняў адзін камень, і той закурэў у ягоных руках, а чалавек разламаў яго, пасаліў і стаў есці. — I не адмовіў ім у ежы, калі галадалі? — Мне! Мне! Наймаю, кармлю. — Добра, — сказаў незнаёмы. — Набяры мне кацёл каменьчыкаў са свайго поля. Ды хутчэй. Ігнат чуйдух прыляцеў з катлом. Самых буйных, з кулак, камянёў нацягаў. — Во! Во! У мяне ж і каменьчыкі. 229 Во ў мяне, дык камні з кулак. А гэтыя ж лайдакі, хіба ў іх камні. Слёзы, а не камні. — Слёзы, — сказаў незнаёмы. — Дык хочаш, каб у цябе яшчэ больш стала? Усё ж ёсць. Што даў — такі і плод. — Мне! Мне! У мяне і камні. — Глядзіі, — сказаў незнаёмы і сыпануў камяні па Ігнатавым полі. I яшчэ. Засеяў усё поле. — Ну вось. Даў сёння хлеба яе дзецям? — А што? Галадранцы. Самога з’ядуць, як мяккі будзеш. Незнаёмы махнуў рукой. Камні пачалі расці. Усе трох стаялі і глядзелі, як яны растуць: каменьчыкі — камні — камяні — камяніскі. Усё поле закрылі — Ігнат аж падскокваў. — Ну чакайце, за такімі вы яшчэ й да мяне ўсе прыбяжыце. Прыйдзеце, любенькія, як прыпрэ. Паглядзеў на яго незнаёмы, плюнуў. 230 — Ну вось, маеш, — сказаў. — А чаму яны не зарываюцца? — А таму, што вечна ім заставацца на вачах у людзей, як кожнаму скнарству, як кожнай жорсткасці, як кожнай нелюбові да людзей, як кожнай Несправядлівасці. I пайшоў з жанчынай да яе хаты. Кінуўся шчаслівы гаспадар да поля — не поле, а суцэльная каменная крушня. Валуны велічынёю з хату. На тысячу год наперад з зямлі вылезлі. Пакуль дзеці, незнаёмы і жанчына елі ў хаце «камяні» — усё наваколле чула зза каменнага мура дзікі рык і выццё. Выў і рыкаў Ігнат. А пасля незнаёмы ўстаў. — Пайду, — сказаў ён, закінуўшы за плечы торбу. — Чым мне табе аддзякаваць? — Нічым. Дабрынёю да людзей. Ды гэтага дабра ў цябе заўжды хапала. — Пайду пагляджу, як сусед. Звар’яцеў, пэўна.